PEDAGOGIKA - JEJ DZIAŁY I NAUKI WSPÓŁDZIAŁAJĄCE

DZIAŁY PEDAGOGIKI - UKŁAD PIONOWY

• Pedagogika empiryczna lub praktyczna - obserwująca, zbierająca, badająca całość doświadczeń wychowawczych (rodziców, nauczycieli, wychowawców itd.), opracowująca doświadczenia dydaktyczne i metodyczne przy wszelkim nauczaniu i uczeniu się.

• Pedagogika opisowa lub eksperymentalna - uwzględniająca doświadczenia, badająca eksperymentalne prawa rządzące przebiegiem zjawisk biologicznych, psychologicznych lub kulturowych związanych z wychowaniem.

• Pedagogika normatywna - na podstawie filozofii człowieka (antropologii), aksjologii
  i teorii kultury badająca naturę człowieka oraz wytwory jego kultury, a na tym tle ustalająca wartości, ideały, cele i normy, którymi powinno kierować się wychowanie.

• Pedagogika teoretyczna, czyli ogólna - dział najważniejszy, obejmujący całość badanego przedmiotu: opierając się na materiale empirycznym, eksperymentalnym, normatywnym, dąży do stworzenia jednolitej teorii wszechstronnego rozwoju człowieka.

DZIAŁY PEDAGOGIKI - UKŁAD POZIOMY

(konstruowany na podstawie wspólnych lub podobnych przedmiotów badań; obejmujący coraz to nowe, pojawiające się działy - przedstawiono wybrane)

1. Pedagogika ogólna - inaczej filozofia nauki lub podstawy pedagogiki. Jest filozofią korespondującą z naukami pedagogicznymi jako:

1. dopełniająca główne nauki pedagogiczne w sferze:

• poznania przednaukowego,

• poznania tworzącego podstawy tych nauk, lub całego systemu wiedzy racjonalnej,

• poznania nadbudowanego na tych naukach;

• metanauka w sferze:

• logiki wiedzy,

• analizy krytycznej wiedzy lub jej pojęć.

Główne komponenty pedagogiki ogólnej (poznania naukowego pedagogiki):

1. Charakterystyka pedagogiki jako nauki.

2. Usytuowanie wśród innych nauk.

3. Język naukowy pedagogiki.

4. Rozwój pedagogiki jako nauki.

5. Analiza teoretycznych stanowisk, prądów, kierunków, nurtów, tekstów pedagogicznych.

6. Metodologia badań pedagogicznych.

2. Historia oświaty i wychowania - inaczej historia wychowania, dzieje wychowania
   i myśli pedagogicznej lub historia pedagogiki.

Jej zadaniem „jest badanie, jak w poszczególnych stadiach różne społeczeństwa organizowały u siebie wychowanie i dlaczego właśnie takie, a nie inne stosowały systemy pedagogiczne”. „… Wiele problemów współczesnego wychowania możemy bowiem zrozumieć w sposób właściwy jedynie wtedy, gdy poznamy korzenie, genezę i rozwój danej problematyki w perspektywie czasowej”. Trzy główne nurty:

1. badanie historii i rozwoju szkolnictwa w świecie,

2. analiza dziejów myśli pedagogicznej i doktryn pedagogicznych, poglądów wybitnych pedagogów przeszłości,

3. analiza rozwoju teorii i praktyki edukacyjnej na ziemiach polskich.

3. Teoria wychowania (wyodrębniona pod wpływem ruchu Nowego Wychowania).

Termin wieloznaczny: często rozumiana „jako podstawa do tworzenia różnorodnych systemów wychowania” (A. Tchórzewski, 1994), z których wynikały cele, zadania
i ideały wychowawcze. W jej ramach wyodrębniały się teorie szczegółowe: wychowania moralnego, zdrowotnego, zespołowego itp. Obecnie „głównym przedmiotem jej zainteresowań jest wychowanie w wąskim jego znaczeniu, tj. kształtowania postaw i cech osobowości dzieci i młodzieży łącznie ze stwarzaniem im warunków umożliwiających samoaktualizację drzemiących w nich konstruktywnych możliwości”. Teoria wychowania:

1. gromadzi systematyczną wiedzę o dotychczasowych osiągnięciach w zakresie wąsko pojętego wychowania,

2. analizuje wartości,

3. formułuje cele wychowania,

4. projektuje działalność wychowawczą,

5. analizuje czynniki warunkujące powodzenie projektowanej działalności wychowawczej.

4. Dydaktyka - nauka o nauczaniu-uczeniu się. Wyróżnia się dydaktykę ogólną i dydaktyki szczegółowe, czyli metodyki przedmiotowe.

Przedmiot dydaktyki ogólnej:

1. Różne systemy kształcenia.

2. Cele kształcenia.

3. Treści kształcenia.

4. Procesy kształcenia, samokształcenia, autokreacja, uczenie się innowacyjne.

5. Zasady nauczania i uczenia się.

6. Metody nauczania.

7. Środki dydaktyczne i warunki ich stosowania.

8. Ewaluacja (zasady sprawdzania osiągnięć).

9. Metody i techniki pomiaru dydaktycznego.

10. Własne poszukiwania nauczycieli w zakresie zasad, metod i form organizacyjnych kształcenia.

5. Pedagogika przedszkolna, której podstawy stworzono w XVII wieku (J. Pestalozzi, F. A. Froebel), w Polsce - przełom XVIII i XIX w. (M. Krajewski, J. Śniadecki); przedmiot studiów uniwersyteckich w Polsce - lata 70 XX wieku. Jest to „teoria wychowania przedszkolnego” i „zespół praktycznych wskazań dla nauczyciela, jak w przedszkolu prowadzić pracę wychowawczo-dydaktyczną i jak realizować program w poszczególnych grupach wiekowych”.

6. Pedagogika wczesnoszkolna - zajmuje się procesami nauczania i wychowania dzieci
   w młodszym wieku szkolnym. Ponadto: integracją dydaktyczno-wychowawczą treści
   i procesu kształcenia (główne założenie teoretyczne pedagogiki wczesnoszkolnej
   w zreformowanej polskiej szkole - podstawa konstrukcji programów kształcenia), interpretacją, analizą i konstruowaniem programów kształcenia, kształtowaniem pojęć
   i umiejętności, rozwijaniem zdolności, aktywizacją uczniów, trudnościami dydaktyczno-wychowawczymi, ale i funkcjonowaniem uczniów szczególnie uzdolnionych, wdrażaniem uczniów do uczenia się i kształcenia, optymalizacją procesu kształcenia.

Obok pedagogiki wczesnoszkolnej wyodrębniły się także inne, związane z kolejnymi szczeblami kształcenia: szkolna, szkoły średniej i szkoły wyższej.

7. Pedagogika dorosłych (andragogika) - nauka o oświacie i wychowaniu dorosłych. Główny cel - opracowanie optymalnych rozwiązań w zakresie doboru treści kształcenia, wychowania dorosłych, metod, środków i form organizacyjnych kształcenia, wykorzystania środków masowego przekazu. Różne środowiska (często we współpracy
   z pedagogiką społeczną): zakłady pracy, kursy doskonalące, jednostki wojskowe, zakłady karne, szpitale, sanatoria, ośrodki rehabilitacyjne itp. Rosnące znaczenie wskutek konieczności kształcenia przez całe życie i wydłużania się średniego czasu trwania życia ludzkiego, rosnącej liczby ludzi starszych (wyodrębniła się gerontagogika).

8. Pedagogika specjalna (rewalidacyjna) - nauka, zajmująca się teorią i praktyką kształcenia i wychowania osób z odchyleniami od normalnego rozwoju. Jest to nauka „(…) zorientowana na całokształt realizowania w człowieku - człowieka, na miarę możliwości uszkodzonych jednostek” (J. Doroszewska). Szeroki zakres zainteresowań: na świecie - ok. 14% ludzi do 65 roku życia wykazuje dysfunkcjonalność. Polska - 4-6% populacji dzieci w wieku szkolnym wykazuje pewne upośledzenia, a 15% - parcjalne zaburzenia, wymagające specjalnego oddziaływania reedukacyjnego. Początek pedagogiki specjalnej w Polsce - po 1918 r. (J. Joteyko, M. Grzegorzewska - twórczyni Państwowego Instytutu Nauczycielskiego Pedagogiki Specjalnej w Warszawie, obecnie - Akademia Pedagogiki Specjalnej). Główne działy:

• oligofrenopedagogika - pedagogika upośledzeń umysłowych;

• surdopedagogika - pedagogika zaburzeń słuchu i mowy (z niej wyodrębniła się logopedia - pedagogika, zajmująca się leczeniem wad wymowy);

• tyflopedagogika - pedagogika osób z uszkodzeniami wzroku;

• resocjalizacja - pedagogika osób z zaburzeniami zachowania, powstałymi na tle zaburzeń organicznych i środowiskowych, także pedagogika uzależnień;

• pedagogika terapeutyczna - obejmuje osoby kalekie i przewlekle chore;

• pedagogika osób szczególnie uzdolnionych.

• (pedagogika integracyjna - zajmująca się problemami tworzenia integracyjnego systemu kształcenia: dopiero się prawdopodobnie wyodrębni).

• Pedagogika społeczna - dział pedagogiki, zajmujący się warunkami życia społecznego
  z pozycji celów, zadań i efektów wychowawczych. Powstanie - wynikiem przemian gospodarczych, społecznych i kulturalnych w XIX w. (termin „pedagogika społeczna” wprowadzony przez Adolfa Diesterwega: nauczyciel także pracownikiem socjalnym, który przez pracę w środowisku dziecka pomaga mu zdobyć wykształcenie na odpowiednim poziomie). Wielokierunkowy rozwój pedagogiki społecznej: 1) Nurt oparty na filozofii: najważniejszym celem wychowania - uzyskanie idealnej wspólnoty, stanowiącej moralny związek wszystkich jednostek. 2) Empiryzm socjalny: indywidualne, koncentrowane na jednostce badania empiryczne wszystkich zależności społecznych, które wokół niej powstają. Wychowanie jest zatem zadaniem rodziny, szkoły, samorządów lokalnych, związków zawodowych, grup politycznych, bibliotek, towarzystw religijnych, uniwersytetów powszechnych, muzeów itd. 3) Nurt, opierający wychowanie na diagnozie społecznej: wszelkie zalecenia wychowawcze powinny być poprzedzone szerokim rozpoznaniem środowiskowym - „diagnozą społeczną” (wypracowano „wywiad środowiskowy”). W Polsce pedagogika społeczna - przełom XIX/XX wieku. H. Radlińska - potrójna metoda służb społecznych: prowadzenie indywidualnych przypadków, organizowanie pracy grupowej, organizowanie pracy środowiskowej. Po II wojnie światowej (do 1957 r.) - krytyka, upraszczanie idei pedagogiki społecznej. Lata 60 XX w. - rozwój dzięki inspiracji uniwersyteckich ośrodków naukowych. Dzisiejsza rzeczywistość pedagogiczna - coraz wyraźniejsza pozycja wychowawców nieprofesjonalnych (pozaszkolni, poszkolni, wolontariusze). Rozszerzenie pojęcia „wychowawcy” - oprócz specjalistów-wychowawców (nauczyciele, wychowawcy placówek oświatowo-wychowawczych) również pracownicy socjalni, kulturalno-oświatowi, wolontariusze, street-workerzy, osoby, którym wychowanie towarzyszy w pracy zawodowej (prawnik, lekarz, pielęgniarka). Ich działania szczególnie ważne w sytuacjach kryzysowych. Połowa lat 50 - wyodrębnienie się pedagogiki opiekuńczej (nazwa od roku 1966 r. - R. Wroczyński). Jej przedmiotem - szeroko pojmowana opieka nad dziećmi i młodzieżą oraz wszystkie problemy z tą opieką związane: sieroctwa dziecięcego i adopcji, domów dziecka, rodzin zastępczych, innych placówek opiekuńczo-wychowawczych, funkcjonowanie systemu opiekuńczo-wych w zmieniających się warunkach społecznych i gospodarczych. Ten dział pedagogiki stał się specjalizacją na studiach pedagogicznych. Dla podkreślenia wychowawczego charakteru opieki nad dzieckiem, nazwą tej specjalizacji jest „pedagogika opiekuńczo-wychowawcza”.

• Pedagogika pracy - jej podstawy w pedagogice robót rzemieślniczo-gospodarczych
  w szkołach skandynawskich. W Polsce - od 1973 r. (nazwa użyta na Kongresie nauki Polskiej). Przedmiot badań - wychowawczy wpływ pracy na jednostkę. Obszar badawczy: a) orientacja zawodowa, kształcenie przedzawodowe, b) kształcenie zawodowe
  (m.in. opracowywanie aktualnej klasyfikacji zawodów), c) zdobywanie kwalifikacji zawodowych (dyplomy), d) funkcjonowanie oświaty zawodowej, e) doskonalenie zawodowe, f) mobilność zawodowa, f) przygotowanie do podjęcia pracy na obszarze UE.

• Pedagogika zdrowia - jej historia sięga starożytności (kodeks Hammurabiego - ochrona zdrowia, Sparta - sprawność fizyczna, Ateny - piękno ciała). Według polskiego podręcznika M. Demela: „Pedagogika zdrowia jest teoretyczną podstawą wychowania zdrowotnego…”
  a „… wychowanie zdrowotne jest wykonawczym ramieniem pedagogiki zdrowia…”.
  E. A. Mazurkiewicz - przesunięcie głównego akcentu pedagogiki zdrowia z jednostki na społeczeństwo: „Elementy pedagogiczne, mające szeroki kontekst społeczny, powinny przenikać medycynę, lecznictwo, profilaktykę, pielęgnowanie”. Nowa fala wzrostu zainteresowania pedagogiką zdrowotną - w świecie w latach 80, do Polski dotarła na początku lat 90, zbiegając się z okresem przemian społeczno-ustrojowych (wychowanie prozdrowotne, wychowanie seksualne, diagnostyka i prewencja w szkołach, integracja niepełnosprawnych, promocja zdrowego stylu życia itp. Warunki realizacji: a) właściwe ukierunkowanie polityki oświatowej, b) lepsza orientacja, większa wrażliwość, zbliżenie środowisk medycznego i pedagogicznego.

• Pedagogika porównawcza (komparatystyczna) - zajmuje się porównywaniem rzeczywistości pedagogicznej w różnych obszarach kulturowych, w różnych krajach. Tradycja ponad dwóch tysięcy lat, ale jej początki jako dyscypliny naukowej sięgają pierwszych lat XIX wieku (1817 - Marc A. J. de Paris). Ważna cezura - powstanie
  w 1925 r. w Genewie Międzynarodowego Biura Wychowania. Dalszy rozwój - związany z działalnością UNESCO, OECD, a ostatnio organizacji Unii Europejskiej (np. Biała Księga). Obecnie przedmiotem badań są „… poszukiwania różnic i podobieństw między wielorakimi faktami oświatowo-wychowawczymi, występującymi w szkole i poza nią w różnych społeczeństwach i regionach świata”. Przedmiotem analiz może być każde zjawisko pedagogiczne, które nie ma charakteru jednostkowego. Najważniejsze metody badawcze: a) deskrypcja (opis rzeczywistości pedagogicznej), b) interpretacja (wszechstronne wyjaśnianie zjawisk pedagogicznych), c) jukstapozycja (Właściwe porównywanie, zestawianie informacji o tym samym zjawisku z różnych układów rzeczywistości).

• Pedeutologia - zajmuje się problemami zawodu nauczycielskiego (rzetelna wiedza, nie uproszczone opinie). Refleksje z tym związane - od starożytności. Początki pedeutologii jako subdyscypliny pedagogicznej - przełom XIX/XX wieku (termin wprowadził włoski pedagog Eusebietti). Polska: 1787 - „Powinności nauczyciela” G. Piramowicza, ale początkiem naukowego spojrzenia na problemy nauczycielskie dopiero rozprawa „O duszy nauczyciela” J. W. Dawida (1852-1914): istotę „duszy nauczycielstwa” stanowią „miłość dusz ludzkich, potrzeba doskonałości, poczucie odpowiedzialności i obowiązku, wewnętrzna prawdziwość i moralna odwaga”. Problemy badawcze: a) osobowość nauczyciela, b) poziom i zakres wykształcenia nauczycieli, c) warunki i efekty pracy, d) dobór kandydatów do zawodu nauczycielskiego, e) kształcenie nauczycieli (system, nowe koncepcje), f) pozycja prawna, społeczna, materialna nauczycieli, g) etyka zawodowa, h) tożsamość zawodowa.

NAUKI WSPÓŁDZIAŁAJĄCE Z PEDAGOGIKĄ

Oprócz współdziałania nauk pedagogicznych, ważne dla pedagogiki są m.in.

1. Nauki zajmujące się wychowaniem (rzeczywistością wychowawczą) z innego punktu widzenia, niż robi to pedagogika:

1. Nauki biologiczne - rozwój osobniczy, dziedziczność, cechy wrodzone i nabyte, biomedyczne podstawy rozwoju, funkcjonowanie mózgu, higiena indywidualna
   i społeczna, diagnoza i profilaktyka zdrowotna.

2. Nauki psychologiczne (psychologie: ogólna, rozwojowa, wychowawcza) - procesy rozwoju umysłowego i emocjonalnego, psychopedagogiczne podstawy formowania postaw, struktura osobowości itd.

3. Nauki społeczne (zwł. socjologia wychowania i demografia) - specyficzne problemy różnych zbiorowości i środowisk wychowawczych.

4. Nauki ekonomiczne (ekonomika, ekonomia zarządzania) - podstawa planowania oświatowego.

2. Nauki, nie związane bezpośrednio z wychowaniem, bardzo ważne dla pedagogiki:

1. Nauki filozoficzne (antropologia filozoficzna, estetyka, etyka, logika, metodologia nauk).

2. Nauki polityczne i prawne - ukazujące dynamikę przemian ustrojowych
   i społecznych, rewolucji naukowo-technicznej, różnorodne regulacje prawne, politykę innych państw czy wspólnot narodowych.

3. Teologie - omawiające sposoby rozumienia prawd wiary.

3. Inne nauki, z których korzysta pedagogika w sposób instrumentalny, okazjonalny: matematyka, statystyka, prakseologia, cybernetyka, a także niektóre szczegółowe inżynierie i technologie.

Rozbicie pedagogiki na wiele działów i dyscyplin - często uważane za objaw kryzysu. Żądania interdyscyplinarnego scalenia w pedagologię (całkowity rozwój człowieka). Integralne ujmowanie wiedzy istotne, ale najważniejsze - holistyczne ujmowanie refleksji pedagogicznej. Konieczność czerpania z dorobku wszystkich nauk, nie tylko tych, z którymi współpracuje - ograniczeniem podniesienie kultury metodologicznej badaczy.

1

---