Ilona Biernacka-Ligięza; Lesław Koćwin

Determinants of political system transformation in the countries of Central Europe at the turn of the XX/XXI century,

[w:] Central Europe. Two Decades After, Edited by Rafal Riedel. Uniwersity of Warsaw, Warsaw 2100, s. 89-102.

TŁUMACZENIE:

Zmiany, określane transformacją systemową, które przebiegały w krajach Europy Środkowej i Wschodniej na przełomie XX i XXI wieku, obejmują wiele płaszczyzn życia społeczno-gospodarczego, tj. polityczną, społeczną i ekonomiczną. Przeobrażenia te mają charakter strukturalno-jakościowy oraz ilościowy, z których powstaje nowy ustrój społeczny, określany demokracją rynkową. Na charakter przemian ustrojowych wewnątrz państw dawnego bloku komunistycznego/socjalistycznego duży wpływ posiadały również uwarunkowania zewnętrzne (światowe) związane z procesami demokratyzacji i globalizacji. Zaznaczyć jednak należy, że pojęcia tego w literaturze używa się na ogół w odniesieniu do przekształceń systemowych w krajach wschodniej Europy związanych z upadkiem modelu komunistycznego, które doprowadziły do ustanowienia demokracji i gospodarki rynkowej w dawnym obozie państw satelickich ZSRR.

Ukazanie: procesu przemian; metod likwidacji systemów totalitarnych w sferze ustrojowej; jak i zjawisk utrudniających lub uniemożliwiających demokratyczną transformację oraz funkcjonowanie „nowych” systemów politycznych; jest kwestią niezmiernie skomplikowaną ze względu na specyfikę poszczególnych państw tego regionu, (w liczbie 27), z których nieliczne (zajmujące) obszar Europy Środkowej) posiadały demokratyczne tradycje, zaś pozostałe - poradzieckie, nie miały ich w ogóle. Biorąc z punkt wyjścia te przesłanki za przedmiot analiz wybrano kraje Europy Środkowej, w których procesy transformacyjne doprowadziły je do członkostwa w strukturach integracji zachodnioeuropejskiej.

Dodatkowym problemem utrudniającym podjętą analizę jest wybór wagi czynników, które ułatwiały lub utrudniały zmiany systemowe. W tej ostatniej kwestii dla celów badawczych przyjętą „prymat polityki nad ekonomią” wychodząc z założenia, że systemowe zmiany gospodarcze byłyby niemożliwe bez odpowiedniego środowiska politycznego, które je inspirowało. Prawidłowość przyjętego założenia badawczego potwierdzają negatywne doświadczenia krajów komunistycznych, które próbowały podejmować reformy urynkowienia gospodarki bez dokonania niezbędnych zmian ustroju politycznego.

1. Pojęcie transformacji

Terminem transformacja systemowa określa się głębokie przekształcenia ustrojowe związane z upadkiem systemu komunistycznego, jakie zachodzą w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Stanowi ona jedno z najbardziej interesujących zjawisk politycznych ostatniego dwudziestolecia, które wiąże się ze zmianami dotyczącymi wszystkich dziedzin życia, tj. ekonomii, struktury władzy politycznej, tożsamości społecznej oraz sfery wartości.

Analiza procesu zmian systemowych w krajach Europy Środkowej jednoznacznie wskazuję, że głównych celem transformacji było odrobienie zaległości cywilizacyjnych i ekonomicznych w stosunku do państw zachodnich oraz wprowadzenie liberalnego modelu ustrojowego, a w konsekwencji trwałe wejście w struktury współpracy zachodnioeuropejskiej poprzez likwidację dotychczasowych ograniczeń rozwojowych, wynikających z funkcjonowania dawnego systemu. Celem generalnym wszystkich tych przedsięwzięć było zapewnienie: wolności, bezpieczeństwa i dobrobytu, (co można ująć w triadę żywotnych interesów państwa składających się na zakres racji stanu.

Procesy transformacyjne w poszczególnych krajach nie były jednorodne, gdyż posiadają one odmienny charakter, tj. rozpoczynały się od. stopniowego i łagodnego ewolucyjnego rozwoju (np. Polska, Czechy, Węgry), lub następowało ich gwałtowne - rewolucyjne rozpoczęcie (np. Rumunia, Gruzja, Litwa).

Transformację ze względu na jej przebieg, jak i osiągane cele systemowe, należy traktować jako proces, w którym zmiany w sferze politycznej, gospodarczej i społecznej wymagają czasu aby się utrwalić. Zrozumienie tych zmian, tzn. poznanie istoty transformacji, wymaga analizy wszystkich wymienionych wcześniej jej płaszczyzn. Doświadczenia ostatniego dwudziestolecia wskazują, że procesy transformacyjne w odróżnieniu od typowych, stale zachodzących zmian w świecie polityki, (np. zmiany ekip rządzących lub ich filozofii politycznej, tj. próba przejścia od III-ciej do IV-tej RP), charakteryzują takie specyficzne przesłanki, jak:

- zasięg transformacji - obejmujący cały kraj, a często wpływający także na kraje ościenne i zamieszkujące je mniejszości narodowe;

- głębokość transformacji - oznaczająca gruntowną przebudowę struktur władzy, a nie wyłącznie zmianę opcji rządzącej, a także zmianę charakteru wzajemnych powiązań, odpowiedzialności itp.;

- innowacyjność transformacji w wyniku, której nowość powstaje jakościowo inny organizm polityczny, oznaczający często nowy etap rozwoju państwowości (np. Czechosłowacja: Czechy i Słowacja; Trzecia RP i Czwarta RP);zmiany te są często tak duże, że pojawiają się radykalne opinie o „niepełnej ciągłości państwowej”;

- szerokość transformacji, która oznacza proces głębokiego przeobrażenia systemu politycznego, jak również systemów z nim powiązanych, (dotyczy ona całość życia politycznego i gospodarczego;

- nieodwracalność transformacji, przejawiająca się w stabilności wywołanych przez nią zmian systemu politycznego i gospodarczego, tworzących nową jakość polityczną i społeczną, która w zasadzie wyklucz możliwość powrotu do poprzedniego systemu, bez demontażu istniejącego.

2. Polityczne determinanty transformacji

Budowa systemu demokracji parlamentarnej opartej na pluralizmie i społeczeństwie obywatelskim stworzyła w krajach Europy Środkowej wiele problemów wymagających politycznego rozwiązania. Oznaczała ona bowiem konieczność totalnej zmiany struktury państwa, stworzenia podwalin pod nowy system polityczny, często w warunkach, w których nowe elity nie tylko nie miały wizji nowej organizacji państwa, ale często nie były w ogóle przygotowane do przejęcia władzy, gdyż do jej sprawowania nie posiadały ani odpowiednich kwalifikacji, ani praktycznych doświadczeń.

Sytuacja ta wynikała m.in. z tego, że wszystkie państwa dawnego bloku komunistycznego odziedziczyły podobny model polityczny. Oparty był on na monopartyjnym systemie parlamentarnym - partii hegemonicznej i współdziałającymi z nią satelitami, która poprzez swoje instytucje pełniła pełną kontrolę na organami państwowymi, organizacjami społecznymi i gospodarką.

Jednym z istotnych problemów było niedostosowanie systemu konstytucyjnego do planowanych przekształceń systemowych. Konstytucje państw socjalistycznych, wzorowane na ustawie zasadniczej Związku Radzieckiego, wypełnione były deklaracjami ideologicznymi (jak Kierownicza rola partii marksistowsko-leninowskiej” oraz „wieczysta przyjaźń i braterska współpraca z ZSRR”), które faktycznie stanowiły ograniczenie ich suwerenności. Oparte na ustawie zasadniczej ustawodawstwo, (np. kodeksy karne) zawierało uregulowania typowe dla systemów niedemokratycznych (brak gwarancji dla swobód obywatelskich, represjonowanie wyrażania własnych poglądów, zakaz zgromadzeń etc.). Uniemożliwiało zrzeszanie się obywateli w organizacjach (stowarzyszenia, partie polityczne) niezależne od władzy centralnej, jak i nieograniczone kandydowanie obywateli do organów przedstawicielskich.

Osobnych uregulowań wymagała kwestia zakresu obecności władz państwowych w życiu publicznym, tak uregulowana aby z jednej strony, zapewniała koordynację, z drugiej zaś, wykluczała anarchizację życia publicznego.

Istotnym zagadnieniem dotyczącym transformacji politycznej była kwestia sposobu zastąpienia dotychczasowych - komunistycznych elit politycznych przez nowe, które większości państw rekrutowały się z działaczy opozycji demokratycznej, (np. w Polsce - Solidarność, na Węgrzech - Fidesz i MDF, w Czechosłowacji - Karta 77 i Forum Obywatelskie). Zadaniem ich poza modernizacją państwa i jego aparatu stało się od samego początku zapewnienie demokratycznych swobód politycznych, które są trudne do rzetelnej oceny, a często ich ocena przez obywateli nie zawsze pokrywa się z stanem faktycznym.

Przykładowym miernikiem swobód politycznych, pomocnym w ocenie procesów transformacyjnych mogą być publikowane przez międzynarodową organizację pozarządową Freedom House (prowadzącą monitoring procesu demokratyzacji w świecie) kryteria dla państw przechodzących transformację, które zawierają siedem cech podlegających ocenie, jak:

1. Demokratyzacja władz centralnych - obejmująca charakter i niezależność rządów, stabilność i efektywność systemu, odpowiedzialność rządów przed władzą ustawodawczą oraz cywilny nadzór nad resortami siłowymi.

2. Ordynacja oraz proces wyborczy - zapewniające transparentność i sprawiedliwość wyborów parlamentarnych, rozwój systemu wielopartyjnego oraz stopień uczestnictwa społeczeństwa w procesie wyborczym.

3. Społeczeństwo obywatelskie - określane przez rozwój organizacji pozarządowych (NGO) oraz ich skuteczność i stabilność, uwarunkowania prawne, rozwój wolnych i niezależnych związków zawodowych i stowarzyszeń.

4. Niezależność mediów - charakteryzująca się swobodą głoszenia poglądów, niezależnością dziennikarzy oraz brakiem na nich nacisków, wolnością prasy prywatnej oraz dostępności osób prywatnych do Internetu.

5. Samorządność - cechująca się decentralizacją, , zasięgiem kompetencji władz lokalnych, transparentnością i jakością środowisk regionalnych oraz demokratyzacją procesów wyborczych.

6. Sądownictwo - o jego jakości decydują reformy konstytucyjne, ochrona praw człowieka, kodeks karny, prawa mniejszości, równość (brak dyskryminacji), sposób traktowania więźniów i podejrzanych, skuteczność i niezawisłość aparatu sądowego.

7. Korupcja - wskaźnik ten obejmuje publiczną ocenę przestępczości, połączenie biznesu z procesem legislacyjnym, prawne uwarunkowania rozstrzygnięć konfliktów interesów i działalność organizacji antykorupcyjnych.

Innym, interesującym miernikiem demokratyzacji jest publikowany przez Bank Światowy wskaźnik oceny swobód osobistych, który jest niemianowaną liczbą z zakresu od minus 2,5 do plus 2,5 (im więcej swobód obywatelskich tym wyższa wartość). Obejmuje on ocenę takich czynników jak: (1)prawa człowieka i ich respektowanie, (2) wolności obywatelskie (wolność słowa, prasy, brak cenzury, wolność demonstracji, religii), (3) swobody w zakresie podróżowania, (4) postrzeganie swobód osobistych przez społeczeństwo.

Doświadczenia wynikające z przebiegu procesów zmian ustrojowych w poszczególnych krajach Europy Wschodniej pozwalają na dokonanie pewnych ich uogólnień, (określenia ich prawidłowości), tj. wyróżnienia etapów transformacji systemowej z punktu widzenia realizowanych na nich celów politycznych i gospodarczych. W prezentowanej analizie szczególną uwaga zwrócono przede wszystkim na zadania polityczne, które jednak na zasadzie sprzężenia zwrotnego powiązane są z gospodarczymi, oddziaływanie ich wzajemnie się wzmacnia.

Etap pierwszy, który nazwać można przejściowym - obejmuje takie zadania, jak: opracowanie zasad wyborczych, zmiany w prawodawstwie, utworzenie partii politycznych, wykreowanie nowych autorytetów i elit politycznych, przejmowanie sektorów zarezerwowanych dla monopartii, wojska i służb bezpieczeństwa Szczególnie ważną kwestią na tym etapie staję się budowa nowej świadomości społeczeństwa odpowiadającej zmienionym uwarunkowaniom systemowym. Szczególnie ważnym staje się: promocja nowych wartości postępowania, zapewnienie spokoju i optymizmu, objaśnianie różnic pomiędzy starym i nowym modelem, zastępowanie ubezwłasnowolnienia kreatywnością i świadomością zagrożeń, a także zachęcanie do: udziału w sprawowaniu władzy oraz braniu odpowiedzialności za siebie i państwo, kreowania organizacji społecznych będących podstawą społeczeństwa obywatelskiego. Wszystkie te przedsięwzięcia mają tworzyć przyjazny klimat dla podejmowanych zmian systemu gospodarczego.

Etap drugi - obejmuje umocnienie dokonanych zmian w systemie politycznym poprzez: dywersyfikację elit, konsolidację partii, wybory samorządowe i parlamentarne według nowych ordynacji, uchwalenie nowej konstytucji, reformy systemu prawa, określenie strategicznej wizji państwa oraz jego sojuszy, wprowadzenie cywilnej kontroli nad armią i służbami specjalnymi. Dokonywana stabilizacja systemu politycznego państwa służy pośrednio umocnieniu nowego systemu ekonomicznego.

Etap trzeci, który określić można jako rozwój - opiera się już on na trwałych podstawach politycznych i gospodarczych stworzonych na poprzednich etapach. Zadaniem jego staje się konsolidacja partii politycznych w kierunku ukształtowania się stabilnego systemu partyjnego i jednego ośrodka władzy, co związane jest z łagodzeniem podziałów politycznych, jak i tworzenie podstaw prawnych do udziału w strukturach integracji zachodnioeuropejskiej (NATO i UE). Na etapie tym następuje zmiana doktryny politycznej i ekonomicznej państwa, tj. przejście od państwa socjalnego do państwa solidarności społecznej zapewniającego opiekę słabym socjalnie grupom społecznym, którego podstawę stwarza pełna gospodarka rynkowa.

Etap czwarty (ostatni) stabilnej demokracji - oznacza stworzenie systemu politycznego opartego na wzorach zachodnioeuropejskich, którego podstawę tworzy polityczna i ekonomiczna integracja z zachodnimi strukturami europejskimi, a także stabilny system kontroli państwowej, ukształtowane społeczeństwo obywatelskie i rozwinięta gospodarka rynkowa. Przyjąć można, że zakończenia tego etapu można upatrywać w pełnej integracji nowych demokracji środkowoeuropejskich ze strukturami zachodnioeuropejskimi co stanowiło jeden z priorytetów reform systemowych, umożliwiających podjęcie z nimi kompleksowej współpracy opartej na zbieżności struktur i zasad funkcjonowania rozwiązań systemowych.

3. Reformy systemu politycznego w krajach postkomunistycznych

Reformy systemowe w krajach postkomunistycznych wiązały się z całkowitą przebudową ich dotychczasowego systemu politycznego i gospodarczego, wynikającą przede wszystkim z konieczności likwidacji instrumentów politycznej i gospodarczej zależności od imperium sowieckiego (Układ Warszawski i Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej), która niemożliwa byłaby jednocześnie bez wycofania z ich obszaru jego sił zbrojnych oraz zmiany kierunku powiązań ekonomicznych.

W sferze społeczno-politycznej likwidacja konsekwencji komunizmu obejmowała szereg działań, z których najistotniejszymi było: przywrócenie faktycznej demokracji parlamentarnej, zreformowanie systemu prawnego, przywrócenie wolności środkom masowego przekazu, odrodzenie samostanowienia przez społeczności lokalne oraz odzyskanie kontroli nad armią przez narodowe władze państwowe. Natomiast na arenie międzynarodowej likwidacja narzędzi zależności od ZSRR, jakimi były Układ Warszawski i RWPG.

Osiągnięcie tego celu wymagało kompleksowej przebudowy dotychczasowego systemu, tj. dokonania w procesie zmian jego demokratyzacji i dekomunizacji, decentralizacji, prywatyzacji gospodarki, demilitaryzacji społeczeństw i państwa związanej z wprowadzenia kontroli cywilnej nad służbami siłowymi. Cechą charakterystyczną okresu komunistycznego było podporządkowanie sił zbrojnych partiom komunistycznym oraz władzom w Moskwie. Zatem jednym z pierwszych działań nowych władz było dążenie do ograniczenia wpływów komunistów w siłach zbrojnych. Najszybciej dokonano tego w Polsce, byłej Czechosłowacji i na Węgrzech, likwidując główne zarządy polityczne armii, aparat polityczny oraz organizacje partyjne dotychczas funkcjonujące w wojsku.

Koniec tego procesu wyznaczany był pełną integracją państw transformujących się z zachodnimi strukturami politycznymi i gospodarczymi.

Transformacja systemu komunistycznego w krajach Europy Środkowo-Wschodniej wymagała dokonania szeregu kompleksowych reform systemu państwowego obejmujących przede wszystkim sferę polityczną, w której należało zbudować demokratyczne struktury państwowa opartego na zasadach państwa prawa i koncepcji społeczeństwa obywatelskiego, co związane było ze zmianą prawodawstwa, tworzeniem silnych samorządów, umacnianiem pluralizmu politycznego oraz ekonomicznych, dotyczących liberalizacja gospodarki, tj. jej urynkowienia, prywatyzacji, a także przebudowy struktury gospodarczej w celu unowocześnienia produkcji i zarządzania.

W kwestii oceny efektów transformacji odnośnie stanu demokracji i wolności w krajach Europy Środkowej można odwołać się do Raportu Freedom House z 2009 - „Freedom In the Worlf. Podaje on wynik monitorowania zmian w zakresie respektowania i ochrony przez władze państwowe praw politycznych (swoboda działalności konkurencyjnych partii politycznych, wolne wybory) i wolności obywatelskich (religijnych, etnicznych, ekonomicznych, językowych, praw kobiet i rodziny, wolności osobistych, wolności prasy, przekonań i stowarzyszeń). Te Określone prawa i swobody są w dużej mierze zaczerpnięte z Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Tabela 1 prezentuje ranking dotyczący stanu wolności w krajach dokonujących transformacji..

Tab. 1. Kraje Europy Środkowej w porównaniu do wybranych Europy Wschodniej - stan wolności. Ranking wg Freedom in the World 2009 -

Wskaźnik		Wskaźnik
Freedom in the World	Wolny	Częściowo wolny	Bez wolności
Bułgaria	2	2	wolny
Czechy	1	1	wolny
Estonia	1	1	wolny
Litwa	1	1	wolny
Łotwa	2	1	wolny
Polska	1	1	wolny
Rumunia	2	2	wolny
Węgry	1	1	wolny
Słowacja	1	1	wolny
Rosja	6	5	bez wolności
Białoruś	7	6	bez wolności
Ukraina	3	2	wolny

Legenda: Średnia ocena państwa z obu tych obszarów (praw politycznych i wolności obywatelskich) określa jego status jako: "Wolny" (od 1,0 do 2,5 pkt), "Częściowo wolny" (od 3,0 do 5,0 pkt) lub "Bez wolności" (od 5,5 do 7,0 pkt)

Źródło: Oracowanie własne na podstawie:

Internet: http://www.freedomhouse/org/uplods/fif09/Tabeles_Graphdforweb.pdf.

Realizacja tego celu wymagała w pierwszej kolejności ograniczenia i likwidacji „kierowniczej roli patii komunistycznej w życiu społecznym i gospodarczym”, stanowiącej skuteczną zaporę dla reform systemowych. Stąd też we wszystkich postkomunistycznych krajach środkowoeuropejskich w ciągu pierwszych dwóch lat po likwidacji systemu socjalistycznego znowelizowano ustawy dotyczące zasad funkcjonowania partii politycznych i wyborów. Cechą charakterystyczną dla państw tego regionu było bardzo szybkie powstanie licznych partii tworzących rozbudowany system wielopartyjny, co nie sprzyjało stabilności systemu politycznego. Dodatkowym zagrożeniem była obecność w każdym z nich dobrze zorganizowanej partii postkomunistycznej, która nie wyzbyła się dążeń do odzyskania władzy.

Odradzania się wpływów postkomunistycznych stanowi konsekwencję kosztów transformacji obciążając najsłabsze grupy socjalne. Ma ono miejsce dzięki pojawieniu się społecznej akceptacji powrotu do władzy ludzi dawnego systemu w warunkach zaawansowania reform. w trakcie trzeciego etapu transformacji systemowej w Europie Środkowej i Wschodniej, sprzyjają temu zmiany polityczne przeprowadzone na poprzednich etapach, zapełniające pełną wolność wyboru. „Rezultatem takiej sytuacji historycznej jest paradoksalne nieco schizofreniczne położenie środowisk politycznych określanych jako postkomunistyczne. Z jednej strony, historyczne ideologiczne, a konsekwencji także społecznych oczekiwań są one predysponowane do obrony części przynajmniej dorobku realnego socjalizmu i odgrywania roli lewicowej reprezentacji interesów tych, którzy na transformacji tracą; którzy nie są głównymi beneficjentami utrwalania się kapitalistycznych stosunków społecznych i ekonomicznych. Z drugiej tylko ta warstwa zarządzająca, rodem z realnego socjalizmu, była w stanie skutecznie dokonać transformacji i restauracji, poza tym było to w jej grupowym ustrojowym interesie, jeśli rozumieć go jako przekształcenie pozycji politycznej w ekonomiczną”

Podobne zagrożenie budzi odrodzenie się w tych krajach nacjonalistycznych partii prawicowych, chadeckich oraz agrarnych, tak samo zagrażających procesom demokratyzacji. Zważyć należy, że we wszystkich tych krajach występują liczne mniejszości etniczne, stąd też powstawanie napięcia na tle narodowościowym (np. Węgry - Słowacja, Czechy) stanowi poważne zagrożenie dla stabilizacji politycznej transformujących się państw.

Reforma dotychczasowego systemu prawa poza likwidacją norm chroniących system komunistyczny wymagała wprowadzenia przepisów umacniających dokonywane procesy demokratyzacji systemu politycznego, jak niezawisłości sędziów i prokuratorów; przestrzegania praw człowieka; zapewnienie wolności gospodarowania itp.

Pozytywną przesłanką, sprzyjającą procesom zmian systemowych była okoliczność, że większości państw w pierwszych demokratycznych wyborach do władzy doszły ugrupowania wywodzące się z demokratycznej opozycji, cechujące się wysoką polityczną świadomością i moralnością, stanowiące jej „pierwszą ligę”.

Zakres reform politycznych, których głównym celem była demokracja parlamentarna oparta na pluralizmie politycznym oraz gospodarka rynkowa pomimo tego samego celu przybrał różne tempo w poszczególnych krajach tego regionu na co wpływ m.in. miał stan świadomości i nastroje społeczne oraz stan gospodarki i sytuacja ekonomiczna w poszczególnych państwach. Zależało ono przede wszystkim od przyjętego modelu transformacji, jak od zakresu i zaawansowania podejmowanych reform politycznych i ekonomicznych na ten ostatni czynnik zwraca uwagę J. Wojnicki, wskazując na związki 4 między stabilnością systemu politycznego a zaawansowaniem reform rynkowych. Kraje, które osiągnęły najbardziej zaawansowany proces przechodzenia do gospodarki rynkowej, posiadły jednocześnie najbardziej stabilne systemy partyjne.

Uogólniając doświadczenia krajów środkowo europejskich można wyróżnić trzy zastosowane modele, tj.: (1) szybkich przemiany („terapii szokowej”); (2) przemiana stopniowych; (3) mieszany.

Pierwszy z nich zastosowany został m.in. w Polsce był nim , tzw. Plan Balcerowicza. Zakładał on całkowitą i szybką zmianę dotychczasowego systemu gospodarczej kraju. Priorytetowe w nim stały się cele krótkookresowe makroekonomiczne, jak: stworzenie

warunków do rozwoju gospodarki rynkowej, zastosowanie restrykcyjnej polityki pieniężnej i obniżenie inflacji, przebudowa struktury gospodarki jej infrastruktury. Teoretyczną podstawą tego modelu był „plan J. Sachsa”, opracowany na podstawie powojennych doświadczeń RFN. niemieckiej gospodarki powojennej. Zastosowanie tego modelu gwarantowało z jednej strony, uruchomienie funduszy skutecznej pomocy zewnętrznej Był on akceptowany przez MFW i Bank Światowy państwa zachodnie, z drugiej zaś, zaawansowane reformy polityczne stanowiły zabezpieczenie dla napływu kapitału zagranicznego i know-how. Model ten nie należy traktować jako idealny ze względu na jego wysokie koszty społeczne, jak: ogromny wzrost bezrobocia, upadek zaufania społecznego, rozwarstwienie społeczne wynikające z nierównomierności rozkładzie dochodu narodowego, wzrost napięć społecznych oraz korupcji i przestępczości. Za zaletę tego modelu można przyjąć początkową szybkość dokonywanych procesów transformacyjnych.

Zastosowanie drugiego model, tj. przemian stopniowych, wiąże się z przyjęciem założenia szybkiego spadku poparcia społecznego dla dokonywanych reform mającego swoje źródło w niewspółmiernych do sytuacji oczekiwaniach, jak i w frustracji społeczeństwa wynikającej z ich niespełnieniu. Z doświadczeń wszystkich transformujących się państw środkowoeuropejskich wynika, że wsparcie dla transformacji wiązało się na ogół z utopijnymi oczekiwaniami społeczeństwa odnośnie natychmiastowej poprawy sytuacji materialnej i stopy życiowe, jak i funkcjonowania państwa, przy jednoczesnym zachowaniu dotychczasowej wydajności pracy oraz opiekuńczej funkcji państwa. Ten model zastosowano m.in. w Bułgarii i Rumunii.

Trzeci model transformacji mieszanej, zastosowany m.in. w Czechosłowacji zakładał przekształcenia gospodarcze przy jednoczesnej ochronie grup najsłabszych socjalnie. Ten ostatni czynnik wyznaczał zakres podejmowanych reform systemowych. Słabość tego modelu polegała na tym, że wraz ze wzrostem kosztów transformacji oraz upływem czasu rosły naciski na zawężanie reform dotyczącej szczególnie sfery socjalnej. Ryzyko to wynikało ze wspomnianego już powrotu partii postkomunistycznych do władzy, jak i umacniania się prawicowych partii populistycznych.

Niezależnie od przyjętego modelu transformacji omówione wcześniej czynniki doprowadziły w badanych krajach już w pierwszej dekadzie lat dziewięćdziesiątych XX wieku do skłócenia oraz rozbicia monolitu ugrupowań dawnej opozycji demokratycznej, (w Polsce, np. do tzw. „wojny na górze”), która podzieliła się według nurtów politycznych od skrajnej prawicy do lewicy postkomunistycznej, tworząc tym samym niestabilny system wielopartyjny doprowadzający do destabilizacji sceny politycznej. Szczególnie charakterystycznym zjawiskiem politycznym dla wszystkich państw tego obszaru, było wyodrębnienie się w nich silnych nurtów populistycznych i nacjonalistycznych, których działanie przynosić zaczęło z jednej strony postulaty radykalizacji reform, szczególnie w zakresie represyjności w stosunku do establishmentu i zwolenników dawnego reżimu, z drugiej zaś, radykalizm ten w niektórych okolicznościach hamował tempo reform lub stanowił duże zagrożenia dla ich kontynuacji.

Renesans populizmu w transformujących się państwach zwraca uwagę Mirosław Karwat, który pisze: „Populizm do tego stopnia stał się fasonem obowiązującym, że formacje konsekwentnie niepopulistyczne (nawet w sensie czysto instrumentalnym), nie mają szans i odchodzą w niebyt (…) Jeśli zaś chodzi o media, to populizmem żywią się i krzewią go nie tylko tabloidy i organy ugrupowań populistycznych, ale równie media „poważne, z intelektualnymi i wychowawczymi pretensjami”.

Po krótkotrwałym okresie euforii już w pierwszej dekadzie lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku w większości państw Europy Środkowo-Wschodniej wystąpił wzrost rozczarowania społecznego, który umożliwił partiom postkomunistycznym, na ogół o charakterze socjaldemokratycznym lub nacjonalistycznym, legalną odbudowę wpływów politycznych przy okazji kolejnych wyborów parlamentarnych na Białorusi, w Bułgarii, Estonii, Litwie, Polsce, Rumunii, Słowacji, Słowenii, Ukrainie i na Węgrzech.

Dokonane ukształtowanie sceny politycznej sprawia do dziś trudność w precyzyjnym określaniu orientacji politycznej poszczególnych partii w tradycyjnym rozumieniu terminów: lewica, prawica, centrum. „W najogólniejszym sensie krytyka podziału sceny politycznej na lewicę i prawicę wynika z przekonania części badaczy, że podział ten pozbawiony jest dziś znacznego waloru heurystycznego i klasyfikującego zjawiska społeczno-polityczne”. Paradoksalnie bowiem, współczesna lewica w tych krajach, która zachowała wpływy dzięki, tzw. uwłaszczeniu nomenklatury jest w swoich programach prokapitalistyczna, natomiast prawica populistyczna w swoich programach jest antykapitalistyczna odwołując się do „przodujących oddziałów klasy robotniczej”, które pozostały w nie sprywatyzowanych przedsiębiorstwach państwowych.

Przyczyną tego nowego zjawiska politycznego, wręcz nieprawdopodobnego po półwiecznych rządach komunistycznych, było radykalne pogorszenie się sytuacji materialnej ludności w wyniku prowadzonych w sferze ekonomicznej reform systemowych, pomimo utrzymywania wysokich, wręcz rosnących, wydatków na cele społeczne w wysokości 15-30% PKB, jak i spowolnienie oczekiwanych reform politycznych. Lustracja i dekomunizacja stały się przedmiotem igrzysk politycznych, które zastąpiły „potrzebę chleba”.

Podkreślić należy, ze koszty transformacji zróżnicowały ekonomicznie społeczeństwo, gdyż dotknęły przede wszystkim grupy najsłabsze socjalnie. Za główny czynnik zróżnicowania należy uznać sytuację ekonomiczną ludności oraz z jej ocenę przez instytucje rządowe i pozarządowe, która wpływa na poziom nakładów finansowych (zarówno ze środków państwa, jak i prywatnych) wydawanych na cele socjalne wśród których największe znaczenie w ocenie społecznej posiada służba zdrowia. W tej dziedzinie transformacja nie przyniosła sukcesu, gdyż w porównaniu z systemem poprzednim e wszystkich krajach środkowoeuropejskich nastąpiło dramatyczne pogorszenie jakości usług w zakresie ochrony zdrowia.

W większości krajów analizowanego obszaru na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku zanotowano wzrost zgonów, który był przede wszystkim skutkiem działania trzech czynników, tj.: (1) zubożenia społeczeństw, (2) pogorszenia funkcjonowania służby zdrowia, (3) wzrostu zachowań anty zdrowotnych, jak uzależnienia od alkoholu, nikotyny i narkotyków. Wszystkie trzy grupy czynników ujawniły się w sposób ekstremalnych w transformujących się krajach wschodniej Europy, zaś z mniejszym natężeniem w krajach Europy Środkowej charakteryzujących się szybszym tempem reform i szybszą poprawą sytuacji ekonomicznej, szczególnie wyraźnie widać to na przykładzie krajów, które wstąpiły do EU. Nastąpił w nich zauważalny spadek dynamiki zgonów, pomimo braku poprawy służby ochrony zdrowia, a wręcz jej pogorszenia.

Zauważyć jednak należy, że prywatyzacja gospodarki, w tym szczególnie środków masowego przekazu wpłynęła na utrwalenie wolnościowych przemian demokratycznych, nawet w krajach, w których umocniły się wpływy postkomunistów. Dużą w tym zasługę należy przypisać, tzw. „czwartej władzy” nowemu zjawisku politycznemu w tych krajach, które jest wynikiem dwóch zasadniczych zmian jakie zaszły na rynku mas mediów. Pierwszą z nich było pojawienie się wolnych środków masowego przekazu oraz powstanie efektu synergicznego, w którym uwolnione od cenzury środki masowego przekazu stały się jedną z najważniejszych instytucji ochrony porządku publicznego i wolności obywatelskich. Przykładowo, G. Edelstam zauważa, że podjęły one funkcje kontroli stosowania prawa, np. opisywania afer oraz zwalczania korupcji, jak i szerokiego informowania społeczeństwa o przygotowywanych zmianach w prawie. Druga przemiana na rynku mass mediów związana jest z przekształceniami własnościowymi rodzącymi sprzeczności interesów i zagrażającymi wolności słowa. Wywołana jest ona z jednej strony pojawianiem się nowych właścicieli prowadzących własną politykę medialną, z drugiej zaś dążeniem większości rządów do zachowania kontroli nad telewizją i innymi mass mediami w teorii publicznymi.

W wyniku realizacji procesów transformacyjnych we wszystkich badanych krajach środkowoeuropejskich nastąpiła pozytywna zmiana jakościowa w zakresie ochrony suwerenności oraz niezależności w określaniu interesów narodowych, wyrażającą się m.in. w kształtowaniu nowych powiązań międzypaństwowych. Poza formalnym zawiązaniem sieci układów bilateralnych między sobą, państwa te realizują według własnych priorytetów i orientacji swą politykę indywidualnego zbliżenia z Zachodem (Czechy, Słowacja i Węgry głównie poprzez zbliżenie z Niemcami, Rumunia z Francją, Litwa, Łotwa i Estonia z krajami skandynawskimi, a Polska z USA)

Reasumując:

Prezentowana analiza jednoznacznie wskazuje, że przebiegające w krajach postkomunistycznych procesy transformacji systemowej (reformy systemowe) doprowadziły do wyodrębnienia się Europy Środkowej w samodzielny region z dotychczasowego obszaru Europy Wschodniej, wskutek upodmiotowienia się państw tego regionu oraz ich integracji z zachodnimi strukturami politycznymi i gospodarczymi.

Europa Środkowa, powróciła do swoich historycznych korzeni stając się ponownie

regionem naturalnego pluralizmu opartego na wspólnych wartościach oraz tradycji, wspólnych zagrożeniach, jak i wspólnej wizji przyszłości.

Ilona Biernacka-Ligięza; Lesław Koćwin

Determinants of political system transformation in the countries of Central Europe at the turn of the XX/XXI century

Political changes that took place in Central and Eastern European countries concerned the transformation of political and economic system. The course of these changes, as well as the progress of the process were different in the various countries of that part of the European continent. That diversity has led to the analysis of countries, which accomplished the fundamental objectives of transforming the system and obtained membership in the European Union.

The transformation of the political system in the countries of Central Europe related to activities that involve the transition from the socialist one-party system to political pluralism, characterized by competition of political parties for the votes of the electorate, which in democratic systems is the basis for obtaining and maintaining power in the country.

The purpose of the analysis presented, was to determine the premises determining adopted solutions, which concern forming a new political system and the extent of reforms undertaken, as well as carrying out a comparative assessment, which aimed to highlight the internal conditions and the specificity of the solutions adopted.

Based on the assumptions in the study the following issues has been discussed: scope (range) of system transformation, i.e. the "depth" of the change of political system, as well as related systems, distinctive features of the transformation from typical, constantly occurring changes in the environment of the researched country. Research, regarding the extent of the transformation included changes in the internal system of the country in terms of their impact on neighbouring countries, while the depth of transformation has been included in the studies, as the depth of rebuilding the structures of power (authority) its mutual connections and responsibility, under the assumption that the change of government option alone is not considered to be transformation. The coverage of those conditions has allowed identifying the characteristics of the newly emerging political organisms and their political and social quality, with a durable nature, that is, excluding the path of return to the previous situation, or searching for the so-called "third way", which would lack the political system stability.

Presented conclusions formulate political transformation as a process of democratization of the Central European countries. They demonstrate the importance of this phenomenon, resolving to the elimination of the communist systems, which promoted the unity of the continent of Europe. In the comparing aspect they analyze transformation process; methods of liquidation of totalitarian and authoritarian systems in the sphere of politic structure, economy and politics. At the same time, pointing to the phenomenon of hindering or preventing a democratic transition, and describe the operation of "new" political systems with an indication of their characteristics.

Por. L. Kocwin, Transformace hospodářskėho systėmu v Polsku, [w:] Transformačni procesy v Polsku a v Československu/Česku po roce 1989, redakce Jan Jacek Burski, Eduard Maur, Michał Pułaski, Juři Vykoukal, Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu RP, Uniwersytet Wrocławski., Wrocław 2005, s. 87.

Freedom House podaje następującą klasyfikację: Wartość cech klasyfikacji państwa: (1 - 2) stabilna demokracja; (3) pełzająca demokracja; (4) państwo w okresie przejściowym, np. reżimy hybrydowe; (5) pełzająca autokracja; (6 - 7) stabilna autokracja. Niska ocena wymienionych cech stanowi wartość pozytywną.

Por.: T.van den Doel, Central Europe: the new allies? The Road from Visegrad to Brussels, Oxford 1993

Por.: S. Collins, D. Rodrik, Eastern Europe and the Soviet Union in the World Economy, Institute for Intenational Economics, Washington 1991, s.111, a także: M .S. Lipset, The Death of the Third Way, "The National Interest", Summer 1990, s. 25-37.

Por. Z. Trejnis: Siły zbrojne w okresie transformacji systemowej w Europie Środkowowschodniej, [w:] T.Godlewski, A. Koselski, K.A. Wojtaszczyk (red.): Transformacja systemowa w krajach Europy Środkowej i Wschodniej 1989-2002. Bydgoszcz-Pułtusk 2003.)

Por. Tamże.

Por.: L. Künhardt, Der Osten des Westens und die "russische Frage, "Europa Archiv" 1994, nr 9, s. 230-247, a także: C .Meier, Aussatze zu einer Zusammenarbeit in der Ostmitteleuropäischen Region, "Aussenpolitik"1994, , nr 3. s. 257.

Por. V. Bunce, M. Csanádi, A Systematic Analysis of a Non-System: Post Communism in Eastern Europe, Discussion Papers no 4, Institute of Economics. Hungarian Academy of Sciences, Budapest 1992; Decline of Communism. Rise of Capitalism, ed. K. Poznanski, Westview Press Boulder 1992; G. Ekiert, Democratization process in East Central Europe: A Theoretical Reconsideration, "British Journal of Political Science", no. 21 1991, s.285-313; W. Lizak, Destabilizacja systemów politycznych,a także: I. Wyciechowska, Dysproporcje rozwojowe państw [w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe w Europie Środkowej po zimnej wojnie, red. J. Kukułka, Instytut Stosunków Międzynarodowych, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1994, s.119-129, 140-147.

Każdemu państwu przyznawana jest (osobno w dziedzinie praw politycznych i osobno w zakresie wolności obywatelskich) ocena w skali od 1 do 7, gdzie jeden oznacza najwyższy poziom wolności, a siedem najniższy. Średnia ocena państwa z obu tych obszarów (praw politycznych i wolności obywatelskich) określa jego status jako: "Wolny" (od 1,0 do 2,5 pkt), "Częściowo wolny" (od 3,0 do 5,0 pkt) lub "Bez wolności" (od 5,5 do 7,0 pkt). Por.Internet: http://pl.wilkipedia.org/wiki/fredomhouse (raporty).

M. Beylin, J. Kofman, P. Ogrodziński, W. Roszkowski, Polityka i społeczeństwo, [w:] Europa Środkowo-Wschodnia 1992. Rocznik II, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 1994, s.11, a także: J. Sachs, Dlaczego zwyciężają postkomuniści, "Rzeczpospolita", 20.06.1995.

B. Kaczmarek, W poszukiwaniu siły motorycznych I hegemona transformacji - kilka roboczych spostrzeżeń, [w:] Dylematy polskiej transformacji, redactor naukowy J. Błuszkowski, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2007, s. 85.

(Por. I. Malinowska: Transformation of the law in Central and East Europeans countries. W: W. Łukowski,K.A. Wojtaszyk (red.): Reform and transformation in Eastern Europe. Warsaw 1996).

(Por. J. Wojnicki: Partie polityczne i systemy partyjne w państwach Europy Środkowej i Wschodniej po 1989 roku, [w:] T. Godlewski, A. Koselski, K.A. Wojtaszczyk (red.), op. cit.)

.Por. R. Kuźniar (red.), Krajobraz po transformacji. Środowisko międzynarodowe Polski lat dziewięćdziesiątych, Instytut Stosunków Międzynarodowych, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1992, s. 79-80;

Por. M. Beylin, N. Gładziuk, J. Kofman, P. Ogrodziński, W. Roszkowski, Analizy przekrojowe [w:] Raport o stanie Europy Środkowo-Wschodniej 1991, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa 1992, s.10;

M. Karwat, Ucieczka przed tożsamością. Antynomie i paradoksy kwalifikacji polskich polityków i partii, [w:] Dylematy …, op. cit., s. 134.

M. Beylin, J. Kofman, P. Ogrodziński, W. Roszkowski, Polityka i społeczeństwo, [w:] Europa …, op. cit., s.10-11; J. Sachs, Dlaczego …, op. cit., oraz Powrót Demoluda. Kto sprawuje realną władzę w państwach Europy Środkowej i Wschodniej, „Polityka”16.12.1995.

T. Godlewski, Lewica i prawica świadomości społeczeństwa polskiego, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 208, s. 9.

Por. J.Głuszyński, Wschodnioeuropejski barometr, "Wprost",12.03.1995; R.S., Spadek ciśnienia. "Eurobarometr": nastroje w Europie Wschodniej „Wprost”, 6.03.1994; Eurobarometr wskazuje na niż, "Rzeczpospolita", 26.02.1993; Central and Eastern Eurobarometr. Public Opinion About the European Community, Commission of the European Communities, February 1993.

Por. J. Sachs, Dlaczego …, op. cit.

Por. Kornai Janos, Eggelston Karen, Solidarność w procesie transformacji. Reforma zdrowia w Europie wschodniej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. L. Koźmińskiego, Warszawa 2002.

( Por. 15 Por. T. Michalski Changes in the Demographic and Heath Situation Among Post-Communist Members of the European Union. Pelplin 2005).

(Por. G. Edelstam, The Law and the Mass-Media in Post-Communist Countries. In: I. Horga, R. deLaBrosse (ed.): The Role of the Mass-Media and the New Information and Communication Technologies in the Democratisation Process of Central and Eastern European Societes. Bruxelles 2002).

---