Kształcenie sprawności językowej i komunikacyjnej. Obraz badań i działań dydaktycznych, red.
Z. Uryga, M. Sienko, Wydawnictwo AP, Kraków 2005
Autorzy zgromadzonych w książce referatów obejmują zagadnienie z różnych punktów widzenia, skupiają uwagę na uwydatnieniu tradycji myśli dydaktycznej i wychowawczej, rozważają związki między kształceniem literackim a działaniami tekstotwórczymi i formułowaniem sądów o wartościach. Analizują wzajemne zależności materiałowe i motywacyjne między sferą sprawności wypowiadania się i wiedzą o języku. Wskazują na znaczenie semiotycznego podejścia do kształtowania kulturowej sprawności komunikacyjnej. Zwracają uwagę na przemiany współczesnych podręczników literackich i językowych, wiążących ideę podmiotowości ucznia z nastawieniem na tworzenie sytuacji pobudzających do samodzielnych wypowiedzi.
Książka ta sygnalizuje potrzebę konkretnego sprecyzowania zadań szkoły wobec zróżnicowanych
i rozchwianych zachowań komunikacyjnych współczesnego społeczeństwa, a zwłaszcza młodzieży, określanych dążeniami do ekspresji oraz identyfikacji środowiskowej i pokoleniowej, wpływami stylów mowy telewizyjnego i radiowego „salonu”, wymaganiami informacyjnymi Internetu i telefonii komórkowej, względami profesjonalnej terminologii itp. Sama troska o przestrzeganie norm poprawności językowej nie wystarcza i na ogół jest nieskuteczna - ta książka ma to pokazać.
Problematyka poruszana w książce:
Poloniści lat 30. - o kształceniu sprawności tekstotwórczych
Sprawność językowa i komunikacyjna w historii dydaktyki polonistycznej
Problematyka i aparat pojęciowy szkolnego kształcenia językowego
Podmiotowość w kształceniu językowym
Kształcenie sprawności komunikacyjnej młodzieży
Nauczanie komunikacyjne
Badania nad wartościowaniem w języku dzieci
Samodzielne dochodzenie uczniów do wzoru wypowiedzi
Kształtowanie sprawności językowej i komunikacyjnej
Recytacja w kształceniu sprawności językowej ucznia
Fenomen naukowy Anny Dyduchowej
Poloniści lat 30. - Juliusz Saloni, Władysław Szyszkowski, Jadwiga Dańcewiczowa - o kształceniu sprawności tekstotwórczych. Między tradycyjną i nową dydaktyką pisania występowały zasadnicze różnice, wynikające z odrębnych poglądów, celów i założeń dydaktycznych wobec ucznia - przedmiotu lub podmiotu kształcenia. Dydaktyka lat 20. - to dydaktyka nauczyciela, intelektu i formy; lat 30. - to dydaktyka ucznia, jego „treści wewnętrznej”, preferencji dla odbioru emocjonalnego, celów życiowych i praktycznych skupionych
w duszy poznającego podmiotu. Dydaktykę tekstotwórczą tych dwóch epok różni głównie owa podmiotowość.
Centralne znaczenie podmiotowej roli ucznia w nowej dydaktyce lat 30. wyeksponowane do poziomu wcześniej nieznanego jest wartością nadrzędną, na której mogą się opierać wszelkie cele, założenia i cały współczesny proces dydaktyki pisania. Ożywić szkolną naukę pisania to znaczy w codziennych sytuacjach dydaktycznych budować podmiotowość ucznia, poznać i praktycznie uszanować w nim człowieka , jego rzeczywiste cele
i dążenia, świat Marzen i zainteresowań, a rzeczy bliskie jego psychice, umysłowi, obecną w sercu „treść wewnętrzną” uczynić przedmiotem mądrej dydaktyki pisania.
Prawdziwe umiejętności tekstotwórcze nie rozwijają się jako rezultat tradycyjnego, przedmiotowego nauczania, przymusu i dominacji nauczyciela, które unicestwią każde głębsze zainteresowanie. Szkole współczesnej potrzebny jest właściwy klimat dla dydaktyki pisania, który może stworzyć tylko niezwykły polonista - pedagog o wrażliwości artysty. To nauczyciel musi czuć potrzebę budzenia zamiłowania do języka ojczystego, ale tego nie osiągnie przez zmuszanie ucznia do przyswajania struktury różnych kategorii językowych. W świadomości ucznia potrzebne jest przekonanie, że sprawność w posługiwaniu się słowem ojczystym jest dla niego konieczną, niezbędną wartością, od której zależy kształt i poziom jego życia.
W dodatku współczesną dydaktykę pisania i w ogóle języka polskiego trzeba wzbogacić o wymiar antropocentryczno-aksjologiczny - uczeń może wówczas zrozumieć, że od jego kompetencji językowej zależy poziom jego życia, kultury i człowieczeństwa. Pedagog powinien widzieć w podopiecznym nie tradycyjnego ucznia, ale młodego, rozwijającego się człowieka.
Sprawność językowa i komunikacyjna w historii dydaktyki polonistycznej (1950-2000). Sprawność - zasób wiadomości, umiejętności posiadany przez kogoś. Wyodrębniamy 3 okresy funkcjonowania pojęcia sprawność językowa:
Okres kształcenia filologiczno-formalnego (1950-1970) - lata naukowego formalizmu
W klasach szkoły podstawowej uczono formalnego opisu systemu języka polskiego, panował prymat statycznej wiedzy abstrakcyjnej o języku - liczne definicje i terminologicznie precyzyjne zawiłości (encyklopedyzm). Szczególną uwagę zwracano na błędy gramatyczne popełniane przez uczniów - ważne stało się pojęcie normy językowej (zwracano też uwagę na wpływ gwary na język uczniów), opisy odstępstw od niej. Na lekcjach polskiego w latach powojennych dokonywano systematycznie analiz filologicznych języka (np. klasyfikacja wyrazów na części mowy i części zdania) oraz opisów systemów - słowami-kluczami były np. koniugacja, fleksja, fonetyka, słowotwórstwo, norma, błąd językowy. Jednocześnie kształcenie języka obejmowało tzw. ćwiczenia w mówieniu i pisaniu.
W poradnikach metodycznych obowiązywała triada przeprowadzanych ćwiczeń, które poprzedzały pisanie lub mówienie: 1. ćwiczenia słownikowe, 2. ćwiczenia kompozycyjne (plany twórcze
i odtwórcze), 3. ćwiczenia gramatyczno-stylistyczne. Lekarstwem na złe mówienie czy pisanie miało być nieustanne wzbogacanie słownictwa. W wyniku takich ćwiczeń uczniowie pisali identyczne, matrycowe i schematyczne teksty.
Okres kształcenia sprawności językowej i komunikacyjnej (1970-1990)
Istotne dla szkoły okazały się psycho- i socjolingwistyka. Sprawność językowa to posługiwanie się językiem w sposób spełniający warunki, jakim powinien on odpowiadać jako środek porozumiewania się (W. Cienkowski). W. Lubaś wprowadził terminy sprawności językowej odbiorczej i nadawczej.
S. Grabias podzielił sprawność językową na systemową, społeczną, sytuacyjną i pragmatyczną. Anna Dyduchowa prowadziła badania praktycznych zachowań językowych uczniów. Dyduchowa (Kraków) założyła ośrodek badawczy i stanowiła przełom w podejściu do dydaktyki polonistycznej. Maria Dudzik eksponowała ćwiczenia nad bogactwem słownika uczniowskiego (kontynuacja formalizmu szkolnego), ale pod wpływem teorii komunikacji pomiarem uczniowskich umiejętności stało się redagowanie tekstów. Te 20 lat to okres największego uznania dla pojęć sprawności językowej
i komunikacyjnej.
Okres teorii komunikacji i kształcenia kompetencji językowej i komunikacyjnej (1990-2000)
Już w latach 80., zgodnie z nowym programem nauczania z 1984 roku, zaakceptowana teoria komunikacji pozwoliła wprowadzić do szkoły szersze rozumienie zachowań w porozumiewaniu się.
W nauczaniu pojawiły się nowe terminy, jak nadawca i odbiorca, zachowanie językowe, sytuacja mówienia, kod i komunikat. Rozpowszechniły się pojęcia kompetencji językowej i komunikacyjnej
(w miejsce sprawności językowej i komunikacyjnej). Podjęto rozważania o językowym obrazie świata, semantyce i tekście. Badacze rzadko opisywali już system języka i ortografii czy formy wypowiedzi. Większość badań dotyczy sprawności językowej, różnych kompetencji, wartości i grzeczności językowej, rozumienia znaczeń poszczególnych nazw, budowy tekstu. Autorzy zaakceptowali antropocentryczne teorie lingwistyczne, które są bliżej ucznia - niedorosłego użytkownika języka.
W centrum uwagi znalazł się nie opis języka czy filologiczne analizy w ogóle, ale ten, kto mówi - uczeń, jego świadomość, etyka i ocenianie.
Opracowała:
Ewelina Tubacka
V rok, lat - pol