• 3. Prawo małżeńskie

W prawie małżeńskim trzeba odróżnić dwie strefy:

1. Prawo małżeńskie osobowe

2. Prawo małżeńskie majątkowe - które podlegało przepisom prawa państwowego

• 3.1 Małżeńskie prawo osobowe

• 3.1.1 Pojęcie małżeństwa

Małżeństwo:

1. jest to uznany i regulowany przez prawo

2. trwały związek osób fizycznych

3. ma on na celu założenie rodziny

1. Małżeństwo w okresie przed monogamią (agamia, poliginia i poliandria)

Etapy prowadzące do powstania małżeństwa:

1. Stan pierwotny - stan, w którym mamy do czynienia z bezładem prokreacyjnym. Grupa kilku mężczyzn i kobiet funkcjonuje razem. Nie wiadomo kto jest ojcem. Funkcjonuje podobnie do stada zwierząt.

2. Poliandria - małżeństwo jednej kobiety i kilku mężczyzn

3. Poliginia - jeden mężczyzna ma więcej niż jedną żonę

4. Małżeństwo przez wspólne zamieszkanie w celu długotrwałego pożycia. Funkcjonuje w społeczeństwach niewielkich. Przetrwały one do końca XIX wieku.

5. Małżeństwo przez kupno.

• Do XIX wieku praktykowano jeszcze zawarcie małżeństwa przez wspólne zamieszkanie i pożycie, tzw. droga do stanu faktycznego. Dotyczyła ona głównie niższych sfer.

• Porywanie dziewczyny było jednym ze sposobów zdobywania żony, świadectwa o tym zachowały się w statutach synodów, w XIII i XIV wieku kościół zwalczał tą praktykę.

2. Świecka forma małżeństwa: od porwania i kupna żony do zmówin i zdawin - małżeństwo przez pożycie

Małżeństwo na drodze kupna kobiety:

Odbywało się to do XIX wieku na zasadzie kontraktu między dwiema rodzinami. Nie była to czysta umowa kupna - sprzedaży. Następowało w niej przeniesienie władzy nad kobietą z ojca na męża. Była to umowa rzeczowa wraz ze wzajemnym przekazaniem świadczeń.

Z czasem pojawia się rozbicie czynności prawnych na dwa akty prawne:

1. Zmówiny - umowa zawierana przez obie rodziny, bez udziału kobiety dotycząca:

- osób małżonków

- terminu „zawarcia” małżeństwa

- wysokości posagu (w czym posag będzie wypłacony)

- terminu oddania posagu

- gwarantuje wykonania zmówin

2. Zdawiny

Wykonanie umowy (akt wykonawczy). Najczęściej odbywa się on w trzech fazach:

- główny akt oddania małżonki panu młodemu. W tej ceremonii zainteresowani mają możliwość wyrażenia swej woli. Oświadczenia przyjmuje dziewosłąb.

- przenosiny - przeniesienie kobiety z domu rodziców do domu męża.

- pokładziny - konsumpcja związku (publiczna)

Unieważnienie małżeństwa:

Np. oświadczenie woli jest nieprawdziwe, albo złożone pod wpływem przymusu.

• 3.1.4 Kanoniczna umowa małżeńska

Religia a małżeństwo:

Schyłek XII wieku i wiek XIII - różne obrzędy

Małżonkowie udawali się do świątyni pogańskiej po zawarciu małżeństwa, aby uzyskać „gwarancję pomyślności” od Bogów. Potem w chrześcijaństwie po ślubie szli się pomodlić.

Na przełomie tysiącleci kościół rozprzestrzenia się. Dochodzi do starcia się koncepcji małżeństwa w prawie świeckim i prawie kościelnym.

- co wywołuje stan małżeństwa?

- akt konsumpcji - on konstytuuje małżeństwo

- akt świadomości - zgodne oświadczenie woli konstytuuje małżeństwo

Prawo kanoniczne określa wymogi małżeństwa, dlatego kościół musi sięgnąć po narzędzia, które umożliwią mu nad tym małżeństwem sprawować kontrolę. Chcą doprowadzić do wyznaniowego charakteru małżeństwa. Wyznaniowy typ małżeństwa pojawia się w Europie około X wieku. Kościół zaczyna traktować małżeństwo w kategoriach sakramentu - zgodnie z nim małżonkowie stają się jednością z punktu widzenia prawa kościelnego.

Kościół nie akceptuje: wielożeństwa, krewnożeństwo, porwania kobiet i rozwodów.

Forma świecka oparta jest na umowie cywilnej. Jak umowę można zawrzeć to można ją również rozwiązać (rozwiązać w tym wypadku małżeństwo).

• 3.1.4.1 Kanoniczne wymogi skutecznego zawarcia małżeństwa

• 3.1.4.1.1 Wola (consens) - wady oświadczenia woli

Między X a XII wiekiem ustalono ostatecznie, że do zawarcia małżeństwa dochodzi na skutek wzajemnego oświadczenia woli. Zwycięża zasada consensus facit nuptias - zgoda wyrażona przez obie strony. Zupełnie odrzuca się wolę rodziców. Tu następuje postawienie kobiety na tym samym miejscu co mężczyzny. Jej wola jest tak samo skuteczna i niezbędna jak wola mężczyzny (całkowite partnerstwo).

• 3.1.4.1.2 Wymagana forma

W 1197 roku Legat papieski Piotr z Capui wysuwa żądanie, by do małżeństwa dochodziło w obliczu kościoła. Od tego momentu do zawarcia małżeństwa w formie kościelnej niezbędne są trzy elementy:

1. Consensus facit nuptias - oświadczenie woli nupturientów (narzeczonych)

2. Brak przeszkód do zawarcia małżeństwa

3. Forma wymagana przez kościół - do małżeństwa dojść może tylko w obliczu kościoła

W 1215 roku Sobór IV Laterański uznaje za obowiązkowe zawarcie małżeństwa w formie przez kościół nakazanej. Wprowadza się obowiązek zapowiedzi (deklaracji narzeczonych), że zamierzają wstąpić w związek małżeński.

Synod Wrocławski - w Polsce ustala się, że zapowiedzi muszą się odbyć w parafiach narzeczonych, a ślub w parafii panny młodej.

• 3.1.4.1.3 Brak przeszkód

• 3.1.4.1.4 Zaręczyny - forma, znaczenie

Od 1248 roku (w Polsce), na Synodzie Wrocławskim przewiduje się, że małżeństwo musi poprzedzać akt zaręczyn w parafii panny młodej. Mają one mieć uroczysty charakter i muszą odbywać się w obecności plebana i trzech świadków. Był to akt przyrzeczenia, że w przyszłości do małżeństwa dojdzie. Akt zaręczyn zaczęto traktować jak ślub i stało się tak, że tylko na tym poprzestawano (małżeństwo ważne skoro był ksiądz, świadkowie i przyrzeczenie).

Od 1279 roku wprowadzono więc zakaz uczestnictwa duchowego w akcie zaręczyn (po zaręczynach dziewczynę przekazywano rodzinie młodego, żeby przyzwyczaiła się z nim żyć). Istnieje możliwość zerwania zaręczyn.

Zaręczyny to również kontrakt między rodzinami. Strona, która nie chciała zerwać zaręczyn, a do tego doszło może dochodzić swoich praw (odszkodowania) przed sądem kościelnym - za stracone lata, nadzieję na małżeństwo. Kościół przyjął świecką tradycję - akceptuje dwufazowość zawarcia małżeństwa.

• 3.1.4.1.5 Zapowiedzi - problemy z wprowadzeniem w Polsce, skutki

Zapowiedzi musiały wychodzić trzykrotnie w odstępach jednotygodniowych. W Polsce zapowiedzi nie były mile widziane.

W 1398 roku uznaje się, ze członkowie rodziny panującej wolni są od obowiązku zapowiedzi. Szlachta przeciwstawiała się powinności wypowiadania się przed plebsem co do zamiarów szlachetnie urodzonych. Zmiękczenie podstawy kościoła przynosi husycyzm i problemy z dziesięciną.

W 1422 roku synod Łęczycki przyzwala, by biskupi udzielali zwolnień od zapowiedzi.

Aktem diecezji gnieźnieńskiej i krakowskiej uwolniono szlachtę osiadła od obowiązku zapowiedzi. W 1444 - ugoda co do dziesięciny, a zapowiedzi tylko w stosunku do nie szlachty.

1. Przeszkody małżeńskie - kategorie, skutki, rodzaje

Są to okoliczności, które nie zezwalają na zawarcie małżeństwa.

Przeszkody małżeńskie dzielimy na:

1. Czasowe - po jakimś czasie przestają istnieć

Trwałe - upływ czasu nie ma wpływu na ich istnienie

2. Względne - biskup (lub papież) może je usunąć

Bezwzględne - nie może ich usunąć żadna władza

3. Jednostronne - tkwią w osobie (w braku zdolności małżeńskiej)

Dwustronne - powstają w konkretnym zestawieniu (np. brat nie może poślubić siostry)

4. Zrywające - uniemożliwiają zawarcie małżeństwa, a zawarte rozwiązują

Wzbraniające - sprzeciwiają się zawarciu małżeństwa, ale zawartego nie rozwiązują

Rodzaje przeszkód:

A. Zrywające

1. Wiek - nieświadome poświadczenie woli

2. Niezdolność małżeńska (niemoc płciowa)

1. (nie jest zdolna do stosunku) - przyczyna zrywająca

2. (jest zdolna ale bezpłodna) - nie jest to przeszkoda

3. Bigamia

1. współczesna - próba posiadania więcej niż jednego małżonka

2. następcza (poprzednie małżeństwo ustało) - nie jest to przeszkoda

4. Różnica wyznań

5. Wyższe święcenia kapłańskie

6. Pokrewieństwo

Początkowo 7 stopień komputacji kanonicznej. W 1215 roku sobór laterański - 4 stopień komputacji kanonicznej. Dziś (od 1983) - 4 stopień pokrewieństwa ale liczony według komputacji rzymskiej.

7. Porwanie panny

Działa tak długo dopóki dziewczyna będzie miała prawo swobodnej decyzji.

8. Przyzwoitości publicznej

Zachodzi prawdopodobieństwo pokrewieństwa, mimo że nie jest ono stwierdzone np. konkubinat. Dziecko z konkubinatu chce pobrać się z nieustalonym ojcem.

9. Wady oświadczenia woli

- podstęp

- przymus (fizyczny albo psychiczny)

- bojaźń

- błąd co do osoby

- brak świadomości (choroba umysłowa)

B. Wzbraniające

1. Brak zgody rodziców

Panna traci prawo do posagu

2. Brak zgody pana

W przypadku feudalizmu - prawo pierwszej nocy dla feudała

3. Przeszkoda czasu zakazanego

Np. w okresie w Wielkiego Postu, jakiegoś zakazanego okresu - rekompensata dla kościoła.

4. Różnice wyznaniowe

5. Różnice stanu

• 3.1.4.1.7 Przeszkody kanoniczne, a przeszkody prawa cywilnego

Sobór Trydencki przyjmuje dekret wprowadzający wymóg egzekwowania przez kościół

formy zawarcia małżeństwa

Forma zawarcia małżeństwa - obecność właściwego księdza + dwóch świadków.

Papież wydaje bulle, która uznaje tajne małżeństwo pod wpływem ujawnienia. Postanowienia XII soboru nie zostały przyjęte przez kraje anglosaskie, USA i Rosję.

1901 r. zasada, że niezależnie od miejsca pobytu katolik nie może zawrzeć związek małżeński nigdzie indziej jak tylko w kościele.

Relaicyzacje małżeństwa - śluby stawały się nie tylko katolickie, ale również świeckie

• 3.1.5 Proces realizacji małżeństwa na ziemiach polskich w XIX w. - formy zawierania małżeństwa: świecką, wyznaniowa, mieszana

Na ziemiach Królestwa Polskiego obowiązywał system prawa niemieckiego i rosyjskiego. Istniały trzy formy zawierania małżeństwa:

1. System laicki Koncepcja małżeństwa jako umowy cywilnej

2. System mieszany System mieszany obowiązywał w Księstwie Warszawskim. Małżeństwo było umową cywilną z zachowaniem formy wyznaniowej. Można było więc wybrać formę świecką lub formę wyznaniową.

3. System wyznaniowy W 1836 roku prawo świeckie uznaje normy wyznaniowe za normy obowiązujące. Były to normy prawa zwyczajowego.

Koncepcja świecka: Każdy kto chce zawrzeć małżeństwo zgodnie z prawem musi zawrzeć małżeństwo świeckie. Aby zawrzeć więc małżeństwo wyznaniowe najpierw trzeba zawrzeć małżeństwo świeckie.

• 3.1.6 Ustanie małżeństwa

• 3.1.6.1 Ustanie małżeństwa a separacja

Separacja Zachowanie małżeństwa, ale zwolnienie od wzajemnych świadczeń małżeńskich.

Ustalenie ważności małżeństwa:

• małżeństwo nie ma ważności

• nie ma małżeństwa

• 3.1.6.2 Ustanie małżeństwa a unieważnienie

Unieważnienie małżeństwa:

Tryb: 1. Posiedzenie pojednawcze

2. Czas na odstąpienie od wniosku

3. Powrót do momentu zawarcia małżeństwa.

• 3.1.6.3 Ustanie małżeństwa w prawie świeckim (naturalne, oddalenie żony, rozwód)

1.Śmierć jednego z małżonków - początkowo uważano, że małżeństwo powinno mieć charakter trwały, ale jednostronny - wdowa powinna popełnić samobójstwo, aby zostać z mężem. Kościół przejął wiele ograniczeń dla wdów - np. pozostanie we wdowieństwie przez 1 rok i 6 niedziel, zalecano im także wstępowanie do zakonów - względy majątkowe (wdowa wnosi posag do zakonu). Od XVI wieku prawo wdowy do ponownego zamążpójścia nie budzi większych zastrzeżeń (oczywiście po okresie żałoby - 1 rok i 6 niedziel).

2. Za życia obu stron

- w drodze umowy obu stron (do XVI wieku) w obecności świadków, którzy rozstrzygają sprawę majątku

- istniała możliwość odrzucenia żony z uzasadnieniem (najczęściej: bezpłodność lub cudzołóstwo). Kobieta nie miała takich praw.

3. Rozwody

W XVIII wieku rozwiązanie prawne w kodeksie Napoleona w Polsce - rozwód przed sądem, na drodze wyroku, wola stron inicjuje proces warunki udzielenia rozwodu restrykcyjnie regulowane przez prawodawcę, w określonych przypadkach:

- cudzołóstwo (rozróżnienie czy mąż [dopuszczalne] czy żona [niedopuszczalne]). Istnieje możliwość kompensaty winy. Jeżeli dojdzie do cudzołóstwa i druga strona w odwecie zdradzi swojego małżonka, znosi się wina.

- zamach na życie współmałżonka

- porzucenie - w praktyce najczęściej przez męża, niewypełnienie obowiązków małżeńskich.

- skazanie na ciężką karę (żona może):

1. Czekać

2. Wziąć rozwód

3. „Iść za nim”

- złe traktowanie (fizyczne albo psychiczne)

- stan zdrowia współmałżonka

• choroba psych/jeżeli pojawi się w trakcie małżeństwa

• gdy choroba jest nieuleczalna

• choroba „odpychająca”

- zmiana wyznania

- nakłanianie do prostytucji

- różnica charakterów

4. Dogadanie się stron

Zgodny, uzasadniony wniosek o ustanie małżeństwa. Uzasadnienie nie może podlegać regulacji karnej. Wprowadzono utrudnienia proceduralne. Istniał wymóg trzykrotnego ponawiania wniosku o rozwód. Rozwód musi być poprzedzony separacją.

• 3.1.6.4 Ustanie małżeństwa kanonicznego - rozwiązanie, unieważnienie

W prawie kanonicznym:

Małżeństwo ma sakramentalny charakter, jest ono nierozerwalne do czasu śmierci jednego z małżonków.

Wyjątki:

- małżeństwo nie skonsumowane

- gdy panna młoda wyszła za mąż, a chciała zostać zakonnicą + nie skonsumowane

- papieska dyspensa

- można rozwiązać jeżeli grozi utratą wiary jednej ze stron

• 3.2 Małżeńskie prawo majątkowe

• 3.2.1 Zaspokajanie majątkowych potrzeb małżeństwa i rodziny

Na majątek małżeński składają się dwa elementy:

1. Majątek męża miał podstawowe znaczenie. Majątek ten posiadał mąż jeszcze przed zawarciem małżeństwa.

2. Wyprawę i posag żona otrzymywała z domu. Na wyprawę składały się rzeczy osobistego użytku żony oraz te, które były niezbędne do prowadzenia gospodarstwa (odzież, pościel, garnki itp.). W rodzinach szlacheckich wyprawa stanowiła dużą wartość majątkową - np. konie, powozy, bydło. Co wejdzie do wyprawy zależało od sytuacji majątkowej rodziny. Wyprawa stanowiła najstarszą i jedyną formę wyposażenia kobiety kiedy wychodziła za mąż.

Z czasem obok wyprawy pojawia się posag. Pojawia się wtedy, gdy powstają prawa spadkowe kobiet. Posag stanowił część majątku rodzinnego jaka należała się córce jako dziedzicowi. Kobieta, która otrzymała posag nie ma prawa do spadku po rodzicach. Posag otrzymuje wcześniej z chwilą wyjścia za mąż. Obowiązek dania posagu spada na rodziców, a gdy ich już nie ma to na rodzeństwo (braci).

Związek posagu z normami prawa spadkowego wiąże się z tym w czym ten posag jest dawny. Posag pierwotnie jest dawany w pieniądzach, kosztownościach, koniach (zbliżony jest do wyprawy). Córka wychodząca za mąż mogła otrzymać nieruchomość, ale było to tylko prawo nabyte, a nie dziedziczne. Były próby uregulowania ustawowego wysokości posagu, np. córce wojewody należał się posag w wysokości 100 grzywien (bardzo dużo). Bogata szlachcianka mogła dostać 60 grzywien lub 40 grzywien. Próby uregulowania wysokości nie przyniosły rezultatów i nigdy nie weszły w życie.

Wysokość posagu jest jakby pierwszym czynnikiem majątkowym, drugim zaś jest intercyza czyli umowa przedślubna. Mężczyzna, który się żenił zawierał umowę przedślubną z rodzicami swojej przyszłej żony. W intercyzie określano osoby zawierające związek małżeński oraz wysokość posagu.

Prawo stanowione jest w tym czasie słabe.

Mówiąc o posagu, o tym że kobieta ma prawo do posagu, to trzeba powiedzieć, że w pewnych okolicznościach kobieta prawo do posagu traciła:

1. Zawiera małżeństwo bez zgody rodziny

2. Zawiera małżeństwo z człowiekiem niższego stanu

3. Pozwoliła się porwać przyszłemu małżonkowi

Mąż: Posag przechodzi w zarząd męża.

Wiano: Pozostałość po „cenie za żonę” - pieniądze, które on przeznacza dla niej. Odpowiednik sumy, którą ona wnosi do małżeństwa (przywianek).

List wienny: Majątkowa gwarancja dla żony. Jest to wpis do sądu. Mąż nie ma możliwości alienacji tych dóbr. Może je sprzedać tylko za zgodą żony. Chroni to żonę w przypadku śmierci, powstrzymuje męża od oddalenia, chroni potomstwo.

Podarunek poślubny męża dla żony (może być coroczny), podarunek poranny - jednorazowe świadczenie po nocy poślubnej.

• 3.2.2 Możliwe skutki majątkowe zawarcia małżeństwa

Może być tak, że są części odrębne i jest część wspólna

W Polsce:

• w prawie miejskim wspólność majątkowa/ustawowo nie wyklucza intercyzy

• w prawie ziemskim - rozdzielność

system posagowy - majątkiem żony zarządza mąż. Nie wyklucza się nabywania przez żonę, potem jej nabyta posiadłość nie musi iść w zarząd męża.

• 3.2.3 Małżeńskie systemy majątkowe - funkcjonowanie majątku w czasie trwania małżeństwa

A. System posagowo - wienny

1. Jeżeli posag jest dany z nieruchomości to posag stanowi własność żony (jeżeli były to pieniądze to mąż je może rozdysponować). Żona jako właścicielka dóbr posagowych zarządza tymi dobrami. Może zarządzać osobiście lub zlecić zarządzanie mężowi, który i tak zarządza swoimi dobrami. Jeżeli żona sama zarządza swoim majątkiem to była zobowiązana dochody z tych dóbr przeznaczyć na potrzeby całej rodziny. Jeżeli natomiast mąż zarządza dobrami posagowymi żony to wówczas na pewne dyspozycje majątkowe musi uzyskać zgodę żony.

2. Jeżeli posag dany jest w pieniądzach to mąż staje się właścicielem pieniędzy posagowych, ale musi zabezpieczyć taką samą sumę na swoich dobrach łącznie z sumą wiana i dzięki temu żona staje się wierzycielem męża. Żona ma prawo zastawu na dobrach męża.

B. System wspólności majątkowej

System ten polega na tym, że majątek obojga małżonków, ten pierwotny - przedmałżeński i ten, który zostanie osiągnięty po zawarciu małżeństwa stanowi jedną masę majątkową. Jeżeli umiera jedno z małżonków to ta całość dzieli się na dwie części. Jedna z nich przypada wdowie lub wdowcowi, a druga spadkobiercom małżonka zmarłego.

C. System rozdzielności majątkowej

Przeciwieństwo wspólności majątkowej. Tu istnieją dwie odrębne masy majątkowe - majątek męża i majątek żony. Małżeństwo tutaj nic nie zmienia.

D. System jedności zarządu

Postać pośrednia - rozwinięcie drugiego systemu, są dwie masy majątkowe, ale zarządcą całości jest mąż

1. Majątek po ustaniu małżeństwa

1. Na skutek śmierci jednego z małżonków

Pierwszy umiera mąż: zostaje wdowa, która ma prawo pozostawać w tej połowie dóbr mężowskich, na których zostało zapisane wiano w szerszym znaczeniu. „Wdowa siedzi na stolcu wdowy”.

Wdowy w praktyce trzymały silną ręką tą część, która im się należała ale również i tę drugą część mężowską. Problem powstawał wtedy, gdy synowie byli dorośli i żądali spadku po ojcu. W praktykę przejęcia obu części ze szkodą dla spadkobierców próbuje wkroczyć prawo ustanowione do nabycia spadków z 1423 roku (statut Warcki). Ogranicza on prawa wdowy - ustanawia, że może ona użytkować tylko te dobra, na których został zapisany posag i wiano. Praktyka usiłuje obejść ten zapis. Wykształca się w tym temacie praktyka zwana dożywociem. Mąż jeszcze za życia może dokonać takiej dyspozycji co upoważnia żonę do korzystania po śmierci z całego majątku. Dożywocia były wzajemne (żona również zapisywała dobra posagowe mężowi).

Dożywocie gasło:

1. Gdy umrze dożywotnik

2. Jeżeli dożywotnik wstąpił w powtórny związek małżeński

3. Gdy żona nie zachowuje żałoby lub prowadzi życie niemoralne

Gdy umrze żona zostaje wdowiec. Sytuacja wdowca uzależniona jest od tego czy są dzieci czy ich nie ma. W sytuacji, gdy są synowie mogą oni domagać się od ojca dóbr posagowych. Gdy nie ma dzieci posag powinien być zwrócony do rodziny żony.

• 3.2.4.2 Z innych przyczyn

Gdy ojciec jest marnotrawny:

Gdy ojciec powtórnie się żeni to do podziału majątku po byłej żonie nie jest zobowiązany. Jedynie ojciec musi wydać dzieciom posag matki lub jego część, a gdy chodzi o wiano może je wydać ale nie musi. Jeżeli ojciec jest marnotrawny to obowiązują statuty Kazimierza Wielkiego - dzieci mogą żądać wydzielenia dóbr posagowych (statut Warcki). W 1474 roku Statut Opatowiecki - gdy ojciec chce się ponownie ożenić to powinien synom wydzielić połowę swoich dóbr - lecz może je użytkować do końca życia. Gdy ojciec umrze - statut ten mówi, że połowa majątku jest dla dzieci z pierwszego małżeństwa, a druga połowa dla dzieci z drugiego małżeństwa.

• 4. Prawo opiekuńcze

Prawo opiekuńcze zajmuje się relacjami łączącymi na podstawie kontraktu dwie osoby obce lub krewne.

Nie dotyczy ono stosunków rodzicielskich

• 4.1 Opieka a kuratela - charakterystyka i funkcje

Sytuacja opieki nie wynika z praw rodzicielskich. Łączy ona ze sobą dwie osoby: opiekuna i pupila. Ten stosunek prawny powstaje na mocy specjalnego aktu prawnego między dwoma osobami fizycznymi, nie jest wymagane pokrewieństwo. Chodzi o to, aby opiekun został uprawniony i zobowiązany (obowiązki i przywileje) do sprawowania pieczy nad pupilem i jego majątkiem.

Dawniej opieka wiązała się głównie z pieczą nad majątkiem, a potem opieką nad pupilem, Dziś głównie nad osoba, potem nad majątkiem. Aby doszło do opieki, osoba fizyczna musi mieć ograniczoną zdolność prawną lub nie mieć jej wcale.

Kuratela szczególna forma opieki ustanawiana wobec pełnoletnich, którzy swoje prawa do czynności prawnych utracili całkowicie lub częściowo.

• 4.2 Ustanowienie opieki

• 4.2.3 Cel opieki i kurateli

PRZYCZYNY USTANOWIENIA OPIEKI:

-ze względu na wiek dominuje nad nieletnim lub starcami

-ze względu na płeć dominuje nad pannami, żoną, wdową, w XVIII w

-ze względu na zdrowie wymagany jest królewski przywilej :

a) brak zdrowia fizycznego

b) brak zdrowia psychicznego

-szczególną formą ustanowienia kurateli nad marnotrawcą - kurator nie uzyskuje uprawnień, dotyczy tylko opieki nad majątkiem

-inne względy: np. nieobecność ojca (podróż handlowa, pielgrzymka, niewola) niesprawność rodziców. Rodziców tym przypadku opieka jest surogatem (zastępstwem)władzy ojcowskiej.

OPIEKA NAD NIELETNIM:

- gdy zmarł ojciec

- gdy ma miejsce długa nieobecność ojca

- gdy ojciec zostaje ograniczony w swoich prawach

- gdy ojciec nie może osobiście sprawować władzy rodzicielskiej

• 4.2.2 Sposób ustanowienia

Potrzebny jest akt prawny do ustanowienia opieki:

- gdy opieka ojczysta/od ojca - nie ma ograniczeń co do wyboru opiekuna; decyzja w formie testamentu; charakter warunkowy - ojciec musi umrzeć; opiekun i pupil - żyć

- gdy czasowo nie ma ojca - akt sądowy, powołanie opiekuna, od razu przejmuje opiekę, gdy ojciec np. wyjeżdża ma to charakter czasowy.

- gdy ojciec podejmie decyzje to nikt nie może jej zmienić

- gdy ojciec nie powoła opiekuna to opieka przyrodzona przysługuje krewnym na zasadzie bliższości pokrewieństwa, ponadto pierwsi są krewni po ojcu (jeżeli dwóch takich samych to starszy).

Lotowanie Przypomina licytację, ogłasza się zapotrzebowane na opiekuna, zainteresowani krewni deklarują się wykazując ile chcą przeznaczyć na pupila (czynsz na rok)

Opieka samowładna Przewiduje możliwość uczestnictwa dziecka w wyborze opiekuna przy opiece przyrodzonej lub urzędowej/gdy skończy 7 lat.

Co do matki?

Pojawia się przekonanie, że matka jest współopiekunem do spraw osobistych. Pojawiały się konflikty na tle spraw osobistych z podłożem majątkowym np. ożenek i zamążpójście.

opieka urzędowa Gdy nie doszło do ustanowienia opiekuna przez ojca, nie było opiekunów przyrodzonych lub też utracili oni swoje prawo do opieki. Opiekę urzędową początkowo wyznaczał panujący, później robią to sądy.

• 4.3 Kwalifikacje opiekuna




Kwalifikacje opiekuna:

- mężczyzna; od XI w kobieta, ale nie każda

- pełna zdolność do czynności prawnych

- posiadłość (posesjonat)

Ponadto wymogi moralne:

- człowiek dobry

- człowiek pobożny

-sprawiedliwy, gospodarczy, kulturalny itp.




Istniało ryzyko opieki nad nieletnim, bo majątek mógł trafić w ręce obcego. Stąd tyle ograniczeń (wymogi formalne i moralne).

• 4.4 Obowiązki i prawa opiekuna

• gwarancja formalno - prawna oddania co najmniej tyle co wziął; sporządzenie inwentarza - zawiera sztuki np. bydła ale nie ich stan

1565 rok - obowiązek sporządzania inwentarza, dokonuje się go w sądzie

• bieżący zarząd

• to co wykracza poza bieżący zarząd wymaga zgody sądu, a czasem nawet sejmu

• obowiązek o charakterze osobisto-majątkowym

od XVI wieku - wykształcenie pupila

• wydanie pupilki za mąż - obowiązek opiekuna, bo panna pod opieką dopóki nie przejdzie pod opiekę męża, stąd prawo skargi do monarchy, który może zmienić opiekuna, gdy ten nie chce wydać za mąż

• obowiązek ulokowania gotówki po ojcu

• zakaz alienacji; wyjątki: gdy wydaje pannę za mąż potrzebny jest posag, a bieżące dochody nie pozwalają na to, gdy nie ma bieżących dochodów na życie; gdy trzeba spłacić długi ojca, a nie ma innych możliwości

1587 rok - możliwość zastawiania, ale nie sprzedaży majątków

• zwrot majątku po zaliczeniu poniesionych kosztów oraz wydanie dokumentów

• Powinności sądowe:

- zapłacenie główszczyzny po ojcu

- dochodzenie spraw pozostawionych przez ojca

• 4.5 Ustanie opieki

• śmierć pupila

• śmierć opiekuna

W drugim przypadku istnieje konieczność powołania ponownie opieki, można np. wystąpić o dodanie lat chłopakowi, można też kuratelę

• osiągnięcie pełnoletniości przez pupila

• wyjście za mąż przez pupilkę

• wstąpienie pupilki do klasztoru

• pozbawienie opiekuna praw

- orzeczenie sadu

- decyzja króla

- utrata zdolności prawnej

• 4.6 Tendencje rozwojowe prawa opiekuńczego

W społeczności feudalnej wszechobecna pomoc:

• poddany - władca/monarcha największym opiekunem

• pan - poddany

• stosunki wyznaniowe np. pleban - wierni

• opieka ze strony rodziny/w szczególnych przypadkach ingerencja władzy

- chroni się bardziej interesy rodziny (majątek), a nie pupila.

- nacisk na interesy osobiste

- 1775 rok - konstytucja sejmowa: „ubezpieczenie sierot i wdów”

Stanowiło to połączenie statusu wdowy i dziecka. Gdy rodzina nie znajdzie opiekuna to wedle ustawy przejmuje ją państwo: sąd grodzki lub ziemski ustanawia opiekuna lub kuratora spośród krewnych o dostatecznym majątku. Gdy sąd nie dopełni, wnioskodawca ma prawo wystąpienia do króla o ustanowienia.

Obowiązek przejęcia opieki: bez sankcji, ale odmowa dyskryminuje na czci. Obowiązek corocznego rozliczenia z majątku przed sądem, który go ustanowił lub powinien to zrobić. 10% dla opiekuna jako zapłata.

W XIX wieku ścierały się ze sobą dwie tendencje:

- religijna

- świecka

1. W Kodeksie Napoleona widzimy eksponowanie rodziny jako podstawowej komórki społecznej, opieka dla rodziny, ojciec rodziny lub rada familii decyduje o opiekunie. Może nim być matka.

2. Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego - obowiązek państwa co najmniej do sprawowania nadzoru nad opieką lub nawet do przyjęcia część opieki. Wprowadza się opiekuna z urzędu dla dzieci pozamałżeńskich. Pupil na 1 planie. Sąd uwzględnia związki emocjonalne pupila. Powołuje się sąd opiekuńczy, kontrolujący opiekuna. Udzielanie pouczeń opiekunowi, może wydawać też konkretne decyzje, wymaga się czasem zezwolenia sądu, sąd prowadzi księgi opiekuńcze.

Obowiązek przyjęcia opieki jest opatrzony sankcją pieniężną, albo nawet śmierci.

Opiekunem nie może być:

• niezaradny/z wyjątkiem matki i babki/zstępnych

• niepewny

• generalnie stary i chory

• ojczym, urzędnicy, skazani za zbrodnie, różniący się wyznaniowo

• 5. Prawo spadkowe

• 5.1 Pojęcie prawa spadkowego: dziedziczenie, spadek, dziedzice konieczni, otwarcie spadku, masa spadkowa

Prawo spadkowe zajmuje się przechodzeniem majątku po zmarłym, na jego prawnych następców. Zajmuje się dziedziczeniem, czyli spadkobraniem.

Spadek Ogół praw i zobowiązań majątkowych zmarłego

Do masy spadkowej należą:

• aktywa / to co miał

• pasywa / długi i zobowiązania

Zmarły nazywany jest spadkodawcą, a następca to spadkobierca lub dziedzic.

Otwarcie spadku ustalenie momentu, w którym majątek zmarłego przekształca się w spadek (moment śmierci). Pozwala to ustalić co wchodzi do masy spadku oraz krąg spadkobierców.

Dziedziczenie Nabycie własności z chwilą śmierci, związane z ograniczeniem praw rodziny, umożliwienie przejmowania majątku spoza rodziny, większa swoboda spadkodawcy.

• 5.2 Niedział - brak dziedziczenia

Niedział instytucja własności rodzinnej, która gwarantuje równość praw w stosunku do rodziny, do majątku

Każdy jest właścicielem całego majątku; identyczny charakter praw kobiet i mężczyzn, po zlikwidowaniu niedziału - córki posag, synowi nieruchomości;

Nowy członek rodziny z momentem narodzin staje się uczestnikiem niedziału, automatycznie.

Jak funkcjonuje niedział?

Zarządza go najstarsza osoba w rodzinie:

- ojciec - niedział ojcowski

- najstarszy brat - niedział braterski

Wszyscy muszą wyrazić zgodę na alienację. Niedział ustaje gdy:

- pozostaje tylko jeden właściciel

- można pozbawić członkostwa

- na drodze prawnej

Instytucja niedziału trwa długo, właściwie do końca rzeczpospolitej szlacheckiej. Problemy z niedziałem wystąpiły przy konfiskowaniu majątku po Powstaniu Listopadowym w 1830r.

• 5.3 Dziedziczenie ustawowe (ab intestato)

• 5.3.1 Zasady dziedziczenia ustawowego

- Gdy o tym kto, kiedy i w jakim zakresie jest uprawniony do przejęcia majątku regulowane jest przez prawo

- Dziedziczenie testamentowe - prawa i osoby do spadku wskazuje spadkodawca (właściciel majątku dysponuje na swój sposób)

Początkowo dominuje zasada ab intestato - dziedziczenie w rodzinie, z ojca na syna. Śmierć jednego z członków nie może pozbawić majątku reszty członków rodziny. Poza tym rozporządzenie mortis causa - testament traktowano jako jego ingerencje po śmierci, w doczesne życie.

Czynniki te odgrywały główną rolę w dominacji dziedziczenia ab intestato.

Dziedziczenie ustawowe - zwyczajowe oparte było na zasadach:

- odmienna sytuacja (status prawny) rzeczy ruchomych i nieruchomych. Inne osoby uprawnione do części ruchomej i nieruchomej majątku zmarłego.

Ruchomości przechodzone zgodnie z płcią - rzeczy matki dla córki, rzeczy ojca dla syna.

Nieruchomości generalnie przechodziły na spadkobierców płci męskiej.

- Prawo zwyczajowe akceptuje spadkobranie przez więzy płci. Odsuwa to dojście do spadku instytucjom kościelnym.

- Nie ma dziedziczenia żadnego z małżonków - żona nie mogła dziedziczyć po mężu , ani mąż po żonie.

- Zasada dziedziców koniecznych - prawo zwyczajowe i ustawa.

Ustawa określa osoby uprawnione do dziedziczenia - dziedzica koniecznego - dalsi krewni od dziedziczenia są odsunięci.

Dziedzice konieczni to:

• wstępni potomkowie płci męskiej

• wszyscy synowie prawi dziedziczą w równych częściach, najstarszy dokonuje podziału majątku, najmłodszy wybiera

• lepsi krewni odsuwają krewnych dalszych. Lepszy krewny choćby jeden, ,a prawo nawet do całego majątku

Nasze prawo spadkowe określało cztery preferencyjne kategorie dziedziców koniecznych:

I. kategoria

-synowie - zstępni płci męskiej

- córki - dotknięte zasadą czwarcizny - dopuszcza ona prawa kobiet do ¼ majątku.

II. kategoria

- rodzeństwo = bracia i siostry, ale lepiej traktowani są bracia. Wówczas prawa sióstr dotyczą głównie ruchomości - chyba, że w grę wchodzi spadkobranie po matce - wówczas płci mają takie same prawa. Rodzeństwo ma prawa tylko, gdy nie ma spadkobierców.

III. kategoria

-wstępni - rodzice ewentualnie dziadkowie - uprzywilejowana płeć męska.

IV. kategoria

-krewni linii bocznej - jeżeli jest wielu, wygrywa bliższy pokrewieństwem. Od 1598r. rozszerzenie uprawnień spadkowych aż do krewnych 8-go stopnia pokrewieństwa. Wcześniej tylko do 4-go stopnia spadek staje się kadukiem - spadek bezdziedziczny staje się własnością króla.

Prawo kaduka - spadek niedziedziczny przechodzi na własność państwa.

Szczególna zasada ograniczenia praw spadkowych kobiet zasada reprezentacji- od XIII w. na ziemiach polskich zaczyna być coraz powszechniej stosowana.

• 5.4.2 Odsunięcie dziedzica koniecznego od spadkobrania

Są sytuacje, gdy nie dojdzie do spadkobrania przez dziedzica koniecznego lub, gdy uprawniony do tego spadku nie zostanie dopuszczony. Są trzy powody dla których upoważniony nie przejmuje majątku:

1. Niezdolność dziedziczenia

2. Niezgodność dziedziczenia

3. Wydziedziczenie

dotyczy dziedziców koniecznych:

AD 1. NIEZDOLNOŚĆ DZIEDZICZENIA - kandydatowi do objęcia spadku nie przysługuje zdolność prawna do dziedziczenia np. syn - banita, do szlacheckich dóbr ziemskich nie zostanie dopuszczony mieszczanin (od XV w .) nawet jeżeli wcześniej był szlachcicem ( np. traci szlachectwo gdy ożeni się z mieszczanką)

tenuta ziemska - dobra królewskie nadawane spadkodawcy na pewnych zasadach- wchodzą w skład masy spadkowej, ale kobieta nie może być adresatem takiego nadania, nie może ich więc dziedziczyć

AD 2. NIEZGODNOŚĆ DZIEDZICZENIA - ma miejsce gdy ustawa lub prawo zwyczajowe określi sytuację, której spełnienie doprowadzi do odsunięcia od prawa dziedziczenia. Niezgodność dziedziczenia dotyczy określonego majątku. Wstępni niegodnego dziedziczenia (człowiek, którego uznano za niegodnego) także nie mogą dziedziczyć np. krewnobójca i jego synowie, lub gdy panna, która zgodziła się na porwanie. Dotyczy to tylko konkretnego procesu spadkobrania.

AD 3. WYDZIEDZICZENIE - sytuacja w której prawo wskazuje warunki, by spadkodawca mógł aktem woli rozstrzygnąć o rezygnacji z możliwości nadania spadku.

Podstawy wydziedziczenia:

- niegodne zachowanie w stosunku do rodziców

- nieudzielanie pomocy rodzicom

- publiczne wystąpienie przeciwko rodzicom

- nie wykupienie ojca z niewoli

- gdy syn procesuje się z rodzicami, świadkuje przeciwko któremuś z rodziców

• 5.4 Testament w polskim prawie ziemskim

Dopuszcza się możliwość wpływania spadkodawcy na decyzję o podziale majątku po jego śmierci. Idea dopuszczalności dziedziczenia testamentowego została recypowana z prawa rzymskiego przy dużym udziale kościoła. Prawo rzymskie zakłada - aby testament był ważny musi wyraźnie ustalać dziedzica. W Polsce nie było takiego nakazu, może testament współpracować z regułami ustawowymi. W 1254 r. na zjeździe w Łęczycy ustalono, że każdy ma prawo dysponowania swoim majątkiem - praktyka tego nie akceptuje z obawy, by majątek nie wychodził poza rodzinę.

Zależy jednak Kościołowi na otrzymywaniu spadków - nakłada on sankcje i kary pieniężne na takich, którzy powstrzymują krewnych od darowizn na rzecz Kościoła

1420 r. - Statuty Synodalne - każdy kto przeciwstawia się woli spadkodawcy winien podlegać ekskomunice. Najpierw upowszechnia się możliwość swobodnego rozporządzenia ruchomościami.

Po latach sporów w 1437 r. dochodzi do umowy i ugody pomiędzy stanem szlacheckim i duchownym:

-określa się część swobodną tzw. trzeciznę - 1/3 części majątku zostają wyłączone spod dziedziczenia ustawowego (ruchomości).

Interes stanu szlacheckiego będzie zawsze zdecydowania realizowany. Jeżeli chodzi o nieruchomości to instytucja kościelna lub osoba duchowna obdarowana majątkiem musiała go zbyć w ciągu 2 lat osobie ze stanu szlacheckiego.

Zasady testowania:

-swoboda testowania dotyczy ruchomości

- wymagana jest obecność 2 świadków, wyłączonych spod prawa spadkobrania w danym procesie

-okres swobody testowania nie był długi (pierwsza połowa XV w. do XVI w. konstytucje-uchwały -sejmowe 1505, 1510, 1519 r. zakazały dysponowania nieruchomościami za pomocą testamentu (po upadku rzeczpospolitej -to obowiązuje)

WYJĄTKI:

- nieruchomości nabyte mogą być poddawane testowaniu

- nieruchomości na rzecz króla i państwa mogą być nieograniczone

- decyzja testatora jest zgodna z dziedziczeniem ustawowym

Testamenty zostały dopuszczone gdy chodzi o dobra nabyte i ruchome od XVIw. Dyspozycje testamentowe na łożu boleści na rzecz Kościoła i instytucji duchownych są nieważne z mocy prawa.

• 5.5 Tendencje prawa spadkowego na ziemiach polskich w XIX wieku.

Spadkowanie nowożytne:

1.Powszechność - każdy powołany może być dziedzicem

2. Umowa

3. Ustawa

Oświecenie forsuje przekonanie o nieograniczonym prawie własności (Kołłątaj w „Listach do anonima”). XIX w. rozpoczyna się kształtowanie nowego prawa spadkowego w Europie .

W Polsce - zasada powszechności - każdy powołany do spadku winien zostać dziedzicem

Wyjątki:

Dopuszczono ograniczenia oparte a czynniku obiektywnym lub subiektywnym

obiektywne: -upośledzenie dzieci nieślubnych

-swoboda testowania w odniesieniu do gospodarstw rolnych

subiektywnym: - wyłączenie od spadku w zależności od woli spadkodawcy

- nowy system przewiduje autonomie woli spadkodawcy

- dominującą rolę w dziedziczeniu odgrywa testament, ustawa jest uzupełnieniem

- ograniczone uznanie praw dziedziców koniecznych:

1. prawo do zachowku - daje spadkobiercy koniecznemu prawo roszczeń w stosunku do spadkobierców, gdyby nie otrzymał (od 1/3 do ½ ) ustawowej części majątku.

2. ustalenie części obowiązkowej - odwrócenie wcześniejszej trzecizny (części swobodnej) - wskazanie przez prawo spadkowe jaka część musi pozostać przy dziedzicach koniecznych około 1/3 - 1/5 majątku

• 5.6 Dziedziczenie specjalne (ordynacje i fideikomisy, dziedziczenie umowne, dożywocie)

Dziedziczenie umowne - Zastąpienie reguł prawa spadkowego regułami o charakterze umownym. Umowa taka ma zazwyczaj charakter dożywocia. Umowa dożywocia polega na przyznaniu w drodze kontraktu prawa małżonkowi do dysponowania majątkiem do czasu następnego ożenku, zamążpójścia lub śmierci drugiego małżonka.

Jest to więc forma uniknięcia zasady przestrzegania więzów krwi.

Jest to więc umowna forma dziedziczenia. W XVI wieku powstaje umowa dożywocia wzajemnego (bez znaczenia kto umrze jako pierwszy).

Umowa ta nie likwiduje praw dziedziców koniecznych. Chwilowo je tylko zawiesza. Jak wdowa umiera to obowiązują wtedy przepisy ustawy. Przy umowie dożywocia nie ma zmian w prawie własności. Jest tylko użytkowanie. Od XIX wieku umowa ta może wykluczać dziedziczenie testamentowe.

Domniemania kolejności śmierci - zakładanie kolejności śmierci potencjalnych dziedziców, domniemanie przeżycia ustala się w związku z biegiem wydarzeń, ewentualnie siły wieku potem płci.

Chodzi o sytuację kiedy to kilka osób razem ginie i mogłyby po sobie dziedziczyć. Gdy chodzi o dzieci < 15 lat domniemuje się, że przeżył starszy z dzieci, gdy > 60 lat najmłodszy ze starców; gdy jedni <15, a drudzy >60 przyjmuje się że najpierw umarli Ci drudzy; gdy jedni >15 i <60 przyjmuje się, że gdy wiek jednakowy kobieta umiera wcześniej, gdy tej samej płci to młodszy przeżywa starszego.

Ustanowienie ordynacji - Podjęcie decyzji przewidującej trwałe wyjęcie pewnej masy spadkowej spod trwale obowiązującego prawa spadkowego (powstało w Hiszpanii). W grę wchodzi ugruntowanie pozycji materialnej rodziny - wyłączenie obszaru spad obrotu spadkowego i przyjęcie zasady niepodzielności majątku - wszyscy zostają odsunięci od spadkobrania oprócz jednego decyzją ordynacji spadkowej.

Ordynatem rządziła zasada primogenitury (najstarszy z synów ) lub starszeństwa (najstarszy z rodu). Do wyjątków należały przypadki secundogenotury jak i dziedziczenia najmłodszego z braci.

Ustanowienie ordynacji wymaga szczególnego trybu - właściciel przygotowuje „list fundacyjny” czyli statut ordynacji, który zostaje przedstawiony sejmowi - wymagana jest konstytucja (ustawa) sejmu mocą której zatwierdza się tę ordynację.

1. Ordynacja Radziwiłłowska z 1586 r. - 3 ordynacja kremska, Ołycka, Nieświecka

2. Ordynacja Zamoyskich 1589 r.

3. Ordynacja Pińczowska 1601 r. (Myszkowskich)

4. Ordynacja Ostrowskich 1609 r.

5. Ordynacja Sułkowskich z XVIII W

Ordynacje istnieją w zasadzie aż do 1939 r.

W 1939 r. sejm znosi ordynacje - szlachta była niechętna ordynacjom gdyż:

- ordynacja preferowała jedną osobę, resztę odsuwając od majątku

- sama pozycja ordynata była niezwykle słaba - jest panem ale niewiele może zrobić

- nie można jej było sprzedać

- wystawiała zbyt mała wojska

• 6. Prawo rzeczowe

• 6.1 Charakterystyka prawa rzeczowego

Prawo rzeczowe - prawo regulujące stosunek osób (podmiotów prawa) do rzeczy. Do prawa rzeczowego zalicza się przepisy, które obejmują społeczne formy korzystania z rzeczy. Jest to prawo podmiotowe o charakterze bezwzględnym, prawo skuteczne wobec wszystkich, wszyscy muszą je respektować.

• 6.2 Charakterystyka rzeczy i ich klasyfikacja

Jako rzecz traktujemy wyodrębnioną w sposób naturalny, bądź sztuczny część przyrody, posiadającą wartość materialną i funkcjonującą w stosunkach gospodarczych jako dobro samoistne. Rzecz może stanowić wartość, która może być wprowadzona do obrotu materialnego lub prawnego.

Początkowo za rzecz uważano tylko to co można poznać za pomocą zmysłów (empirycznie), czyli można dotknąć lub zobaczyć.

W nowoczesnym prawie rzymskim pojawiają się inne definicje rzeczy np. prawa autorskie definiuje się jako rzecz. Tak więc jako rzecz traktować należy ogół praw majątkowych, to co może być objęte prawem własności.

1. Ruchomości i nieruchomości

Większe znaczenie początkowo przywiązywano do ruchomości. Z czasem się to zmieniło. Zawsze jednak da się dostrzec różnice w stosunku prawa do ruchomości i nieruchomości.

Nieruchomość - część powierzchni ziemi wyodrębniona za pomocą kryteriów fizycznych i prawnych oraz to co się na tej powierzchni trwale znajduje.

Budynki przywiązane na trwałe podnoszą wartość nieruchomości i są traktowane tak samo jak nieruchomość, budynki w dawnej Polsce były traktowane jako ruchomość, ponieważ bardzo łatwo można było je rozebrać.

Ruchomość - (definicja średniowieczna) - wszystko to co do się przemieszczać, nosić. Później za ruchomość uważano wszystko co można spalić za pomocą pochodni.

Unieruchomienie ruchomości - jest to poddanie „ruchomości z natury rzeczy” prawu nieruchomości z jakichś wzglądów społecznych lub prawych, także gospodarczych. Za ruchomość uważa się ryby w stawie, stado koni powyżej 10 sztuk (tą praktykę stosowano na Mazowszu), pieniądze uzyskane na drodze zbycia nieruchomości.

Nie ma praktyki uruchomiania nieruchomości.

II. Nieruchomości ze względu na pochodzenie.

- ze względu na obrót:

1. Nieruchomości rodowe - pozyskane w drodze spadkobrania (podział na dobra ojczyste i macierzyste).

2. Nieruchomości nabyte (pokupne) - pozyskane w inny sposób: nadania, kupna itp.

III. Z punktu widzenia wartości rzeczy

• Jednostkowe

• Zbiorowe - wartość całości jest większa od sumy wartości elementów składowych

IV. Ze względu na przeznaczenie.

• Samoistna rzecz - rzecz taką wprowadza się do obrotu w całości

• Rzecz stanowiąca wartość składową - części składowe są bardzo ważne i same nie są wprowadzane do obrotu. Wprowadza się całość

V. Ze względu na przynależność prawną.

• Główne

• Przynależne

Rzeczy przynależne mogą być od rzeczy głównej odłączone w obrocie prawnym: np. drzwi, mogą być rzeczą główną dla zamka u drzwi, ale dla budynku są przynależną.

Rzecz przynależna powinna należeć do tego samego właściciela co rzecz główna (o ile nie ma odmiennego zastrzeżenia). Prawo własności rzeczy przynależnej przechodzi razem z prawem własności rzeczy głównej.

Element przynależny dóbr ziemskich: las, znajdujący się na terenie dworu, karczma, uprawnienia domniemane (sądownictwo).

VI. Ze względu na przeznaczenie

• Podzielne - każda rzecz z punktu widzenia fizyki, z punktu widzenia prawa nie

• Niepodzielne - takie, które po podzieleniu tracą swoją funkcjonalność. Cecha ta jest zmienna w zależności od punktu widzenia na rzecz np. koń - niepodzielny, dla rzeźnika - podzielny

VII. Ze względu na cechy indywidualne

• oznaczone co do gatunku - określane przy pomocy liczny, miary, wagi gatunkowej; zamienne

• niezamienne - posiada co najmniej jedną cechę, którą ma tylko ona na świecie.

VIII. Ze względu na charakter

• Zwykłe - większość rzeczy

• Poświętne - szczególna wartość wynika z kultu religijnego

• Szanowane - objęte dodatkową ochroną prawną ze względu na ich społeczne przeznaczenie

IX. Podział ze względu na możliwość wprowadzania do obrotu prawnego.

• Rzeczy w obrocie prawnym - albo prawodawca się nie wypowiada, albo wskazuje, że można je kupić sprzedać itp.

• Rzeczy poza obrotem gospodarczym - prawodawca zawsze wypowiada się, gdy nie chce, aby rzeczy były ogólnie dostępne, np. informacje niewygodne ideologicznie.

X. Rzeczy dopuszczone do obiegu częściowo, częściowo z niego wyłączone

Tzn. że jedni mogą wprowadzać, drudzy nie, są specjalne miejsca do udostępniania danej rzeczy (np. monopol na sprzedaż alkoholu).

• 6.3 Posiadanie - proces posesoryjny a proces petytoryjny

Posiadanie - faktyczny stosunek człowieka do rzeczy, możliwość sprawowania nad rzeczą władztwa, nie musi się wiązać z prawem.

W prawie rzymskim corpus - sprawowanie władztwa + animus - wola władania nad rzeczą.

Dziś posiadanie to faktyczne władztwo nad rzeczą swoją lub cudzą, wykonywane we własnym interesie. Nasi przodkowie mieli jednak problem z odróżnieniem prawnego i faktycznego stanu. Uważali, że posiadanie jest pierwszym stopniem na drodze do własności.

Posiadaczem nieruchomości jest ten kto z rzeczy pobiera pożytek, stąd może być wielu posiadaczy.

Posiadanie: a) pośrednie, np. pan

b) bezpośrednie np. uprawiający ziemię chłop

Posiadanie wpływa na stosunki społeczne. Np. istnieją spory co do nieruchomości.

• „Błogosławiony, który trzyma” - on nie musi iść do sądu. Idzie ten co nie ma, a chce mieć, stąd najazdy i ryzyka stałej walki. Stąd wymyślono specjalny proces chroniący przed samowolą/charakter cywilny procesu.

• Petytoryjny - proces o prawo, przed sądami kilku instancji o to, kto ma jakie prawo do nieruchomości, niestety bardzo długotrwały.

• Posesoryjny - o posiadanie, chroni przed samopomocą - anarchią, proces o bezprawne pozbawienie posiadania, sąd nie zajmuje się prawną analizą, ale faktami, może nakazać wypłacenie odszkodowania, proces ten stwierdza czy było spokojne, słuszne posiadanie skarżącego się i czy był zajazd pozwanego. Wtedy przywraca stan sprzed najazdu. Proces ten był szybki. Początkowo na Śląsku w XIV wieku potem w Wielkopolsce, Małopolsce i Mazowszu proces ten ma charakter mieszany. Skarga jest połączona z możliwością wykonania praw. Od XVI wieku proces jest samodzielny, regulowany konstytucjami. Skargę można wnieść do 30 dni od zajścia.

• 6.4 Własność

• 6.4.1 Charakterystyka

Własność - najdalej idące władztwo w stosunku do rzeczy

Inne prawa rzeczowe - na rzeczy cudzej, ograniczone, słabsze niż własność.

Dwa stopnie uprawnień do rzeczy:

1. Własność

2. Prawa ograniczone

Własność to prawo do:

- posiadania, wydobywania od osoby trzeciej rzeczy

- używania rzeczy

- dysponowania rzeczą

• 6.4.2 Rodzaje własności

Własność alodialna Własność bezwarunkowa, wolna (nie rodzi zależności osobistej)

Własność lenna (zależna), lennik jest właścicielem, ale ograniczony jest prawami seniora, potrzebne jest złożenie hołdu lennego. W Polsce własność lenną zniesiono za pomocą ustawy w XVII wieku. W społeczności chłopskiej utrzymano ją do XIX wieku.

Własność podzielona Dwóch różnych właścicieli (nie współwłaścicieli!) w stosunku do jednej rzeczy

Własność rycerska Tę formę własności może nabyć tylko szlachcic. Potem przeprowadzono reformy. Odejście od stanowego nabywania i zapewnienie jurysdykcji nad mieszkańcami włości. Prawo patronatu nad kościołem i szkołą. Władztwo policyjne, utrzymanie nauczycieli, korzystne opodatkowanie. Dziedziczne oczynszowanie mieszkańców. Własność ta zniesiona w procesie uwłaszczania (od 1807 do 1850 roku).

W stosunkach feudalnych: własność zwierzchnia i własność podległa:

Własność zwierzchnia: (pan), typowe uprawnienia prywatno - prawne oraz uprawnienia publiczno prawne zdobyte na drodze immunitetów (uprawnienia władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej).

Własność podległa: (chłop), wyjęty spod władzy państwa. Jest w rękach swojego pana. Posiada, używa, dysponuje za zgodą pana. Jest również podległy osobiście.

Własność czasowo nieograniczona - np. dziedziczna

Własność czasowo ograniczona - nadana dożywotnio.

Ograniczenia prawa własności wynikające z regaliów królewskich:

- regale łowieckie

- regale borowe

- regale górnicze od 1575 roku

- regale targowe

- regale młyńskie

• 6.4.3 Przekształcenia prawa własności w prawie kapitalistycznym

U schyłku feudalizmu pojawia się produkcja przemysłowa.

Na wsi praca zależna od pór roku, w mieście nie! Stąd rodzi się konkurencja i ciężka praca w XVIII wieku. W kapitalizmie rodzi się nowe pojęcie własności. Ideologia prawa natury mówi, że własność jest przyrodzona, pełna i nieograniczona.

1754 rok kodeks w Prusach stanowił: właścicielem jest ten kto samodzielnie oraz w pełny sposób zarządza rzeczą.

Uzupełniono potem kodeks o:

1. Własność rycerską

2. Własność lenną

3. Fideikomis i komis rodziny

4. Dziedziczenie oczynszowania (związane z własnością rycerską)

Własność lenna została zniesiona w 1850 roku. Właściciel użytkowy - lennik - ma prawo pobierania pożytku, dysponuje z ograniczeniem (musi przestrzegać sukcesji lennej) oraz nie może być kobietą.

Fideikomis rodzinny jest to forma podobna do ordynacji. Właściciel użytkowy to osoba indywidualna (zarządza i używa) oraz zwierzchnik - rada familijna - uchwały wykraczająca poza bieżący zarząd.

Pierwszą kodyfikacją w Polsce o nowożytnym pojmowaniu własności był Kodeks Napoleona, który obowiązywał od 1 V 1807 roku. Stwierdzał:

Własność prawo korzystania z rzeczy i rozporządzania nimi w sposób najbardziej nieograniczony. Jedyne ograniczenie tylko na drodze ustawy.

Własność liberalna - prawnie jest to własność środków produkcji

Mamy więc właściciela i jego pracowników „podłączonych” do tej władności. Nadmierne obciążenia pracowników naruszają ład i spokój społeczny (Francja XIX w., Anglia XIX w.)

Pojawia się więc doktryna socjalistyczna:

• równość ludzi

• własność wspólna dla dobra całego społeczeństwa

Odpowiedzią na to jest wydana przez Leona XIII „Rerum novarum” w 1851 roku, które mówi że ludzie nie są równi. Nabycie własności daje wiele przywilejów, ale nakłada też obowiązki o charakterze społecznym zagrożone sankcją. Własność ma charakter podmiotowy, a nie bezwzględny.

Pojawiają się instytucje, które regulują prawo pracy - o charakterze ochronnym - one ingerują we własność.

W 1918 roku wprowadza się w Polsce 8 - godzinny dzień pracy.

Ponadto wprowadza się kilka innych ograniczeń własności takich jak podporządkowanie właścicieli nieruchomości przepisom prawa budowlanego.

• 6.4.4 Sposoby nabycia własności: pierwotne i wtórne

Istnieją dwa sposoby nabywania własności:

1. Sposób pierwotny - tworzymy własność

2. Sposób wtórny - przeniesienie prawa własności

Sposób pierwotny. Nabywający własność rzeczy nabywa prawo własności na rzecz niczyją. Tworzy się więc wtedy nowe prawo własności. Rzecz ma właściciela, ale nowonabywca tego faktu nie uwzględnia (wolno mu nie uwzględniać). Nie chodzi to jednak o kradzież. Kradzież nigdy nie tworzy prawa własności. Przykładem nowobycia mogło być pozyskanie rzeczy na zasadzie okrutnego prawa nadbrzeżnego. Polega ona na tym, że właściciel brzegu staje się właścicielem rzeczy, które woda wyrzuca. Prawo jest tu bezwzględne i ludzie wyrzuceni na ląd również stają się niewolnikami. Prawo jednak uległo ograniczeniu i ludzie wyrzuceni na ląd stawali się rozbitkami. Prawo to ograniczano, ponieważ skłaniało ono ludzi to powodowania rozbijania się statków. Obecnie to właściciel brzegu musi odszukać właściciela przedmiotu.

Kolejnym sposobem nabycia własności były łupy wojenne. Ten sposób nabycia lekceważy prawo własności w wyniku prawa militarnego zdobywcy mają prawo do trzydniowego łupiestwa.

Nabycie własności rzeczy niczyjej. Np. wzięcie do domu wyrzuconego przez kogoś telewizora (jesteśmy pewni, że poprzedni właściciel zrezygnował z prawa własności wyrzucając ten telewizor na śmietnik).

Zawłaszczenie jest to uznanie rzeczy za swoją własność. Można zawłaszczyć np. nieruchomość. Trzeba jednak było objąć tę nieruchomość działalnością. Potrzebna była zapowiedz, czyli publiczna informacja o objęciu władzy.

Kolejna sytuacja występuje wtedy, kiedy nieruchomość jest czyjaś, a właściciel z tego prawa nie korzysta. Zaniechanie to za mało, aby utracić prawa własności. Traci się własność, gdy upływowi czasu towarzyszy aktywność innej osoby. Nowy użytkownik musi w sposób długotrwały (minimum 15 lat) użytkować daną nieruchomość. Dawność działa przeciwko każdemu nie wykonywanemu prawu. Dłużnik nie ma prawa do dawności. Ustawodawcy chodzi głównie o to, by stan prawny był jak najbardziej zbliżony do stanu faktycznego. Wprowadza się krótkie terminy ważności dla stosunków obligacyjnych (rok i sześć niedziel). Zastaw nie może przejść na zastawnika poprzez upływ czasu. Zastawu nie można nabyć na skutek dawności.

Stosunek prawny dotyczy uprzywilejowanej osoby:

• monarcha nic nie może utracić ze względu na dawność

• wyłączenie dawności ze względu przedmiotowym (np. rzeczy Poświętne nie mogą być otoczone dawnością).

• wyłączenie dawności co o pewnych roszczeń np. złodziej nie może się powoływać na dawność. Złodziej nie może stać się właścicielem rzeczy.

• Dobra oddane w zastaw wieczny

• Czasowe uchylenie dawności.

Przerwanie wieku dawności:

Następuje wtedy, gdy właściciel dokonuje jakiejś działalności. Dochodzi do przerwania wieku dawności, czas liczy się od początku!

Przerwanie wieku dawności następuje również wtedy, gdy zmieniła się osoba wykonująca uprawnienia właściciela. Jeżeli właściciel zbył nieruchomość to wiek dawności liczy się od momentu zbycia.

Sposób wtórny. Polega on na przeniesieniu prawa własności. Przy sposobie pierwotnym tworzymy nowe prawo własności. Przy sposobie wtórnym nowy nabywca uzyskuje tyle praw ile posiadał jego poprzednik. Przy zasiedzeniu powstaje nowe prawo własności (jak istniało obciążenie hipoteki to zostaje ono anulowane).

Przyczyny:

- droga spadkobrania (uprawnienia przechodzą na dziedziców).

- umowa rzeczowa przenosząca własność np.

- umowa darowizny

- zamiana

- umowa kupna - sprzedaży

- nadanie

• 6.5 Przeniesienie prawa własności rzeczy ruchomych i nieruchomych

Przeniesienie prawa własności - nowy właściciel przejmuje prawa i obowiązki, jakie z tytułu zmiany właściciela posiadał poprzedni właściciel. Inaczej przeniesienie prawa własności z jednej osoby na drugą.

Drogi wejścia w posiadanie prawa własności:

1. spadkobranie

2. nadanie panującego nad rzeczą aktem własnej woli

3. umowa rzeczowa przenosząca własność

- darowizna

- umowa zamiany

- umowa kupna - sprzedaży

Nie da się przenieść własności nieruchomości w sposób prosty. W tym celu był specjalny dwuelementowy tryb:

1. Wzdanie (rezygnacja)

Była to uroczystość, która wskazywała zmianę. Pokazywało to jawnie zmianę. Zastąpione było to symboliką. Np. przekazanie grudki ziemi.

2. Wwiązanie (intromisja)

Było to przekazanie posiadania nieruchomości. W tym celu zwoływało się mieszkańców, aby każdy wiedział o tym, że zmienił się właściciel.

Wzywano do obejścia wszystkich zainteresowanych. Nowonabywca chodził po nabywanym terenie zaznaczając w ten sposób, które tereny należą do niego. Jeżeli zbywca za bardzo wkroczy nie na swój teren to właściciel protestuje. Można było się w ten sposób odwołać do pamięci ludzi. Przygotowywano świadków.

Z biegiem czasu powstawała skłonność do sporządzania aktów pisanych (aktu wzdania).

• 6.6 Utrata prawa własności

Utrata własności:

1. Rzeczy zużywalne np. bułka - tracimy prawo własności bo bułkę zjemy

2. Porzucanie rzeczy

3. Gdy istnieje przesłanka, by pozbawić przestępcę własności

4. Konfiskata rzeczy (wyrokiem sądu)

5. Wywłaszczenie (gdy jest ono dopuszczalne konstytucyjnie)

6. Dawność

• 6.7 Dawność

• 6.7.1 Charakterystyka, kształtowanie, skutki

Zasiedzenie - na drodze spokojnego i długotrwałego władztwa nieruchomości można nabyć własność ze względu na stan faktyczny; nie ma żadnych przeciwnych działań ze strony uprawnionego poprzednika; musi być długi okres użytkowania danej rzeczy, po jego upływie zmienia się stan prawny, potem tworzy się owa własność, nie ma przejęcia starej własności.

Na początku przyjmowano, że ten okres będzie wynosił 100 lat lub „tak dawno, że nikt nie pamięta”. W połowie XIV wieku było to 30 lat, a w stosunkach zastawnych - 15 lat, chyba, że właściciel będzie ogłaszał, że ta rzecz należy do niego - wtedy liczy się kolejne 15 lat.

Czasem do zawłaszczenia przyznaje się kategorię „w dobrej wierze”, co skraca czas potrzebny do zasiedzenia. Można też mówić o zasiedzeniu „w złej wierze” co ten czas wydłuża.

Poprzednik długi czas zaniechuje obowiązków i uprawnień właściciela. „Dawność” niszczy jego prawo własności, gdy znajdzie się ktoś, kto zechce skorzystać z zasiedzenia, czyli dawność nie działa automatycznie. „Dawność” nie działa z urzędu, czyli przyzna rację poprzednikowi, a nie następnikowi, chyba, że strona w procesie się na nią powoła.

„Dawność” jest możliwością stąd szansa w stosunkach o charakterze umownym wykluczyć działanie dawności.

Zastaw dawność nie uwzględniona w zastawie najpierw poprzez umowy, a potem zwyczajowo przez praktykę

• 6.7.2 Wyłączenie biegu dawności

Dawność działa tylko w stosunku do własności.

Dawność porządkuje, a nie kształtuje stąd:

• można całkowicie umownie wyłączyć dawność

• istnieją uprzywilejowane podmioty np. król - ich dawność nie dotyczy

• istnieją uprzywilejowane rzeczy - Poświętne

• rzeczy nabyte na drodze przestępstwa nie są chronione prawem dawności

• dobra chronione np. wiano są wyłączone z dawności

• 6.7.3 Przerwanie biegu dawności

Przerwanie biegu dawności, gdy spokojne posiadanie zostaje zakłócone przez poprzednika zostaje zlikwidowana ta część dawności, która do tej pory się uzbierała, lub gdy pojawia się jakiś inny przejaw własności, poprzednika, także gdy zasiadujący się zmienia to czas liczy się na nowo.

Nowy właściciel nie przejmuje żadnych obciążeń poprzednika!

1. Ograniczone prawa rzeczowe - charakterystyka

• 6.8.1 Użytkowanie

Użytkowanie - prawo do pobierania owoców z rzeczy cudzej, właściciel za odpowiednią odpłatą oddaje we władanie jakąś ziemię lub rzecz, może być samodzielnym panem lub elementem innych praw rzeczowych.

Dzierżawa - związana z płaceniem czynszu i powstaniem zależności

• 6.8.2 Prawo bliższości

Prawo bliższości (pierwszeństwa) - uprzywilejowanie osób (najczęściej) do pierwokupu, czasem do pobierania owoców z działalności. Pierwszeństwo do nieruchomości może dotyczyć krewnych, sąsiadów. Możliwe jest również pierwszeństwo umowne. Prawo to utrudnia obrót, ponieważ zbywca musi deklarować najpierw krewnym możliwość kupna, stąd Statuty Kazimierza Wielkiego dają krótki okres do rozliczeń (1 rok i 6 niedziel) i jeśli ktoś zrezygnował to nie może zmienić zdania.

Retrakt - w razie zbycia nieruchomości w ręce nieuprawnionego, uprawniony ma prawo odebrania, początkowo w formie zaboru rzeczy czy nieruchomości. Potem zbywca pyta, krewnych i jak uzyska zgodę to może sprzedać komuś innemu, a krewni dalsi mają prawo ewentualnego odkupu.

Do umowy dodaje się klauzule, że dany krewny zrzekł się, ale zawsze pojawią się dalsi i jeszcze dalsi do tej pory nieznani krewni. Prawa krewnych ograniczone były w taki sposób, gdy nieruchomość nabył kościół. Aby zniechęcić krewnych do roszczeń w umowie podaje się zawyżoną cenę.

• 6.8.3 Służebności - wolności

Prawo wolności ( punktu widzenia osoby trzeciej) lub prawo służebności (z punktu widzenia właściciela). Dla właściciela nieruchomości służebnej istnieją ograniczenia w stosunku do rzeczy lub konieczność dopuszczenia osoby trzeciej do możliwości korzystania z rzeczy właściciela.

Z punktu widzenia osoby trzeciej - daje to prawo do skorzystania z rzeczy posiadającej innego prawnego właściciela lub ochronę przed szkodliwym dla niego używaniem rzeczy właściciela przez właściciela.

Służebność gruntowa - prawo wzajemnego zalewu - dwie nieruchomości powiązane są ze sobą w taki sposób, że obaj właściciele są ograniczeni w swoich prawach do posiadanych rzeczy.

Służebność drogowa - z przyczyn fizycznych nie każda nieruchomość mogła mieć bezpośredni kontakt z drogą publiczną, wówczas sąsiad musiał zgodzić się na korzystanie przez sąsiada z jego drogi. Gdy drogę zbudowano służebność gaśnie.

Rodzaje służebności:

- Służebność przejazdu (przejścia)

- Służebność gruntowa

- Służebność przegonu (przeganianie bydła)

- Służebność wodna (korzystanie z cudzej wody)

- Służebność leśna (korzystanie z czyjegoś lasu - zbieranie chrustu, wyrąb)

Służebności w prawie miejskim:

- wykorzystanie muru sąsiada

- prawo do światła (zwarta zabudowa ograniczała dopływ światła dziennego do domów)

- prawo okapu (odprowadzanie wody na dach sąsiada)

Ustanie służebności:

• z określonym terminem

• na czas budowy drogi dojazdowej (służebność przejścia)

• w razie zniszczenia rzeczy obciążonej (np. las - pożar)

• katastrofa budowlana (w mieście)

• w razie wygaśnięcia przyczyny służebności np. doprowadzenie wody

• zrzeczenie się uprawnionego

• wykup ze strony właściciela

• 6.8.4 Ciężary realne

Prawo ciężaru realnego - właściciel rzeczy obciążonej jest z pewnego tytułu zmuszony do periodycznych świadczeń. Każdy właściciel zobowiązany jest do tego ciężaru. Takim ciężarem jest dziesięcina - obciążenia na rzecz osoby uprzywilejowanej.

Szczególnym rodzajem ciężaru realnego jest ciężar realny wynikający z umowy: aktualny właściciel + osoba trzecia zawierają kontrakt, skutkiem którego jest ciężar realny:

- instytucja kupna renty (tzw. wyderkauf) pochodzi z prawa kanonicznego z przepisów mówiących, że obrotem pieniądzem nie można czerpać korzyści np. z pożyczania pieniędzy. Zasada „pieniądze się nie mnożą”, tzw. „sterylność pieniądza”.

Trudno jednak znaleźć pożyczkodawcę, który nie będzie chciał procentów. Prawo kanoniczne obciążało natomiast lichwiarzy ekskomuniką i odmową pogrzebu katolickiego. Normy prawa kanonicznego nie nadążają często za rozwojem gospodarczym - rozwiązanie zastępcze to oddzielenie praktyki od teorii.

Sposoby zastępcze:

- Żydzi, których nie obowiązują prawa kanoniczne - mogą pobierać procent od pożyczek.

- Instytucja kupna renty - zostaje szybko uznana przez kościół - osiąga się cel zamierzony, oficjalnie jest to kupno, praktycznie jest to pożyczka. Mamy tu do czynienia z transakcją kupna - sprzedaży. Przy kupnie renty pojawia się problem tzw. zwrotem pożyczki. Występują dwa rodzaje renty:

1. Renta wieczysta - ma charakter trwałego obciążenia nieruchomości

2. Renta wykupna - cechowała ją sprzedaż z prawem wykupu: sprzedający może odkupić rentę od wcześniejszego nabywcy. Wykup jest prawem zbywcy - właściciela nieruchomości.

Przy pożyczce z założenia przewiduje się jej wzrost po określonym terminie. Przy kupnie renty umowa zapewnia trwały dochód, ale jednocześnie nie umożliwia nabywcy nakazu zwrotu. Świadczenie renty ma charakter rzeczowy. Obowiązek świadczenia przechodzi wraz z nieruchomością, aż do momentu wykupu renty. Oprocentowanie: początkowo 10% ceny zbytu renty (1/10 rocznie w ciągu 10 lat nabywca uzyskuje możliwość odzyskania pieniędzy i zatrzymania renty). Od XIV wieku procent spada, w połowie XVI wieku wynosi 5%. Aby wykup renty okazał się nieopłacalny od XVI wieku wprowadza się prawo, które stanowi na rzecz instytucji kościelnej dopuszczalne jest obciążenie do 50% wartości nieruchomości.

Przy kupnie renty o charakterze wieczystym ustaje ona tylko przy zniszczeniu nieruchomości (zniszczenie przez powódź, Tatarów itp.).

Gdy renta ustanowiona jest na czas określony istnieje obowiązek wykupu renty. Renta z prawem odkupu: z momentem odkupu.

• 6.8.5 Zastaw

(Wcześniej zastawa) - już od czasów prawa rzymskiego ma charakter rzeczowego zabezpieczenia wierzyciela, (gdy dłużnik w wyznaczonym terminie nie spełni swych obowiązków).

Wierzyciel może skierować swoje roszczenia bezpośrednio do rzeczy zastawionej. Nie ma znaczenia w czyim ręku znajduje się obciążona rzecz.

- wierzyciel ma prawo ciągnąć z niej korzyść w wysokości swych roszczeń

- może przejąć rzecz na własność

- wierzyciel może żądać, bądź sam dokonać sprzedaży obciążonej rzeczy i zabrać wysokość należnej mu kwoty

- wierzyciel może wziąć rzecz w użytkowanie i eksploatować ją, aż zaspokojone zostaną jego roszczenia.

Jeśli zobowiązanie ustanie, ustaje też zastaw.

Zastawca - dłużnik zastawny

Zastawnik - wierzyciel zastawu

Ich sytuację określa umowa.

• 6.8.5.1 Rodzaje zastawu

• dobrowolne - właściciel objawiał wolę obciążenia rzeczy - zastawu dobrowolnie w drodze umowy bądź testamentu

• niezależnie od woli dłużnika - jego zdanie się nie liczy

- zastaw sądowy powstaje na mocy orzeczenia sądowego. Z woli dłużnika nie ma umowy. Jest przymus.

- zastaw ustawowy obciążenie przewiduje ustawa: najczęściej w stosunku do ruchomości: np. jeżeli właściciel lasu zatrzyma leśnego złodzieja to ma prawo zatrzymać mu konia, wóz i siekierę (Statuty K. Wielkiego) bez czekania na wyrok sądowy. Np. gdy świnie weszły w szkodę - właściciel nieruchomości może je zatrzymać, aż do czasu gdy ich właściciel zwróci mu za szkody.

Zastaw ze względu na rzecz - mógł dotyczyć ruchomości i nieruchomości (inne przepisy).

- zastaw ruchomości - odgrywał mniejszą rolę niż zastaw nieruchomości. Występował głównie w obrocie handlowym. Wiąże się najczęściej z kredytem krótkoterminowym. Jest to zastaw - dzierżenie (rzecz winna znaleźć się w rękach wierzyciela np. krowa). Zabarw bez użytkowy - klejnoty, broń, pancerze. Mało użytkowe rzeczy.

Ograniczenia zastawu ruchomości: Żydzi nie mogli brać w zastaw nieruchomości stąd rozwój lichwiarstwa. Nie można było zastawić rzeczy poświętnych.

- zastaw nieruchomości:

1. Zastaw z dzierżeniem (intromisja)

2. Zastaw bez dzierżenia

Ad1. Rzecz idzie do rąk wierzyciela. Z punktu widzenia możliwości pobierania pożytku może być zastawem użytkowym (zastawnik pobiera pożytki) lub zastawem bez użytkowym (nie ma takiego prawa). Najczęściej zastaw był zastawem użytkowym. Miał dwie postacie:

Ze względu na rolę jaką odgrywały w zastawie pożytki:

1. Zastaw czysty - wpływ pobieranych pożytków nie miał wpływu na wysokość sumy zastawu. Zastaw też był sprzeczny z prawem kanonicznym.

2. Zastaw do wydzierżenia - pobierane pożytki zaliczane są na poczet sumy zastawnej. Np. zastawiona została wieś za 100 grzywien. Jej mieszkańcy co rok płacą 10 grzywien. Zastaw po 10 latach spłaci się. Zastaw ten występował, gdy zastawnik chciał okazać życzliwość zastawcy (np. w rodzinie).

Zastaw użytkowy:

1. zastaw użytkowy do wydzierżenia - wpływy z niego zmniejszają dług

2. zastaw antykretywny

- zastaw sub lapsu(pod przepadkiem)

- zastaw bezterminowy (wieczysty)

Zastaw sub lapsu przewiduje, że w wyznaczonym terminie powinien zostać przez dłużnika wykupiony. Jeżeli tego nie dokona wierzyciel przejmuje własność rzeczy (bez wyroku sądu, z mocy samego prawa).

Istnieje kilka możliwości:

- własność przechodzi na wierzyciela, a zastaw wygasa

- nieruchomość zostaje sprzedana (najczęściej w drodze licytacji) - wierzyciel bierze co mu się należy z kwoty jaką otrzymał ze sprzedaży (jeśli istnieje nadwyżka może być przekazana dłużnikowi). Jeżeli nadwyżka nie występuje wierzyciel ma prawo dochodzić swoich roszczeń tak jak w prawie zobowiązaniowym. Zastaw wówczas ustaje.

Potrzebne było rozstrzygnięcie, które zaspokoiłoby potrzeby obu stron: takim rozwiązaniem był zastaw bezterminowy.

Zastaw bezterminowy (wieczny) - wierzyciel stawał się posesjonatem. Było to bardzo atrakcyjne rozwiązanie - istniała nawet grupa szlachty, która „chodziła zastawami” - nie mając własnej własności przenosiła się z jednego zastawu do drugiego. Umowa nie przewidywała terminu ustania zastawu - dłużnik w każdej chwili może spłacić dług i wykupić zastaw.

Zasadą jest, że wierzyciel nie ma prawa żądać zwrotu kwoty, dłużnik nie jest zobowiązany do zwrotu pieniędzy. Jednak w każdej chwili może oddać pieniądze i wrócić do własności.

Instytucja zastawu bezterminowego była bardzo bezpieczna. Istniały jednak pewne ograniczenia co do wykupu:

- musiał nastąpić koniec roku gospodarczego (jesień lub zima)

- uprzedzenie wierzyciela (od 6 tygodni do 3 miesięcy wcześniej)

Ponieważ wierzyciel zastawny nie jest zagrożony terminowym wykupem, wobec tego jest to korzystne dla właściciela i wierzyciela. Ta forma zastawu została uznana za podstawową formę kredytu i zastawu wśród szlachty posesjonatów.

Jednak skąd dłużnik ma wziąć pieniądze na wykup wsi, jeżeli posiada tylko jedną. Stąd pojawia się nowa forma, korzystniejsza dla dłużnika. Jest to instytucja hipoteki.

• 6.8.5.2 Hipoteka szlachecka

Hipoteka - staje się popularna wśród ludzi, którzy nie posiadają wolnej gotówki na pewne okazje: (woja nieurodzaj, posag dla córki, itp.) Jest to bezpieczna forma kredytu - zastaw nieruchomości, który jednak jest nieuciążliwy dla dłużnika. Przy hipotece nie ma przeniesienia posiadania - dłużnik pozostaje na swej własności, jednak musi zwrócić pożyczkę w określonym terminie. Poza tym można dokonywać wielokrotnego zastawu tej samej nieruchomości. Dłużnik ma ponadto pewność, że jego nieruchomość jest dobrze zadbana, bo sam o nią dba.

Jeżeli chodzi o wierzyciela, to przewidywano, że przy ustawianiu takiego zastawu, z góry ustalano wyższą kwotę za nieruchomość, więc wierzyciel dostawał sumę wraz z pewnym procentem.

• 6.8.5.3 Hipoteka na ziemiach polskich pod zaborami

Gdy w XIV wieku pojawiają się księgi sądowe - pojawia się porządek.

Zastaw i hipotek polega na:

- umowie - zobowiązaniu

- ustalonym terminie spłaty

- dłużnik zobowiązuje się w przypadku braku spłaty w terminie, wówczas dług przejmuje pewna nieruchomość.

Od XIV i XV wieku hipotek rozwija się i w 1588 roku reguły hipotek zostają zapisane w konstytucji - „Ustawa o ważności zapisów”.

Ustanawiała zasady:

1. Zasadę pierwszeństwa - „Pierwszy w czasie - lepszy w prawi: - określa w sposób precyzyjny, że wcześniejszy zapis wierzytelności ma pierwszeństwo do zaspokojenia w całości. Dopiero wówczas zaspakaja się i tak, aż do wyczerpania wartości nieruchomości.

2. Zasada jawności formalnej i materialnej - zainteresowany ma prawo do zajrzenia do wpisów do ksiąg sądowyh. Jednak łatwo było tu oszukać. Musiała istnieć jawność materialna - tylko w określonej księdze dla danej miejscowości mogła być zapisana nieruchomość - własność terytorialna.

3. Zasada szczegółowości - przewiduje, że aby wpis był ważny musi być bardzo precyzyjny, szczegółowo opisywać zastawiany przedmiot. Nie może istnieć wątpliwość co do realnej wielkości obciążonej nieruchomości (np. gdy zastawiono ½ majątku). Tak aby nie było nieporozumień.

4. Zasada dobrej wiary - z mocy prawa nie są ważne zapisy poczynione na szkodę wierzyciela.

• 6.8.5.4 Ustanie zastawu

Wygaśnięcie zastawy:

1. Wykup

2. Bezskuteczny upływ terminu jeżeli był to zastaw terminowy (może być przejęty na własność lub sprzedany przez zastawnika).

3. Wydzierżenia (przy zastawie do wydzierżenia)

4. Sprzedaż przedmiotu zastawu.

5. Wygaśnięcie zobowiązania.

• 7. Zobowiązania

• 7.1 Co to jest zobowiązanie?

Stosunki obligacyjne cechują się charakterem względnym; zobowiązanie charakteryzuje relacje między podmiotami i wiąże tylko strony zobowiązania. Zobowiązanie dotyczy usług i dóbr majątkowych.

Zobowiązanie relacja (stosunek) między dwoma podmiotami prawa: wierzycielem i dłużnikiem

Prawo zobowiązań Zobowiązania są to normy określające sposoby wymiany dóbr i usług akceptowane społecznie

Cele zobowiązania:

1. Wierzyciel żąda świadczeń od dłużnika

2. Dłużnik musi to żądanie spełnić pod rygorem egzekucji

• 7.2 Powstanie zobowiązań

1. Umowa

W bardzo wielu przypadkach umowa kształtuje w taki sposób stosunek obligacyjny, że obie strony są jednocześnie wierzycielami i dłużnikami (tak jest d dzisiaj - np. kupowanie gazety). Wierzyciel jest stroną uprawnioną, dłużnik natomiast stroną zobowiązaną i odpowiedzialną.

Odpowiedzialność dłużnika nie istniała jednak od początku. Wstępnie zobowiązanie dłużnika nie wiązano z odpowiedzialnością - było to bardzo niekorzystne.

Istniał wyraźny podział między długiem a odpowiedzialnością. Wierzyciel wiele ryzykował - nie miał możliwości pociągnięcia dłużnika do odpowiedzialności karnej. Potrzebna była pewność wyegzekwowania długu.

1. Umowa realna - dłużnik jest dłużny, ale nie jest odpowiedzialny. Likwidowano tę niepewność poprzez fakt, że momentem zawarcia umowy będzie chwila egzekwowania zobowiązania - wykonania umowy. Cechą negatywną jest fakt, że przy zawieraniu tego rodzaju umów nie da się wykonać umowy terminowo, co jest niezbędna dla rozwoju stosunków gospodarczych.

2. Tak więc sztucznym sposobem stało się zawieranie umowy przez trzy osoby prawne: wierzyciel, dłużnik i rękojmia - osoba, która przejmuje dług (jest to jednak oświadczenie woli nie kontraktu),

3. Umowa formalna - nie wynika z niej jeszcze odpowiedzialność dłużnika, jednak zaprowadzą się elementy, które powodują większą pewność wierzyciela co do wykonania zobowiązania

Te elementy to:

- złożenie uroczystego ślubowania

- odwołanie się do sił nadprzyrodzonych (zaklęcia)

- przysięga - odwołanie się do faktu - bycia krzywoprzysięzcą jeżeli nie zostanie spełnione świadczenie.

Tak więc powstaje odpowiedzialność dłużnika, ale nie wynika ona z umowy.

Do tego potrzebny jest rozwój prawa i odpowiedni rozwój struktury państwowych organów.

4. Umowa konsensualna - powstaje w momencie wyrażania zgody. W tym momencie dłużnik jest już odpowiedzialny. Dłużnik staje się własną rękojmią - w ten sposób staje się odpowiedzialny, właśnie z pozycji stania się własną rękojmią dłużnika posiada więc dług i stając się własną rękojmią przenosi na siebie odpowiedzialność za wykonanie umowy. Początkowo istnieje ona jako umowa ustna (do końca XIII wieku). Później rozwija się forma pisemna w stosunku do nieruchomości. Od XIV wieku do zawarcia umowy wymagana jest forma pisemna.

Umowa musiała mieć charakter publiczny - wiedzą o niej nie tylko strony: początkowo ściąga się świadków, później poprzez zeznanie wobec urzędu zapewnia się publiczny charakter umowie (sąd, książę). W końcu stosuje się zasadę zapisywania umowy do ksiąg.

W1523 roku - pojawił się swego rodzaju kodeks procesowy zawierający wzory umów (dla pomocy stronom niedoświadczonym). Formuła procesu nakazuje urzędnikowi wpisującemu umowę do księgi sprawdzenie zdolności do czynności prawnych kontrahentów (jest to w XVI wieku)

• 7.3 Rodzaje zobowiązań

Zobowiązania:

1. Umowy jednostronne - jedna strona jest uprawniona, druga zobowiązana

2. Umowy dwustronne - obie strony są jednocześnie zobowiązane i uprawnione.

Umowa jednostronna to np. umowa darowizny, jednak początkowo umowa darowizny była wzajemna - darczyńca także winien był coś od obdarowanego otrzymać.

1. Zobowiązanie proste - jeden dłużnik i jeden wierzyciel

2. Zobowiązanie złożone - jest więcej niż dwóch po jednej ze stron

Zobowiązania złożone:

1. zobowiązania podzielne - takie, które spełnienie przez jednego z dłużników swojej części zobowiązania uwalniało go od odpowiedzialności za resztę. Podobnie wygląda sprawa po stronie wierzyciela

2. zobowiązania niepodzielne - początkowo było to rozumiane tak, że wszyscy dłużnicy musieli świadczyć w tej samej chwili i równocześnie i w tym samym czasie oraz w ten sam sposób. Następnie zaczęto nazywać taki stosunek, w którym każdy dłużnik odpowiada za całość długu. Dla wierzyciela jest to znacznie korzystniejsze. Podobnie jest po stronie wierzycieli - każdy jest uprawniony do całego długu. Mogą się później wzajemnie rozliczać.

3. zobowiązanie naturalne (niepełne, kulawe) - ustawodawca uznaje, że gdy dochodzi do zawarcia umowy jest ona ważna, to jednak wierzyciel nie ma prawa egzekwować długu. Ustawodawca chciał zniechęcić do umowy: Kazimierz Wielki - Statuty: gra w kości - wygrywający pozbawiony jest możliwości egzekwowania długu.

• 7.4 Rodzaje świadczeń

Przedmiotem zobowiązania zawsze jest świadczenie.

Może ono polegać na:

- daniu - dare

- czynieniu - facere

- nie czynieniu - non facere

Świadczenia:

• jednorazowe - np. kupno konia - w jednym kawałku i za jednym razem

• periodyczne - np. renta dzierżawna

- terminowe - np. na 10 lat

- nieokreślone - bezterminowo - raz do roku

• właściwe - dla jego realizacji zostaje zawarta umowa

• zastępcze - świadczenia, na które wierzyciel się godzi jeżeli nie uzyskał właściwego świadczenia np. wierzyciel otrzymuje zastaw, bo dłużnik nie może spłacić długu

• główne - jest to istota umowy - cel, obok istoty umowy może pojawić się dodatkowy element np. odsetki comiesięczne

• uboczne - są to właśnie te odsetki

Elementy stosunku obligatoryjnego:

1. Zamiana

2. Darowizna

3. Umowa kupna - sprzedaży

4. Umowa o dzieło

5. Umowa o usługi

6. Umowa zlecenia

• 7.5 Gwarancje wykonania zobowiązania - osobiste i majątkowe

Instrumenty kształtujące odpowiedzialność dłużnika:

1. Odpowiedzialność osobista - wiąże się z oddaniem do dyspozycji wierzyciela walorów osobistych np. życie dłużnika, rodzina dłużnika, zdrowie dłużnika (gwarancje osobiste)

2. Odpowiedzialność majątkowa - za nieterminowość dłużnik odpowiada majątkiem lub częścią tego majątku (gwarancje majątkowe dłużnika

Niektóre elementy miały oddziaływać na psychikę dłużnika, a inne były niezależne od niego osobiście. Czym innym są gwarancje służące wykonaniu umowy i gwarancje zawarcia (nienaruszenia) umowy.

Gwarancje osobiste:

- Życie - dłużnik oddaje do dyspozycji wierzyciela swoje życie

- Zdrowie - w umowie określono na jaki uszczerbek zdrowia zgadza się dłużnik

- Wolność - dłużnik zobowiązuje się, że odda się w niewolę (lub swoją rodzinę). Może na zawsze, albo na czas odpracowania długu.

Gwarancje majątkowe:

Poręczenie Do umowy wprowadza się osobę trzecią tzw. rękojmie: zobowiązany był początkowo złapać i odprowadzić dłużnika do wierzyciela, z czasem rękojmia odpowiada swoim majątkiem, tak więc rękojmia rekrutowali się posesjonatów, od XVI wieku można mówić o ograniczonym charakterze dłużnika i rękojmi.

Zastaw Jest rozwiązaniem o charakterze świadczenia zastępczego. Od dłużnika zależy czy dojdzie do wykupienia zastawu czy nie.

Wadium (Inaczej: zakład) Dołączona do umowy klauzula, która mówi, że w razie niespełnienia świadczenia przez dłużnika jest on zobowiązany do dodatkowej opłaty (kary) oprócz długu. Wysokość odpowiadała alteruj tantum - wynosi tyle ile dług. Taka opłata wadialna mobilizuje dłużnika.

Zadatek Przejęcie przez jedną ze stron pewnej części świadczenia (głównie wierzyciela) już w momencie zawierania umowy (wynosi około 1/10 sumy). Jeżeli termin jest dotrzymany to wówczas jest on częścią (sumy długu, pożyczki), jeżeli nie to zadatek przepadł.

W imieniu dłużnika może być zaciągnięta pożyczka przez wierzyciela na konto dłużnika (jeżeli jest odpowiednia klauzula umożliwiająca to wierzycielowi). Przy umowie o charakterze realnym, może zaistnieć sytuacja, że gdy jednej z rat dłużnik nie wpłaci w terminie, to wówczas traci prawo do ratalnej formy spłaty długu i musi uiścić go jednorazowo.

• 7.6 Gwarancje nienaruszalności umowy

Istota przy stosunkach zobowiązaniowych jest także to, aby żadna ze stron nie wycofała się, nie anulowała umowy bezkarnie. Potrzebna jest więc gwarancja nienaruszalności umowy - dodatkowa klauzula gwarancyjna

1. Przysięga - Strona, która mogłaby zakwestionować umowę, przy jej zawieraniu składała uroczystą przysięgę, w której odwoływała się do sił nadprzyrodzonych.

2. Cenzusy kościelne - Kościół był zainteresowany nienaruszalnością umów, które miały przysporzyć mu majątku. Toteż zakładał kary utraty praw boskich lub prawa uczestnictwa w mszy świętej. Bardzo silnie oddziaływało to na stronę umowy oraz na stosunek społeczeństwa do ludzi których dotknęła „kara boska”.

3. Litkup - skomplikowana procedura, która mówiła, że zawarta umowa zostanie wykonana zgodnie z treścią i nigdy nie zostanie zakwestionowana. Procedura ta także potwierdza ważność i publiczny charakter umowy.

Etapy procedury:

1. Sąd litkupu - uczestnicy rozpatrują wszystkie czynności przy zawieraniu umowy i stwierdzają, że wszystkie są formalnie poprawne. Wyklucza to zakwestionowanie umowy ze względu na formę.

2. Błogosławieństwo litkupu - zabezpieczenie formalnej strony, uroczysta formuła mówiąca o nienaruszalności umowy.

3. Spożycie litkupu - kończące całą procedurę wypicie napoju alkoholowego pieczętuje nienaruszalność umowy.

4. Przebicie - odwołanie się do symbolu, znaku ręki. Ręka jest głównym symbolem zaufania. Przez publiczny gest poklepania ręki, daje się do zrozumienia, że strony ustaliły warunki umowy i dobiły targu.

5. Świadkowie - udział świadków umożliwia stronie zagrożonej ochotne swoich racji. Świadkowie nadają również charakteru publicznego w sprawie. Początkowo istnieje przekonanie, że im więcej świadków tym większa pewność zawarcia umowy.

6. Dokument - wszedł do użytku, gdy się już dobrze rozpowszechnił. Sprzyjała temu wiara w magiczną moc spisanego słowa. Z czasem dokument staje się najlepszym środkiem dowodowym (od XIV wieku)

7. Odwołanie się do rejestru umów - w którym to umowa została zapisana. Obie strony informują sąd, o warunkach umowy, która zostaje, za zgodą obu stron wpisana do rejestru. Potwierdza to jej autentyczność. Praktyka była jednak mocno naginana, gdyż zapisy były niejednokrotnie podrabiane. Rejestrujący pisarz otrzymywał pewną formę wynagrodzenia za dopisanie przed nazwiskiem „no.” - tytułu nobilitas.

• 7.7 Zakwestionowanie umowy

Istniały sytuacje, w których można było jednak zakwestionować umowy:

Wady fizyczne - zbywana rzecz nie posiada określonych cech jakościowych. Jednak pewne cechy można wykryć przy zawarciu umowy. Toteż z czasem praktyka sądowa zaczyna uznawać odpowiedzialność zbywcy za wady przedmiotu zbywanego. Początkowo uznaje się pretensje w stosunku do tych wad, które nie można zauważyć przy zawieraniu umowy. Do końca XV wieku przyjmuje się zasadę, że rzecz zbyta powinna mieć cechy takie jakie gwarantuje zbywca. Jest to forma uczciwości i rzetelności obrotu prawnego.

Wady prawne - polegają na nieistnieniu prawa zbywania na rzecz nabywcy, lub jeżeli zbywca ma ograniczone prawa do czynności jaką jest zbycie. W XV wieku praktyka sądowa stwierdza, że odpowiedzialność za wady prawne ciąży na zbywcy.

• 7.8 Wygaśnięcie zobowiązania

Początkowo istnieje zasada, że wykonanie świadczenia nie jest zakończeniem zobowiązania - wymagana jest odpowiednia czynność symboliczna. Nie ma to jednak praktycznego znaczenia, toteż szybko się od tego odchodzi.

1. W praktyce zobowiązanie wygasa w chwili wypełnienia świadczenia poprzez spłatę, odpracowanie lub poprzez tzw. zapłatę składem - polega to na tym, że wierzyciel nie otrzymuje spłaty w pieniądzu, a równowartość sumy dłużnej otrzymuje w towarze. Jednak w tej formie pojawią się ograniczenia - zapłata składem w co najwyżej 50 % świadczenia. W umowie można dokonać wykluczenia zapłaty składem.

2. Istnieje także niemożność świadczenia - występują obiektywne okoliczności, niezależne od dłużnika, wówczas zobowiązanie wygasa.

3. Zlanie się wierzytelności z długiem - jeżeli z jakiegokolwiek powodu wierzyciel stanie się właścicielem długu np. wierzyciel po dłużniku dziedziczy jego majątek. Toteż występuje generalna zasada, że zlanie się wierzytelności z długiem oznacza wygaśnięcie zobowiązania.

4. Potrącenie - dłużnik staje się wierzycielem w stosunku do swego wierzyciela, wówczas sumę długu potrąca się z długiem wierzyciela w stosunku do dłużnika.

5. Złożenie przedmiotu depozytu - jeżeli wierzyciel ma interes w tym, by świadomie nie zostało spłacone zobowiązanie, wówczas dłużnik składał świadczenie do depozytu np. do sądu i wykonuje swoje zobowiązanie. Wtedy zobowiązanie wygasa.

6. Instytucja dawności - gdy wierzyciel nie upomina się przez określony czas to zobowiązanie wygasa.

7. Dobrowolne zwolnienie z długu.

8. Cesja

• 8. Prawo karne

• 8.1 Początki prawa karnego

Prawo karne sięga do czasów przedpaństwowych. Istniały dwa rodzaje naruszeń współżycia społecznego:

1. Zewnętrzne (przez osobę z zewnątrz), np. złodziej - wiązało się to z solidarnym działaniem grupy przeciw agresorowi.

2. Wewnętrzne (jeden z uczestników grupy) - brak solidarnej reakcji grupy

Gdy powstaje system prawa pojawiają się dwa rodzaje reagowania:

• przestępstwo publiczne - ścigane z urzędu

• przestępstwo prywatne - ścigane z oskarżenia prywatnego

• 8.2 Racjonalizacja kary

Prewencja:

• Indywidualna - polega na zastosowaniu sankcji dla jednostki, by nie powtórzyła już tego czynu (np. złodziej, by już nigdy nie ukradł). Ponadto pojawia się symbol np. odcięte ucho - inni wiedzą, że dana osoba popełniła czyn zabroniony.

• Ogólna - sankcja stosowana tak, by zniechęcała kandydata do popełnienia przestępstwa np. publiczne poćwiartowanie.

• Racjonalizacja wyznań - dostosowania kary do woli sił nadprzyrodzonych, mająca na celu przebłaganie za grzech, przestępstwo.

• Racjonalizowana w sposób ekonomiczny - kara powinna zawierać element rekompensaty np. główszczyzna za stratowanie dziecka przez rycerza

• Zemsta, zasada sprawiedliwości społecznej - ograniczono do osoby zabójcy, przedawnienie po 20 latach.

- formalne zapowiedzenie odwetu tzw. odpowiedź publiczna do 6 tygodni po pogrzebie ofiary.

- odpowiedź wpisana do ksiąg wieczystych i 3 krotnie ogłaszana przez woźnego na rynku

- zakaz odwetu wobec zabójcy, który chciał stanąć przed sądem

• 8.3 Podstawy odpowiedzialności: przedmiotowe i podmiotowe ujmowanie przestępstwa

Podstawy odpowiedzialności karnej:

• przedmiotowa - zasada ujmowania przestępstwa, przestępstwo występuje, gdy została formalnie wyrządzona szkoda

• podmiotowe - ujmowanie przestępstwa (subiektywnie), zakłada, że by mówić o przestępstwie nie wystarczy wyrządzenie szkody, ale należy określić stosunki i relacje między sprawcą a szkodą i zbadać czy istniała wola popełnienia przestępstwa.

„Is tent eni protest” - ten wyrządził szkodę, kto wyciągnął korzyści ze skutków

• 8.4 Związek przyczynowy a odpowiedzialność karna

Związek przyczynowy - relacja między dwoma faktami; dwoma zdarzeniami: przyczyną i skutkiem 1 zdarzenia

Skutek szkodliwy - taki, którego prawodawca sobie nie życzy.

Związek przyczynowy




1. pomiędzy dwoma faktami

2. łańcuchowy (kilka zdarzeń)




• Związek przyczynowo - skutkowy tworzy się, aby poszkodowany znalazł sprawcę i mógł dochodzić swoich racji.

• Związek przyczynowo konieczny - przyczyną może być czynność bezpośrednio doprowadzająca do czynu zabronionego, może doprowadzić do nadmiernego obciążania, rozszerzenia odpowiedzialności

• Koncepcja przypadku: sytuacje gdzie da się ustalić związek przyczynowo - skutkowy, ale nie o charakterze koniecznym, działanie zwykle nie wywołuje skutku szkodliwego, a w tym jednym konkretnym przypadku tak.

Elementy przestępstwa (teoretycznie):

1. (Zły) zamiar

2. Przygotowania

3. Usiłowanie (przystąpienie do wykonywania przestępstwa)

4. Skutek przestępstwa (tylko to się liczy w obliczu prawa)

• samo myślenie o popełnieniu czynu nie jest karalne choć, sam zamiar zamachu na cara był karalny (Królestwo Polskie).

• Czynności przygotowawcze:

- nie można karać za czynności przygotowawcze, które same w sobie nie są zabronione, nie są przestępstwem np. kupno drabiny do włamania

• usiłowanie - samo podanie ofierze trucizny jest już przestępstwem mimo, że nie było zamierzonego skutku, bo truciznę zamiast teściowej zjadł pies

• oświecony racjonalizm - kształtuje się szacunek dla osoby, pod uwagę zaczyna się brać interes społeczny, bierze się pod uwagę subiektywne przeżycia.

• 8.5 Wina w prawie karnym

Wina - badanie subiektywnego stosunku sprawcy do czynu

Rodzaje winy:

1. Wina umyślna:

Wina umyślna jest wtedy, gdy sprawca zdaje sobie sprawę z przestępczego charakteru czynu. Zależy mu głównie na skutku.

Wina umyślna z zamiarem pośrednim - sprawca zdaje sobie sprawę z przestępstwa, godzi się także ze skutkiem, jednak zamiarem nie jest wywołanie skutków przestępczych - ucieczka i obrona przed goniącymi. Godzi się ze skutkiem i zdaje sobie z tego sprawę.

2. Wina nieumyślna

- niedbalstwo - gdy sprawca nie przewidział wystąpienia zakazanego skutku swego postępowania, choć powinien go przewidzieć.

- lekkomyślność - gdy sprawca przewiduje skutek zakazany przez prawo, lecz bezpodstawnie sądzi, że uda mu się go uniknąć.

Przypadek - z punku widzenia prawa karnego mamy do czynienia z przypadkiem, gdy skutek przestępczy był w związku ze sprawcą, jednak ten nie miał wpływu na jego wystąpienie.

Początkowo uważamy, że jeżeli skutek jest przestępczy należy karać bez względu na to, czy jest to wina umyślna czy nie. Przy czym należało znaleźć oczywiście sprawcę, który daną szkodę wyrządził.

Prawodawca może określić co jest umyślne, a co nie, także kiedy ma miejsce przypadek.

Umyślne zabójstwo: na sejmie, na zjazdach publicznych i prywatnych, zabójstwo podczas kłótni, z łuku, w pojedynku.

• 8.6 Odpowiedzialność karna za czyny cudze - zbiorowa i indywidualna

Odpowiedzialność za własne czyny - represja adresowana jest do osoby, którą udało się ustalić w toku przyczynowo-skutkowym. Odpowiedzialność za cudze czyny - istniała bardzo długo, znajduje się podstawy przyczyny do ustalenia odpowiedzialności.

• odpowiedzialność zbiorowa - gdy za czyn nie odpowiada sprawca, bądź odpowiada nie tylko sprawca. Odpowiedzialność na podstawie związku krwi - pojawia się już na początku (zemsta rodowa). Sankcja karna jest stosowana w stosunku do grupy ludzi.

• Odpowiedzialność rodzinna - za czyny sprawcy odpowiada nie tylko sprawca ale i najbliżsi krewni. Do 1791 roku istniała zasada, że za zdradę odpowiada cała rodzina - konfiskata i skazanie na banicję.

• odpowiedzialność terytorialna - na podstawie związku terytorialnego. Jeżeli na jakimś terytorium znalezione zostaje ciało człowieka, który został zamordowany, to odpowiada za to np. cała wieś, okolica, bądź też określona rodzina. Zakres odpowiedzialności karnej rozciągany jest tak daleko jak daleko niesie się krzyk. Podobnie w miastach, gdzie często dochodziło do pogromów Żydów, obowiązywała zasada odległości słyszalnego krzyku.

• Odpowiedzialność reprezentacyjna - ze względu na pełnioną funkcję. Np. postanowiono ukarać rajców miejskich i burmistrza - za to, że sprawowali funkcje w mieście, w którym doszło do rozrachunku i zabójstwa. Skazano ich na karę śmierci i ścięto.

• Odpowiedzialność indywidualna za cudze czyny - początkowo (od Statutów Kazimierza Wielkiego) obowiązywała reguła, że szlachcic nie odpowiada za czyny sługi. Od Statutów przyjmuje się, że pan ponosi odpowiedzialność za czyny swych sług - tak jakby sam to uczynił.

• Odpowiedzialność rodziców za dzieci - tak długo jak dzieci pozrastają w wspólnym gospodarstwie rodzice za nie odpowiadają.

• 8.7 Przestępstwa publiczne i prywatne

Przestępstwa publiczne - przestępstwa, które grożą interesom całego społeczeństwa, stanowią dla niego zagrożenia. Może to być zdrada, otwarcie bram miasta. Zamach na funkcjonariusza władzy publicznej. Przestępstwa takie ścigane są przez administrację, skromny wówczas aparat państwowy mógł dbać jedynie o władzę, dwór i najważniejsze sprawy.

Przestępstwa prywatne - samopomoc - przestępstwo ścigane przez samego poszkodowanego, później przez państwo, ale na wniosek poszkodowanego. Posługiwano się koncepcją miru - pokoju. Reguły obejmowały zachowanie w miejscach publicznych: dwór, urzędy, targi, drogi publiczne - te obszary, gdzie jednostka powinna czuć się bezpiecznie. Mir traktowano jako rękę władcy, która dba o spokój. Objęciem mirem miejsca lub osoby zwiększa ich bezpieczeństwo jednak zwiększa również obowiązki, np. w przypadku zabójstwa na drodze - sprawca odpowiada za zabójstwo, ale także za naruszenie miru na drodze.
Dominowała forma przestępstwa prywatnego (w prawie szlacheckim), w prawie miejskim i szlacheckim wyraźna publicyzacja.

Zdrada wewnętrzna - działanie zmierzające do osłabienia sytuacji wewnętrznej, a przez to zagrożenie suwerenności państwa (od 1791 roku).

PRZESTĘPSTWA PUBLICZNE:

• przestępstwo przeciwko urzędom - wyciągnięcie broni, naruszenie czci urzędnika, niepodporządkowanie się nakazom urzędników, prowokacyjne zachowanie.

• Przestępstwa urzędnicze - zaniechanie wykonania nakazu zwierzchnika, nadużycie władzy, wziątka (łapówka). Urzędnik musi wyżywić się z urzędu, a dopiero w XVIII wieku pojawiają się próby, aby urząd wiązał się z etatem.

• Przestępstwa wojskowe - niestawiennictwo lub złe stawiennictwo (źle wyposażony, nieodpowiedni zastępcą) w czasie pospolitego ruszenia, dezercja. Niewykonanie rozkazu, niedbałość o mienie wojskowe.

• Łotrostwo (banda) - rozbój w grupie dokonywany na drodze publicznej.

• Zawodowe kradzieże

• Przestępstwa przeciwko religii panującej.

• Zbrodnia obrazy majestatu - przestępstwo skierowane przeciwko władcy. Niedoinformowanie w przypadku spisku również było przestępstwem obrazy majestatu. Uznawano to także za zamach na dobra majestatu, przeciwstawienie się nakazom władcy. Przewidywano za to karę śmierci.

Od 1510 -1539 obowiązuje konstytucja, która za zbrodnie obrazy majestatu uznawała także zamachy na urzędników państwowych. Zauważono jednak, że jest to zaczątkiem absolutyzmu - dlatego ograniczono ten przepis.

• dopiero od 1776 za przestępstwo uznane zostanie branie pieniędzy od innych dworów (zdrada)

• Późno uznano za przestępstwo branie Polaków do wojsk obcych państw. Zaczęto wyróżniać zdradę zewnętrzną i wewnętrzną

• Zabójstwo szlachcica w domu wiązało się z karą śmierci

• Zabójstwo wyższego stanem przez niższego stanem - kara śmierci

• Przestępstwa przeciwko zdrowiu - okaleczenie, zranienie (rany krwawe i sine), pobicie. Kara jest nawiązką (ustanowiona stawka kar)

• Przestępstwa przeciwko czci:




- o charakterze zniewagi czynnej

- o charakterze zniewagi słownej

- potwarz (kalumnia)

- nieprawdziwy zarzut skierowany pod adresem rozmówcy




• przestępstwo przeciwko dobrym obyczajom - w średniowieczu były bardzo ostro zwalczane

• apostazja - odstępstwo od religii panującej (od 1424 roku). Za Zygmunta Augusta doszło do zaniechań egzekucji świeckich w przypadku wyroków sądu kościelnego. 1568 - zakaz wyznawania arianizmu.

PRZESTĘPSTWA PRYATNE

1. Przestępstwa przeciwko życiu

- współcześnie ścigane z urzędu

- nie ma jednolitej kategorii zabójstwa

1. Mężobójstwo (zabicie człowieka)

2. Obrona konieczna - gdy sprawca został zmuszony i sprowokowany do aktywności (napad: napastnik zostaje zabity)

3. Zabójstwo duchownego (kara zależy od jego wyznania)

4. Zabójstwo kobiety

Występują kwalifikowane formy zabójstwa:

- ojcobójstwo

- matkobójstwo

- dzieciobójstwo

II. Przestępstwo przeciwko dobrym obyczajom

1. Stręczycielstwo

- cudzołóstwo

- bigamia

- kazirodztwo

2. Stosunki między osobami wolnymi - nie pozostające w legalnym związku

- homoseksualizm

3. Inne




- gra w karty

- zbytek




3. Gwałt

Gwałt - przestępstwo z użyciem przymusu fizycznego.

Od Statutów K. Wielkiego zaczęto dodawać obok kary prywatnej, karę publiczną.

- usilstwo - współczesne rozumienie gwałty

- porwanie niewiasty

- gwałt na dobrach majątkowych - podpalenie, kradzież itp.

IV. Przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu:

- m.in. nadużycie wiary publicznej

• 8.8 Formy udziału w przestępstwie

Sprawstwo - realizowanie czynu przestępczego swoim zachowaniem bądź zaniechaniem

Współsprawstwo - kilka osób na podstawie porozumienia dopuściło się czynu zakazanego

(Współ)aktywne (współ)uczestnictwo - uważa się, że wszyscy popełniają przestępstwa, np. 7 sprawców - 7 czynów, każdy płaci karę lub głowę.

Podżeganie - wszystkie czynności, które nakłaniają sprawcę do wykonania czynu zakazanego.

Pomocnictwo - działalność, w trakcie której osoba nie wykonuje samego czynu zakazanego, ale pomaga ona w dokonaniu czynu zakazanego.

Poplecznictwo połączone z paserstwem - wszelkiego rodzaju pomoc sprawcy po dokonaniu przestępstwa, np. pomoc w ucieczce, zbyt kradzionych rzeczy.

Indywidualizacja postępowania od XVIII wieku - sprawca i jego pomocnik zaczynają być traktowani w nieco bardziej indywidualny sposób. W pewnych okolicznościach, gdy dochodzi do wyłączenia współuczestnictwa, następuje wyłączenie od odpowiedzialności.

Obrona konieczna - wymaga także proporcjonalności działań do stopnia zagrożenia. W odróżnieniu od współczesności obrona konieczna zapewniała bezkarność tylko do kora publicznej - sprawca musiał jednak uiścić główszczyznę.

• 8.9 Okoliczności wyłączające przestępność działania

Ma miejsce wtedy, gdy jest przestępstwo, ale ze względu na szczególne okoliczności przestępcę nie uważa się za przestępcę, a za bezkarnego.

1. brak bezprawności czynu

Instytucja początku - zaczepka, poszkodowany sam zainicjował reakcję o skutku przestępczym na bezprawne działanie (słowem lub czynem) zaczepiającego, bezkarność całkowita tego co reaguje.

2. obrona konieczna

Wymaga:

• bezprawnego i bezpośredniego zamachu na dobro

• w przypadku, gdy jest bezprawna reakcja poszkodowanego

• o ile nie można inaczej

• proporcjonalna obrona do zamachu

1. samopomoc

- Zajazd - samopomoc w zakresie realizacji uprawnień do nieruchomości

- Przy kradzieży polnej - można zabić złodzieja na miejscu złapanego

- Cudzołożnika można zabić, złapanego na gorącym uczynku, od razu

- Jeżeli dłużnik jest w zwłoce a wierzyciel wymierzy mu wcześniej ustaloną karę na wypadek braku zapłaty.

- Stan wyższej konieczności (ratowanie własnego dobra kosztem czyjegoś o mniejszej wartości).

- W pojedynku

- działanie w interesie publicznym

Np. zabicie banity, prostytutki, plebejusza który podaje się za szlachcica, szlachcica pijącego w karczmie z chłopami.

• 8.10 Kary publiczne i prywatne

Kary publiczne: zmierzają do osiągnięcia efektu prewencji ogólnej. Z czasem przychodzi z zachodu prąd kar ahumanistycznych. Kary publiczne są najczęściej materialne - ½ dla sądu i ½ dla strony. Mówi się że sąd jest beneficjentem kary.

Kary prywatne: pieniężne, materialne, na rzecz rodziny poszkodowanego

• samo zasądzenie kary nie wystarcza, trzeba ją wyegzekwować

• zbyt wysokie kary są obniżane, bo oskarżonych nie stać, dostosowanie sum do zamożności społeczeństwa.

• 8.11 Zasady wymiaru kary

• 8.11.1 Samopomoc i zemsta krwawa

Samopomoc - prawo dopuszcza sytuację samodzielnego dochodzenia sprawiedliwości przez poszkodowanego, dążenie do rekompensaty szkody.

Np. w przypadku zabicia członka rodziny cała rodzina ma obowiązek odwetu na zabójcy lub kimś innym z danej rodziny.

Instytucja krwawej zemsty związana jest ze słabymi strukturami władzy publicznej.

Zemsty nie można dokonywać w:

• dni świąteczne

• post

• w tzw. dni wolne od zemsty

Jeżeli ktoś wtedy dopuści się zemsty to jest to wtedy karalne.

Potem wprowadza się obowiązek dla pokrzywdzonej rodziny, aby na pogrzebie ogłosić zapowiedź zemsty - ma to umożliwić inne rozwiązania np. rekompensatę finansową + czynności uwłaczające czci zabójcy. Potem oficjalnie ustala się wysokość główszczyzny.

• 8.11.2 Kary talionu i kary odzwierciedlające

• Kary talionu wymierza się na zasadzie „oko za oko, ząb za ząb”. Działa tutaj zasada rewanżu.

• System kar odzwierciedlających - kara ma za zadanie odzwierciedlić na czym polegało przestępstwo np. ucina się rękę za kradzież (oskarżony wyciągnął rękę po nie swoje dobra), jeżeli podglądał kogoś to pozbawia się go oka itd.

• 8.11.3 Okoliczności obciążające i okoliczności łagodzące

Okoliczności łagodzące	Okoliczności obciążające
Szlachcic zamachnie się na chłopa (niższość stanu)	Gorszy stanem dokonuje zamachu na lepszego stanem
Przyznanie się do winy i okazanie skruchy	Naruszenie miru książęcego
Upływ czasu	Naruszenie mienia publicznego (miejsca) i osoby pod specjalną ochroną władzy
Wątpliwości procesowe	Recydywa (generalnie, a nie w ramach jednego przestępstwa)
Przebaczenie ze strony poszkodowanego	Działania zmierzające do uniknięcia kary
Naprawienie szkody	Złapanie na gorącym uczynku
Wiek sprawcy: dzieci i starcy	Danie początku
Zdrowie	Zła postawa przed sądem
Ciąża	Przestępstwo przeciwko urzędnikowi w czasie wykonywania służby
Prawo łaski/indywidualnie
Amnestia (zbiorowa)		Przestępstwo przeciw krewnemu, duchownemu, kobiecie itp.
Abolicja - zmniejszenie karalności czynów dokonywanych z naruszeniem prawa

• 8.12 System kar a dobra człowieka

• 8.12.1 Rodzaje kar

I. Kary dotykające rzeczy świeckich i kościelnych

Np. orzeczenie kary na rzecz parafii - leżenie krzyżem; pokuta, świadczenia na rzecz biednych.

II. Kary według stopnia dolegliwości

• zwykłe - pozbawienie dobra

• kwalifikowane - np. tortury dodane do kary śmierci, mogą być dodawane przed śmiercią i po śmierci

III. Ze względu na samodzielność kary

• kara zasadnicza

• kara dodatkowa - ma wywołać efekt uzupełniający, stanowi zabezpieczenie innych ludzi np. za jazdę po pijanemu - więzienie + zakaz prowadzenia pojazdów

IV. Ze względu na trójpodział przestępstw i kar:

1. Zbrodnie - karę główną

2. Występki - karę poprawczą

3. Wykroczenia policyjne - kara policyjna/orzekana pozasądowo

• 8.12.2 Kara śmierci

• Kara śmierci zwykła - po prostu uśmiercenie

• Kara śmierci kwalifikowana - przewiduje dodatkowe okoliczności przed lub po śmierci skazanego

• przed śmiercią kamieniowanie - jego zaletą było to, że wszyscy członkowie społeczności utożsamiali się z wykonaniem kary.

• Ćwiartowanie - obcinanie poi kolei części ciała

• Palenie żywcem

• Łamanie kołem

• Wbicie na pal

• Powieszenie na haku

• Wyjęcie wnętrzności

• Zakopanie żywcem

• Rozerwanie końmi

Jeszcze przed śmiercią stosowano także działania mające umniejszyć cześć sprawcy:

- obwożenie w klatce po rynku itp.

Po śmierci: także przeciwko najbliższym. Przede wszystkim miało polegać na profanowaniu ciała denata: rzucenie zwłok psom, rozsypywanie prochów itp.

• 8.12.3 Kary na zdrowiu, na czci, na wolności

1. Kary na zdrowiu: różnego rodzaju uszkodzenia ciała.

• kary mutulacyjne - odcięcie lub wycięcie pewnego elementu ciała np. obcięcie ręki złodziejowi, wyrwanie języka krzywoprzyciężcy, oślepienie, wypalanie znaków, łamanie kończyn itp. Miały one być ostrzeżeniem dla ewentualnych sprawców. Robiono to w celu prewencji ogólnej - na oczach publiczności.

• Kary cielesne - okaleczały ciało

- chłosta - dla osób niższej pozycji

- pręgierz (unieruchomienie)

2. Kary na czci - bezpośrednio skierowane przeciw honorowi skazanego.

Infamia - pozbawienie praw związanych z osobowością prawną

Zakucie w kłody

Privatio honoris - pozbawienie szlachcica praw publicznych

Privatio acticitatis - pozbawia możliwość sprawowania urzędów publicznych

W stosunku do kobiet - obcięcie włosów

3. Kary na wolności - dominują dzisiaj

Początkowa sięgano do niech niechętnie, gdyż wiązało się to z kosztami ze strony państwa - straż, pomieszczenie.

- Kara niewoli - głównie wiązała się z długami (stosunki prywatno - prawne)

- Kara wieży - od 1538 roku mogła być karą wieży górnej - bardzo honorowa, dla szlachty. Kara wieży dolnej bardzo dokuczliwa, uciążliwa, kilka metrów pod ziemią.

Od końca XVII wieku zaczyna wprowadzać się nowy system pozbawienia wolności - szereg rodzaju „resocjalizacja przez prawo” - skazanie na ciężkie roboty, więzień żył zakuty.

• 8.12.4 Kary majątkowe

Kary majątkowe były stosowane najczęściej, gdyż przynoszą największe pożytki.

- Kara konfiskaty - zabranie winowajcy wszystkiego co posiada

- Kara pieniężna - ustalana przez sąd

Od XIII wieku pojawiają się taksy, skierowane jest to przeciwko chciwości sędziów. Najwyższą karą było 70 grzywien, niżej 50, 15 i 9 grzywien. Najniższą karą była kara trzystu kruszcu soli.

Ustalił się zwyczaj, że pobiera się 1/3 nominału, w późniejszych czasach 1/10. Uważa się, że sędziowie dostosowywali kary do racjonalnych możliwości skazanego, poza tym sędziowie stosowali prawo łaski.

• 8.13 Na drodze do nowożytnego prawa karnego

Oświecenie to okres zmian w prawie karnym.

Władca absolutny posiada bardo dużą swobodę wymierzania kary. Następuje również humanitaryzacja prawa karnego.

Pojawia się konieczność kodyfikacji prawa, czyli sporządzenia, aktu prawego, który poinformuje społeczeństwo co jest przestępstwem a co nie.

• katalog zamknięty

• katalog kompletny

przykładowe zasady:

- nie można stosować analogii w prawie karnym

- ujednolicenie prawa karnego - 1 terytorium 1 system (zasada terytorialności)

- powszechność systemu - jedno prawo dla wszystkich ludzi

- prawo musi być napisane jasno i w sposób zrozumiały dla wszystkich

-„nullum crimen sine lege” - przestępstwem jest tylko działanie opisane przez prawo

- gwarancja praworządności

- ustawodawca nie ma swobody, przestępstwo to czyn realnie grożący społeczeństwu lub jednostce/materialne podejście do przestępstwa, nie ma przestępstwa w sferze ideologii

- nie ma przestępstwa przeciwko religii

- nie ma przestępstwa w przypadku herezji lub czarów

- zamach na własne życie nie jest przestępstwem

- nie ma odpowiedzialności zbiorowej

Kara:

- traktowana już nie jako odwet, rekompensata przynosząca korzyść społeczeństwu

- koniec przejawów okrucieństwa

- nie ma dręczenia sprawcy, nie ma tortur (co nie oznacza, że kara nie jest dotkliwa)

- kara śmierci staje się ostatecznością

- kara musi być skuteczna, pewna i szybka; nie ma ucieczki od kary

- kara musi być dostosowana do osobowości sprawcy, aby była najskuteczniejsza.

- resocjalizacja przez pracę: „domy pracy”, „domy poprawy”

Koncepcja Hegla - koncepcja odwetu dialektycznego - przestępstwo jest zanegowaniem prawa, aby przywrócić stan prawidłowy musi zanegować negację i tworzy się już porządek prawny.

• Szkoła autopologiczna - koncepcja złego człowieka, człowiek jest przestępcą z urodzenia, jest to zdolność jak np. plastyczna, muzyczna. Model człowieka o charakterze przestępcy.

• Szkoła socjologiczna - przestępstwo zjawiskiem społecznym, efektem funkcjonowania jednostki w określonym społeczeństwie; za przestępstwo odpowiada społeczeństwo, zanegowanie kary dla przestępcy.

Dwa rodzaje przestępców:

• z przypadku - nadaje się do resocjalizacji, ma poczucie winy

• z wychowania społecznego - nie nadaje się do resocjalizacji, a do odosobnienia.

Reformy prawa karnego w Polsce:

1818 rok - Kodek Karzący w Polsce

• trójpodział przestępstw i kar

• rozdzielenie sądów w zależności od czynów

• zasada: „nullum crimen sine lege”

• dopuszcza się analogię

• podstawą odpowiedzialności jest wina

- umyślna - zbrodnia

- nieumyślna - niedbalstwo, dot. Występków

- wykroczenie - nie ma winy

• usiłowanie - karane tak jak dokonanie

• brak bezkarności dla obrony koniecznej i stanu wyższej konieczności

• brak winy: niepoczytalność - do 12 roku życia wszyscy

- od 12 roku odpowiada się w sposób łagodniejszy za zbrodnie

- od 15 roku także za występek się odpowiada

- od 18 roku - pełna odpowiedzialność

• niepoczytalność z powodu choroby

- trwała

- czasowa - (upojenie alkoholowe) nie może być ukarana chyba, że celowo się upiła, aby uniknąć kary.

Kodeks kar głównych i poprawczych (1221 artykułów) - spolszczenie kodeksu ros. - 1848r.

• daleko posunięta kazuistyka

• rozszerzenie odpowiedzialności na tych co nie przeszkodzili popełnieniu przestępstwa lub nie poinformowali o nim

• przestępstwa

- z winy umyślnej i nie

- z działania i z zaniechania

• okoliczności łagodzące - pomaganie wymiarowi sprawiedliwości

• karalność samego zamiaru

• czyny polityczne - mogą być przestępstwem

• brak powszechności - kara dostosowana do przynależności stanowej

Pojawiają się ustawy regulujące pewne aspekty życia poza regulacjami kodeksu:

• przepisy o stanie wyjątkowym

• postępowania administracyjne; sankcje administracyjne - nie ma postępowania karnego, jest tylko decyzja, można się odwołać, ale nic tonie zmienia, brak równouprawnienia stron

1903 rok - Kodeks Tagaucewa, bardzo nowoczesny

• wprowadza się:

- zwieszanie kary

- możliwość nie orzeknięcie kary, odłożenia tego na później

1917 rok - Niemcy wprowadzają u nas Kodeks, Tymczasowa Rada Stanu wprowadza go na terenie całego Królestwa Polskiego.

• 9. Prawo procesowe

Zajmuje się tymi normami prawa, które regulują zasady postępowania przed sądem (prawo sądowe) lub innymi instytucjami (prawo administracyjne).

Prawo procesowe jest prawem pomocniczym, nie należy do prawa materialnego.

Prawo procesowe jest bardzo ważnym narzędziem stosowania prawa.

• 9.1 Tendencje rozwojowe postępowania sądowego

Początkowo prawo procesowe funkcjonuje na tak ogólnych zasadach, że nie ma rozróżnienia pomiędzy procesem karnym, a procesem cywilnym. Z biegiem czasu zmienia się to, aż do XIX wieku. Wtedy to pojawia się procedura arbitrażowa i administracyjna.

Procedury:

1. Samopomoc (postępowanie pozasądowe)

2. Postępowanie polubowne (postępowanie pozasądowe)

3. Postępowanie arbitrażowe (postępowanie pozasądowe)

4. Proces skargowy (postępowanie pozasądowe)

5. Proces inkwizycyjny (postępowanie sądowe)

6. Proces rugowy (postępowanie sądowe)

7. Proces mieszany (postępowanie sądowe)

• 9.1.1 Samopomoc

Dochodzenie pretensji o charakterze cywilnym i karnym przy pomocy własnej i z osobistej inicjatywy. Prawo zwyczajowe określa kto, przy czyjej pomocy, wobec kogo może stosować samopomoc, a także kiedy i w jakich warunkach (okolicznościach) i w jakim czasie może dochodzić do zastosowania samopomocy. Generalnie samopomoc opierała się na przemocy - gwałt za gwałt itd. Brak możliwości zastąpienia tej formy rozwiązywania konfliktów.

• 9.1.2 Postępowanie polubowne - jednanie

Nie cechuje go przedmiot sporu, oddawano do rozstrzygnięcia przez osoby, które strony sporu sobie wybrały. Te dwie osoby wybierały trzeciego arbitra. Potrzebna jest tutaj dobra wolu obu stron, często jest ona wymuszana przy nacisku społecznym.

• 9.1.3 Postępowanie arbitralne

Przy sprawach majątkowych dochodziło do interwencji przez osobę wyznaczoną przez władcę. Sam władca ma nieograniczoną możliwość orzeczenia w przypadku naruszenia dóbr królewskich lub wysoko postawionych osób. Umożliwiło to jednak władcy nadużycie swej władzy wobec nieprzychylnych mu osób.

Azyl wojewodziński - próba ograniczenia arbitralności władcy

• 9.1.4 Proces skargowy

Nie może być wszczynany przez żaden urząd wyłącznie na wniosek (skargę) jednej z zainteresowanych stron. Państwo nie ingeruje o ile nie życzą sobie tego obie strony.

• 9.1.5 Proces inkwizycyjny, postępowanie rugowe

Proces inkwizycyjny jest charakterystyczny dla okresu władzy absolutnej, wspomaga władzę centralną. To organ państwowy jest uprawniony do postępowania - on przeprowadza śledztwo, formułuje akt oskarżenia, przeprowadza proces i wydaje wyrok.

Proces taki wszczynany jest zawsze z urzędu. Formalnie jednostka nie ma na to wpływu, praktycznie podstawą może być doniesienie, skarga itp.

Skarga w takim procesie ma jednak charakter publiczny. Nie dba się o to czy poszkodowany zgadza się na proces.

W ręku jednej osoby - sędziego inkwizytora skupione są wszystkie cechy charakterystyczne

- zasada pisemności - znaczenie ma tylko to co stanowi materiał dowodowy.

- zasada tajności - nawet w stosunku do osoby oskarżonej - może ona nic o tym nie wiedzieć, aż do wykonania wyroku. Wyrok nie musi też być wcale wydawany przy obecności tej osoby. Oskarżony jest przedmiotem, a nie podmiotem postępowania. Oskarżony nie ma wpływu na bieg postępowania, pozbawiony zostaje zatem możliwości obrony. Obowiązuje w nim legalna teoria dowodów. Reguły prawne określają więc znaczenie materiału dowodowego. Istniała praktyka wymuszania przyznania się do winy, ponieważ traktowano to jako „królową dowodów”. Tortury nie były środkiem postępowania, były jednak skuteczną metoda do uzyskania przyznania się do winy. Formalna teoria dowodów pozwalała na to.

Niechętna do stosowania tego rodzaju procesu była szlachta. Prawo ziemskie odrzuca zasady procesu inkwizycji - stosowany jest w prawie kościelnym, miejskim, wyjątkowo w prawie wiejskim - władzę sprawuje pan i może nie zaakceptować.

Pojawia się urzędnik - justycjariusz - przysługują mu funkcje śledcze, oskarżyciela, wydania orzeczenia oraz wykonie wyroku. Jest więc on instytucją inkwizytora.

Od Władysława Jagiełły szlachta zacznie przeciwko temu protestować. Już pod koniec XV wieku justycjariusz staje się zwykłym urzędnikiem policyjnym. Nie powiodło się więc zastosowanie instytucji inkwizytorskich wobec szlachty. (Za Stefana Batorego miał miejsce proces Samuela Zborowskiego).

Proces inkwizycyjny dzielił się na dwa etapy:

1. Inkwizycja generalna - proces rugowy

2. Inkwizycja szczegółowa - rozpatrywanie konkretnej sprawy (proces inkwizycyjny)

Postępowanie rugowe dotyczy głównie systemu wiejskiego w okresie zaawansowanej gospodarki folwarczno - pańszczyźnianej. Proces rugowy występuje głównie we wsiach kościelnych i miastach prywatnych. Sąd zbiera się raz w roku, na czele stoi pan (wójt) i wybrani przysięgli - opiera się na obowiązku donoszenia o przestępstwie z sankcjami na tych, którzy wiedzą a nie powiedzą. Sąd wybierał tzw. rugowników, którzy przez cały rok zbierają informacje na temat postępowania i następnie przedstawiają je przed sądem.

• 9.1.6 Proces mieszany

Do jego organizacji zaczerpnięto pozytywne cechy procesu skargowego i inkwizycyjnego. Pojawił się w XVIII wieku jako reakcja na niedogodności procesu inkwizycyjnego. Pojawia się w Kodeksie Postępowania Karnego (1808 rok). Ten proces zapewnia niezależność postępowania sądowego od skargi prywatnej i gwarantuje oskarżonemu możliwość obrony. Z postępowania inkwizycyjnego przejmuje się zasadę ścigania spraw z urzędu, z postępowania skargowego - rozpoznanie postanowienia po wniesieniu skargi przez instytucję lub podmiot inny niż sąd.

Tak więc sąd staje się instytucją bierną.

Zasady procesu mieszanego:

• rozdzielenie funkcji: obrony, oskarżenia i sądzenia

• do wszystkiego powołany jest odrębny podmiot, nie są skupione w jednym ręku

• zapewnia się prawo do należytej - właściwej obrony przewidując obronę z urzędu. Nie ma możliwości stosowania tortur

• dotknięty jest cechą wynikającą z domniemania niewinności - ciąży obowiązek udowodnienia winy na oskarżycielu

• przyjmuje się regułę „in dubio pro reo” - w razie pojawienia się wątpliwości jakichkolwiek wówczas należy interpretować na korzyść oskarżonego.

• Funkcjonować zaczyna zasada swobodnej oceny dowodów przez sąd

• Zasada aktywnej roli sądu; wolno zadawać pytania, przeprowadzać działania w celu rozwiązania wątpliwości

• Odchodzi się od zasady pisemności i tajności - znaczenie ma to, co odbyło się przed sądem

• Zasada jawności - umożliwia dostosowanie toku obrony do rozwoju sytuacji

• 9.2 Zasady polskiego procesu ziemskiego: skargowość, ustność - bezpośredniość, jawność, kontradyktoryjność, teoria dowodowa, formalizm, dyspozytywność

• Zasada skargowości - tylko strona zainteresowana może wystąpić z wnioskiem o wszczęcie postępowania.

• Zasada ustności i bezpośredniości - sąd uwzględnia materiał realizowany w obecności sędziego (nie za pośrednictwem notatek). Pojawiają się odstępstwa, lecz o charakterze technicznym - wprowadza się możliwość oddelegowania sędziego lub części składu, by uczestniczył w czynności, której nie da się przeprowadzić bezpośrednio przed sądem (dopiero w XIX wieku).

• Zasada jawności - zapewnia stronom możliwość uczestnictwa w każdej fazie procesu - jest więc ochroną interesu jednostki. Poza tym ta zasada zapewnia, że w postępowaniu może uczestniczyć każdy zainteresowany (ma więc charakter publiczny).

• Zasada kontradyktoryjności - zakłada, że postępowanie sądowe ma charakter sporu toczonego bezpośrednio przed biernym sądem. Sąd może podejmować tylko decyzje formalne w stosunku do materiału - orzeczenie zapadnie na podstawie materiału przedstawionego sądowi - toteż od stron zależy w dużym stopniu orzeczenie. Odstępstwo od tej zasady pojawi się we francuskim kodeksie postępowania karnego, który zażąda by sąd uzupełnił brakujący materiał dowodowy. Zasada kontradyktoryjności funkcjonowała bardzo długo na ziemiach niemieckich - dopiero w 1870 roku wprowadzono delikatne odstępstwa w sprawach o ustalenie ojcostwa czy unieważnienie małżeństwa, gdyż jedna ze stron jest słabsza. Zasada kontradyktoryjności współcześnie znów zaczęła odgrywać dużą rolę. W 1895 roku Kodeks Austriacki wprowadza możliwość, by strony dopuszczały udział sądu.

• Zasada formalnej teorii dowodowej - zakłada brak swobody sędziego w ocenie ważności dowodu, prawo reguluje hierarchię dowodów.

• Zasada dyspozycyjności (rozporządzalności) - od XV wieku strony decydują o losie postępowania. Strony mogą zawrze cumowe, która będzie wiązała sąd umową, która może odstępować od określonych reguł postępowania.

• Zasada formalizmu - generalnie funkcjonuje od XVIII wieku - przewiduje dla poszczególnych działań postępowania określone sposoby ich przeprowadzania.

• 9.3 Zastępstwo

Powód - oskarżyciel

Pozwany - oskarżony

Zdolność procesowa - zdolność do działania w procesie osobiście, a nie przez zastępstwo.

Zdolność sądowa - zdolność do bycia stroną w procesie

Wyróżniano trzy rodzaje zastępstw:

1. Zastępstwa ustawowe: występują, gdy prawo zwyczajowe lub stanowione wskazuje (nakazuje) kategorię osób, nie posiadających zdolności procesowych.

Zasady:

- za nieletniego - ojciec lub opiekun

- za pannę - ojciec lub brat

- za wdowę - od XVIII wieku kurator

- za chłopa - pan

- za mężatkę - mąż

2. Zastępstwo umowne: gdy prawo dopuszcza możliwość, by osoba trzecia prowadziła w zastępstwie strony i z jej upoważnienia czynności sądowe. Od XII wieku pojawiają się zastępcy ekspediowani przez duchownych - działają w imieniu i na rzecz swojego mocodawcy.

Statuty Kazimierza Wielkiego przewidują szeroką gamę ustanowienia pełnomocnictwa:

- strona w obecności przeciwnika procesowego wskazuje swojego pełnomocnika. Dopuszcza się możliwość pisemnego pełnomocnictwa. Musi to nastąpić przed sądem. Prawo wyróżnia uprzywilejowane kategorie osób, które mogą dokonać pełnomocnictwa poza sądem i ustnie - kobieta, duchowny.

Pojawiają się księgi przeznaczone do rejestracji pełnomocnictw.

3. Zastępstwo urzędowe: czasami ustawa przewiduje, że nie ze względu na osobę(kobieta, duchowny), ale ze względu na rodzaj sprawy, strona musi być reprezentowana przez fachowca. W 1598 roku uznano, że w sprawie o obrazę majestatu osoba oskarżona musi być reprezentowana przez fachowca. Ta zasada szerzej zaczyna funkcjonować w XVI wieku - sąd może ustalić pełnomocnika, jeżeli strona wyraźnie nie daje sobie rady przed sądem.

O charakterze urzędowym mówimy w przypadku zastępowania króla przez pełnomocnika. Praktyka zastępstwa urzędowego prowadzi do tego, ze od 1543 roku zezwala się na odpłatne sprawowanie funkcji zastępcy.

• 9.4 Etapy procesu

• Postępowanie przygotowawcze

Zgromadzenie materiału procesowego, prowadzenie śledztwa, zatrzymanie oraz obciążenie zarzutami.

2. Postępowanie rozpoznawcze (sądowe)

Postępowanie to jest toczone przed sądem i jest zakończone wydaniem wyroku.

3. Postępowanie wykonawcze (egzekucja)

• 9.5 Środki zapobiegawcze

• Zatrzymanie - aby umożliwić sprawcy ucieczkę „Nieminem captivabimus sine lege dictum” - zasada nietykalności.

Wyjątek: cztery artykuły grodzkie (starościańskie można uwięzić także szlachcica posesjonata)

- kradzież - złapany na gorącym uczynku

- podpalenie

- zabójstwo

- gwałt niewieści

2. Rękojmia - osoba trzecia gwarantuje, że oskarżony stawi się przed sądem

• 9.6 Skarga i pozew

Gdy doszło już do złożenia skargi do sądu, sąd zobowiązany jest do złożenia pozwu i wyznaczenia daty rozprawy.

Pozew - formalne wezwanie osoby wskazanej w żałobie przed sąd.

Początkowo ma charakter ustny, a od XIV wieku pisemny (najpierw tylko w stosunku do osób o wyższej pozycji społecznej). Wezwanie pozwem ustnym szlachcica jest zaprzeczeniem jego szlachectwa - może on wówczas sam wystąpić do sądu o oczyszczenie szlachectwa, zamiast odpowiadać na pozew. Jeżeli wygra sprawę o oczyszczenie szlachectwa, wygra także sprawę, w której wyznaczono pozew.

Pozew ustny - woźny zobowiązany był odszukać oskarżonego, dotknąć go laską sędziowską, następnie woźny recytuje pozew (który umie na pamięć), później wraca i dokonuje sprawozdania przed sądem ze złożenia pozwu.

Pozew pisemny - woźny odczytywał pozew. Ponieważ doręczenie pozwu było często niebezpieczne stąd wykształciło się zastępcze doręczanie pozwu - woźny mógł dokonać aktu pozwania u jakiegoś urzędnika, który pracował dla pozwanego lub u jego poddanego.

Jeżeli pozwanym był nie posesjonat - nie miał stałego miejsca zamieszkania - woźny dokonywał pozwania u słupa - trzy razy w odstępie tygodnia, w miejscu publicznym woźny odczytywał pozew.

Czasem pozew pisemny mógł być w stosunku do posesjonata zastąpiony pozwem ustnym. Dokonywano tego w celu usprawnienia postępowania:

• Pozew dworski - jeżeli pozwany był pozwany np. przez księcia, a znajdował się na jego dworze.

• Pozew sądowy - jeżeli w sądzie znalazł się oskarżony, to sąd mógł zarządzic ustne przekazanie pozwu

• Pozew lipcowy - np. winny zostaje pozwany, jeżeli posiada przy sobie dowód przestępstwa.

• Pozew gwałtowny - w stosunku do sprawcy przyłapanym na gorącym uczynku. Jest to pozew dokonywany bezpośrednio przez osobę zainteresowaną.

Pozew, który jest skuteczny musi spełnić określone warunki:

- musi być właściwie dokonany (pisemnie lub ustnie)

- gdy pozew jest sprawny, zawiera wszystkie elementy określone w procedurze:

1. kto wystawia pozew: sędzia wzywający na rozprawę

2. określenie stron, wskazanie pozwanego

3. wskazanie sądu - gdzie będzie odbywać się rozprawa

4. wyjaśnienie o co chodzi w sprawie

5. termin rozprawy

6. data i miejsce wystawienia pozwu

7. pieczęć i podpis wystawcy (sędziego)

W trybie ustnym symbole reprezentacyjne np. laska sędziowska!

Jeżeli nie ma jednego elementu pozew jest niesprawny. Początkowo każde uchybienie pozwu prowadziło do unieważnienia. W 1523 - formuła procesus - przewiduję kwalifikację uchybień istotnych:

- właściwość pozwu (pisemny, ustny)

- wskazanie niewłaściwego sądu

- zbyt krótki termin wyznaczony do rozprawy

• 9.7 Właściwość sądu

Właściwość rzeczowa sądu ze względu na przedmiot sprawy. Kompetencje sądu określa się w zależności od rodzaju rozpatrywanych spraw np.:

- sąd podkomorski w sprawach sporów granicznych - właściwość rzeczowa tego sądu jest jasno określona

Właściwość miejscowa sądu - określa terytorialny zakres kompetencji sądu np. w określonym powiecie.

Właściwość osobowa sądu - wskazuje kategorię osób, których sprawy mogą być przed danym sądem rozpatrywane. Generalna zasada: powód pozywa pozwanego do jego sądu, szlachta zapewniła sobie wyjątek od tej zasady.

• 9.8 Wstrzymanie postępowania

• 9.8.1 Terminy

• moment złożenia pozwu wpływa na dawność

• zamyka on drogę do ugody w sprawach o głowę. W pozostałych przypadkach pozew nie zamyka możliwości wygrania sprawy (zasada dyspozycyjności)

• czasami może wstrzymywać proces - czasowa ochrona pozwanego tzw. azyl wojewódzki. Przez określony czas pozwany podlega ochronie, dopóki wojewoda nie podejmie próby dotarcia do władzy i wytłumaczenia pozwanego (dotyczy procesu arbitralnego).

• Czasową ochronę mógł zapewnić list żelazny tzw. glejt, sporządzony przez hetmana, wierzyciela, władcę miasta (innego urzędnika). Wystawienie glejtu to czynnik wpływający z dobrej woli wystawiającego - stanowi gwarancję wstrzymania represji w określonym czasie, w określonym miejscu i w stosunku do określonej osoby.

• List żelazny o charakterze generalnym - wstrzymuje wszelkie postępowania w stosunku do osoby. Miał do tego prawo hetman, przez co zapewniał bezpieczeństwo osobom, wstępującym do jego oddziału.

• Listy inhibicyjne - w określonych sytuacjach przysługiwały danej osobie - np. dla wdowy 1 rok i 6 niedziel. List ten zakazuje wszczynania nowego, bądź kontynuowania starego, wszczętego przed śmiercią męża postępowania.

- osobie, która oddaje się w służbę władcy

- osobie, która obawia się stronniczego wyroku ze względów osobistych

Od XV wieku listy żelazne zaczęły wydawać sądy ziemskie, starostowie i inni urzędnicy. Doprowadziło to niemal do niemożności wydania skazującego wyroku. Pojawiają się protesty (1465 rok). Sędziowie jednak chcą zachować taką formę władzy - w XVI wieku przyjmuje się generalny zakaz listów inhibicyjnych - zaprowadza się sankcję w stosunku do osób, dla których ma być wydany list inhibicyjny, jak i do sędziów którzy je wystawiają.

W pewnych przypadkach mogło dojść do całkowitego zatrzymania postępowania.

Abolicja, amnestia i prawo łaski - są to generalne rozstrzygnięcia, przyjmujące, że pewna kategoria spraw, które są przestępstwem mają wstrzymywane postępowanie.

Sąd w pozwie wyznaczał termin, w którym miała odbyć się rozprawa:

- rok zwykły - (z rodzajem terminów wiążą się konsekwencje za niestawiennictwo)

- rok zawity

Rok zwykły - pozwany nie upada w sprawie, gdy się nie stawi - nie przegrywa, a jedynie ustala się dla niego karę tzw. „niestawne” w wysokości 6 grzywien. Wówczas sąd wyznacza kolejny termin i dokonuje przypozwania. Jednak już trzeci rok staje się rokiem zawitym. Wówczas, niestawiennictwo grozi kondemnatą - wyrokiem zaocznym zgodnym z żądaniem w skardze.

Każde nieusprawiedliwione niestawiennictwo powoda może spowodować jego upadek w sprawie bez możności ponownego wszczęcia postępowania. Jeżeli jednak jest to usprawiedliwione, to wówczas odracza się i wydaje przypozwanie. Zmiany wprowadza „formula procesus” dopuszczając tylko jeden rok zwykły.

• 9.8.2 Dylacje

Dylacje są to okoliczności usprawiedliwiające niestawiennictwo.

- niemoc lekka - usprawiedliwiała sprawiedliwość na roku zwykłym, nie zawitym

- niemoc łożna - usprawiedliwiała każdą nieobecność

Uznano, że niemoc łożna to taka choroba, w której grozi śmierć i wzywa się do niej księdza. Jeżeli ksiądz przyszedł uznaje się ją za niemoc łożną. Jeżeli nie przyszedł, to była to niemoc lekka.

Aby to udowodnić trzeba było wzywać do sądu księdza, a to natomiast było bardzo trudne, gdyż ksiądz miał wiele obowiązków a wizyta w sądzie wiązała się nierzadko z kilkudniową nieobecnością. Tak więc sposób ten nie zdał egzaminu. W Statucie Wareckim z 1423 roku uznano, że przysięga ustna jest wystarczająca. Później jeszcze oprócz przysięgi wprowadzono dwóch świadków, którzy potwierdzili przeszkodę w postaci niemocy łożnej.

Vis moriar - siła wyższa uniemożliwiająca w sposób obiektywny stawiennictwo się na rozprawie:

- powódź

- najazd

- wojna

Pro maiori (o większe) - zbieg terminów rozpraw w różnych sądach. Początkowo jeżeli tak jest to pozwany jest zobowiązany stawić się tam, gdzie sprawa toczy się o większą wartość. W każdym wypadku pozwany musi wysłać pismo z uzasadnieniem swojej nieobecności.

Rozbudowanie dylacji utrudniało dojście do sprawcy. Stąd w 1523 roku wprowadzono podział na dylacje zwyczajne i dylacje nadzwyczajne.

Dylacje zwyczajne - bezwzględne, niejako urzędowe, nie więcej niż cztery razy.

- małoletniość

- choroba

- służba publiczna

- konieczność konsultacji z osobą udzielającą pełnomocnictwa lub rodziną

- czas na dostarczenie niezbędnych dowodów w sprawie

Dylacje nadzwyczajne - gdy sądowi przysługuje prawo do rozstrzygnięcia czy odkłada sprawę na później czy też nie

- list inhibicyjny

- porozumienie stron o odroczeniu sprawy

- z urzędu rozstrzygnięcie o zawieszeniu sprawy jeżeli wymagają tego okoliczności

Jeżeli minęły roki zwykłe i na termin zawity strona się nie stawi to wygrywa ta obecna.

• 9.8.3 Ekscepcje

Powód przedstawia swoją skargę w obecności sądu i pozwanego. Po tym głos zabierał pozwany:

- mógł polemizować

- przed wdaniem się w spór mógł podważyć zasadność procesu

Pozwany nie odpowiada na zarzuty, lecz zasłania się ekscepcją (zarzutem procesowym) - okoliczność, która jego zdaniem nie pozwala na rozstrzygnięcie sprawy przed sądem.

1. Ekscepcja peremptoryjna - umożliwia kontynuowanie procesu i jakiegokolwiek innego procesu w tej samej sprawie. Ekscepcja dylatoryjna powołuje się na okoliczności uniemożliwiające kontynuowanie procesu, ale można wnieść sprawę do sądu jeszcze raz bez tego błędu.

- res iudicata - sprawa osądzona. Sprawę zakończoną prawomocnym wyrokiem nie można rozpatrywać jeszcze raz.

- exceptio rei transacte - sprawa rzeczy załatwionej. Pozwany mógł w międzyczasie zaspokoić roszczenie powoda. Nie ma możliwości toczenia ej sprawy skoro powód został zaspokojony. Jeżeli została zawarta ugoda to sprawa też zostaje rozwiązana.

- exeptio prescriptionis - ekscepcja dawności. Pozwany powołuje się na okoliczność ze skutkiem upływu czasu w stosunku do egzekucji roszczenia. Jednocześnie ustala się koniec procesu po uwzględnieniu tych ekscepcji.

2. Ekscepcja dylatoryjna - przeszkody wskazują, że tylko ten proces nie może być już dalej kontynuowany.

• Niewłaściwość sądu - pozwanie do niewłaściwego sądu. Ale powód może wystąpić jeszcze raz z powództwem przed właściwym sądem.

• Ekscepcja niesprawności pozwu - dotyczy głównie formalnych błędów zawartych w pozwie. Powód ma możliwość ponownego wystąpienia ze skargą bez tego błędu.

• Ekscepcja, w której pozwany nie kwestionuje sporu, ale wskazuje, że postępowanie nie może przebiegać tylko z nim, bo np. właścicielem majątku jest ktoś jeszcze.

• Powołanie się na zachodźcę (poprzednik prawny) - czyli osobę od której kwestionowane prawo pozwany uzyskał, np. ostatni właściciel.

• Powołanie się na rękojmię. Np. kwestionowany czyn został popełniony na polecenie pana.

• 9.9 Litis contestatio

Sąd przechodzi do kolejnej fazy:

• pozwany może dokonać uznania roszczenia. Wyrok zostanie wydany zgodnie z życzeniem pozwanego i roszczeniem powoda. Oskarżonemu często zależy, aby się przyznać do przestępstwa o mniejszym znaczeniu niż kontynuować proces, gdyż mogą wyjść kolejne jego winy.

• Jeżeli następuje polemika, oznacza to utwardzenie sporu i strony tracą prawo do dysponowania nim.

• 9.10 Postępowanie dowodowe

• 9.10.1 Bliższość dowodu - formalna teoria dowodowa a kontrdowód

Następnie ustala się bliższość dowodu (kto go będzie przestawiał) i następuje jego przedstawienie. By doszło do postępowania dowodowego to strony muszą mieć rozbieżne zapatrywania na daną sprawę. Od tego jest właśnie sąd by rozstrzygać. By to zrobić musi ocenić na dowodach jak było naprawdę.

• przyjmuje się zasady prawdy formalnej - rozstrzygana jest na podstawie reguł zawartych w prawie. Sąd ubezwłasnowolniony czynnościami dokonywanymi przez strony. Formalna teoria dowodu zobowiązuje sędziego do wzięcia pod uwagę tylko te dowody, które wskazane są przez prawo. Obowiązuje zasada, że tylko jedna ze stron przedstawia dowód.

Procedura przyznania bliższości dowodów:

- rozstrzygnięcie, która ze stron proponuje przedstawienie lepszego dowodu. Prawo podawało hierarchię dowodów. Jeżeli obie strony przedstawiają dowód o tej samej wartości, wtedy pierwszeństwo ma strona wyższa stanowo. Jeżeli obie strony stanowo są równe przesądza o wyniku miejsce w procesie: pozwany jest bliższy dowodu.

• 9.10.2 Środki dowodowe

Środki dowodowe:

1. Przyznanie się

2. Przysięga strony

3. Współprzysiężnicy

4. Zeznania świadków

5. Ordalia (sądy boże)

6. Wstecz

7. Wizja

1. Przyznanie - uznany za najlepszy środek dowodowy, pozwalał na szybkie rozstrzygnięcie sporu. Z czasem środek ten przestał być tak ważny. Ktoś kto zabił człowieka w Warszawie mógł się przyznać, ukradł bułkę w Krakowie uzyskując w ten sposób cenne alibi.

2. Przysięga strony - zaprzysiężenie zeznania stron - prawo określa kiedy to będzie dowód wystarczający. Sięga tradycji przedchrześcijańskich. Nie jest to zeznanie stron lecz rota, której treść ustala sędzia. W treść przysięgi wkomponowana jest wypowiedź dotycząca sporu. Oczyszczająca przysięga odrzuca oskarżenie a oskarżająca je wzmaga. Szczególną formą przysięgi była przysięga dla duchownych i monarchy. Przysięgali na ewangelię a świadczyli na krzyż. Do 1543 roku powstaje reguła, że tekst musi być przedstawiony w dokładny sposób. Zająknięcie jest podstawą odrzucenia dowodu. Dopuszczano, by zamiast przysięgi strona powoływała się na swoją wiarę. Poważna osoba składa zeznanie bez konieczności odwoływania się do przysięgi.

3. Współprzysiężnicy - zainteresowany oraz odpowiednia liczba współprzysiężników (od 1 do 11). Współprzysiężnicy to nie świadkowie. Nie musieli uczestniczyć w zdarzeniu. Musieli złożyć przysięgę rotą o treści zbliżonej do roty składanej przez strony. Jest to ważne, bo nie zawsze istnieje odpowiednia ilość świadków zajścia. Dla poszczególnych roszczeń określa się ilość współprzysiężników.

4. Zeznania świadków - jest to odrębny środek dowodowy wykształcony ze szczególnego rodzaju współprzysiężników, tych którzy byli przy zajściu. Dwa rodzaje świadków:

- naoczni (ci co widzieli zajście)

- dobierani - wyłącznie w celu uzupełnienia liczby świadków - są pozostałością po wpółprzysiężnikach kiedy prawo wymaga określoną liczbę świadków.

5. Ordalia (sądy boże) - środek, którego stosowane było niezbędne, bo strony w niektórych sprawach nie miały wystarczających dowodów, a poza tym istniała wiata, że siły nadprzyrodzone mogą ingerować w życie ludzkie.

Jednostronne - zaangażowana tylko jedna ze stron

- próba wody zimnej i gorącej. Przy próbie zimnej wody związanego oskarżonego wrzucano do wody. Jak tonął to znaczy, że był niewinny. Przy próbie wody gorącej wrzucano przedmiot do wrzątku a oskarżony musiał go wydobyć.

- próba żelaza - zainteresowany szedł trzy kroki po rozpalonym żelazie. Opatrywano oparzenia i jeśli się źle goiło to był winny.

Dwustronne - zaangażowane obie strony

- pojedynek sądowy - okładanie się bronią. Zazwyczaj był winny ten kto przegra.

- stanie krzyżem - rozkładane ręce na boki, ten kto pierwszy opuści ten winny

Od Soboru Laterańskiego zakaz uczestnictwa w ordaliach duchownych. Ordalia zanikają około XV wieku.

6. Dokumenty - Pojawiają się od XII wieku, a rozpowszechniają w wieku XIII. Dokument od samego początku jest traktowany jako najlepszy środek dowodowy. Musi w nim być nienaruszona pieczęć i musi być nie skasowany. W XIV - XV wieku zaczęto się zajmować sprawdzaniem czy dany dokument jest prawdziwy. Zarzuty przeciw dokumentowi - nagana dokumentu. Np. ślady zniszczenia tekstu.

7. Wstecz - wykorzystywany, gdy strona w trakcie postępowania powołuje się, że w sprawie toczonej wcześniej zapadło już orzeczenie. Sprawa ta miała związek z tą co teraz się prowadzi. Postępowanie wstecz - sąd wysyłał woźnego do sędziego, który miał sprawę, na którą powołuje się jedna ze stron, po czym składał z tego sprawozdanie. Strona zadowolona z wyroku opłacała memoriale (pamiętne). Od drugiej połowy XIV wieku „wstecz” nabiera innego charakteru, bo są księgi sądowe i wystarczy się do niech odwołać.

8. Wizja - odnosi się do wskazywanych przez strony faktów. Np. strona wskazuje, że pobity ma takie i takie rany. Dokonywano ich wizji, zazwyczaj robił to woźny. To samo przy najściu domu prowadzono badanie uszkodzeń. Postępowanie to nie ma instytucji kontrdowodów.

9. Jako środek dowodowy wprowadzono również obdukcję, czyli zbadanie ran.

• 9.11 Wyrok

Postępowanie powinno zakończyć się wyrokiem. Dawniej wyrokiem nazywano każde orzeczenie sądu wydane w trakcie sprawy (nie tylko finalne).

Dzisiaj wyrok to orzeczenie dotyczące meritum sprawy.

W kolegialnym składzie sądu funkcjonuje: figura kolegialna - zasada rozstrzygania większością głosów.

Wyroki ogłaszane publicznie mają charakter ustny. Od XIII wieku istnieje możliwość zażądania wyroku na piśmie (początkowo tylko od sądów książęcych). Od połowy XIV wieku wyrok wpisywano do ksiąg wyroków - przed ogłoszeniem zostaje zapisany w księdze zwanej sententiones, a dopiero później ogłoszony. Miało to zapobiec zmianom tekstu wyroku w trakcie wpisywania. Następnie pisarz do tzw. księgi dekretów wpisuje pełen przebieg procesu i orzeczenie.

• 9.11.1 Rodzaje wyroków i koszty postępowania

I. podział:

1. Wyroki stanowcze - orzeczenie rozstrzygające sprawę postawioną przed powoda (dotyczy meritum sprawy)

2. Wyroki przedstanowcze - orzeczenia zapadające w trakcie procesu (rozstrzygnięcia dotyczące dylacji, bliższości dowodu)

II. podział: ze względu na uwzględnienie

1. Wyrok ewazyjny (ewazja) - odrzuca pretensje powoda

2. Kondemnata: wyrok przyznający rację powodowi

III. podział: kryterium obecności

1. Wyrok oczny - oczywisty - wydany przy obecności obu stron

2. Wyrok zaoczny - także zwany kondemnatą - gdy jedna ze stron jest nieobecna

Koszty postępowania:

- Generalnie ponosi jest strona zadowolona z rozstrzygnięcia.

Obowiązuje także zasada, że każdy wyrok w toku postępowania wymaga opłaty wniesionej przez stronę zainteresowaną takim rozstrzygnięciem.

Sądy nie orzekają o ty, kto pokrywa koszty pełnomocnika - odmiennie niż współcześnie.

• 9.11.2 Zagadnienie prawomocności i środki przeciwko wyrokowi

Kwestionowanie wyroku:

• nie ma sądu wyższego, wszystkie sądy orzekają w imieniu panującego

• tak jest do 1523 roku - nie ma instancyjności i instytucji apelacji

Aby ograniczyć lub całkowicie zamknąć możliwość kwestionowania wyroków wprowadza się opłatę: tzw. pamiętne (memoriale). Po wniesieniu tej opłaty zamknięte są możliwości kwestionowania wyroków (klauzula wieczystego myślenia).

Zasadę, że wyrok sądu jest ostateczny, wzmacnia klauzula wieczystego milczenia (perpetuum silentio) - przysięga milczenia: strona która przegrała przysięga nie wnosić sprawy ponownie. Poza tym prawomocność wymusza zakład - vadium. Zakłada opłaty za kwestionowanie wyroku.

Wyroki zabezpieczone:

1. Wyrok przedstanowczy był z reguły niekwestionowany, o ile nie miał decydującego wpływu na sprawę.

2. Wyrok stanowczy - niezależnie od rozstrzygnięcia istnieją sposoby dodatkowego dociekania racji.

1. instancja remisji - możliwość przekazania sprawy do bardziej kompetentnego sądu. Sąd robi to z własnej inicjatywy np. w przypadku sprawy, która nigdy wcześniej w sądzie tym nie była rozstrzygana. Może do niej dojść również na wniosek strony. Może mieć charakter zapytania - zalecenia wracają do sądu, który zajmował się sprawą, bądź tez może być sprawa całkowicie przekazana innemu sądowi - ten rozstrzyga sprawę. Jest to instytucja (remisja) umożliwiająca kontrolę sądu niższej instancji przez sąd wyższej instancji.

2. Nagana sędziego - zarzut publiczny pod adresem sędziego. Musi być wniesiony zaraz po (przed wniesieniem pamiętnego). Zarzut ten dotyczy uczciwości sędziego. Skutkiem nagany jest przekazanie sprawy do innego sądu lub drugiemu składowi.

Nagana powoduje zawieszenie wykonania wyroku. (Początkowo) także zawiesza to sędziego w swych działaniach. Rozpoczyna się wówczas proces dotyczący czci sędziego. Sędzia musi wykazać, że jest osobą uczciwą. Naganiający musi w postaci zakładu wnieść tzw. kocz - opłatę w postaci odpowiedniej do pozycji sędziego: lisie, wilcze lub kozie skóry.

W XV wieku odchodzi się od tego. Wprowadza się formę pieniężną. Bez koczu nie ma postępowania naganiającego.

Jeżeli sędzia wygra - wyrok w sprawie staje się orzeczeniem prawomocnym, zatrzymuje sędzia kocz i odzyskuje pozycję.

Jeżeli przegra wyrok jest nieważny. Sprawa jest rozstrzygana ponownie. Sędzia traci cześć, posadę o oddaje podwójny kocz.

W 1465 roku w statucie Korczyńskim wprowadzono pewne zmiany; zbyt wielu sędziów odsuwano od urzędu, toteż przegrywający sędzia zwraca podwójny kocz, płaci karę i nie może drugi raz sędziować w tej samej sprawie, ale pozostaje na urzędzie. Instytucję tą nazywano mocją.

I naganę i mocję znosi się w 1523 roku. Wprowadza się apelację. Nie można było już kwestionować uczciwości sędziego, ale to spowodowało liczne nadużycia ze strony sędziów, toteż już w 1538 roku przywrócono mocję.

W 1523 roku wprowadzono apelację jako podstawowy środek kontroli orzeczeń sądu niższej instancji - sąd wyższej instancji przeprowadza pełne postępowanie.

Apelacja jest możliwa tylko od wyroków stanowczych.

Apelację składa się do sędziego, który rozstrzygał w sprawie. Może on ją odrzucić, ale jest to podstawą do zastosowania mocji. Jeżeli ją przyjmie, sprawa kierowana jest do wyższej instancji i tam jest rozpatrywana od początku. Jednocześnie wniesienie apelacji wstrzymywało egzekucję wyroku. Apelacja nie mogła dotyczyć drobnych spraw. Strona apelująca musiała wnieść odpowiednią opłatę - w wysokości 3 grzywien.

W sprawach apelacyjnych pierwszy termin jest rokiem zawitym. System apelacji rozwinięto, gdy wprowadzono Trybunał Koronny (1578 rok w Lublinie i Piotrkowie) oraz Trybunał Litewski. Sądy apelacyjne były sądami ostatniej instancji, a od ich wyroków nie było apelacji.

Praktyka była nieco inna:

- apelowano od orzeczeń Trybunału Koronnego, odwoływano się do Sądu Sejmowego, który funkcjonuje tylko jeden raz na 2 lata (czasami) co przedłuża sprawę.

- wykształca się praktyka, że od orzeczenia Trybunału Koronnego odwołuje się do Trybunału Koronnego w nowym składzie (deputatów wybierano na roczną kadencję).

Od 1775 roku pojawia się nowa możliwość kwestionowania wyroku. Pojawia się instytucja przypominająca kasację, pojawia się Rada Nieustająca - posiada ona uprawnienie do ponownego rozpatrzenia prawomocnie wydanego wyroku - rozpatruje ona czy orzeczenie było wydane zgodnie z prawem. Albo odrzuci ona sprawę, albo przekazuje do ponownego rozpatrzenia.

Współczesną kasację wprowadza konstytucja Księstwa Warszawskiego od 1807 roku (Rada Stanu z uprawnieniami kasacyjnymi).

GRAVAMEN - skarga na uciążliwość sędziego składana do wyższej instancji. Składa się ją na sędziego odmawiającego przyjęcia mocji lub apelacji. Odnosi się ona do procedury sądowej, a nie do wyroku.

1. Restitutio ad integrum - wznowienie postępowania w przypadku ujawnienia nowych dowodów, nieznanych dotychczas. Strona może występować z wnioskiem, by sąd wrócił do sprawy: od 1726 roku możliwe jest nawet od ostatecznego orzeczenia Trybunału Koronnego.

2. Mala ap rentum - źle uzyskany wyrok przez stronę zadowoloną - środek prawny przeciwko wyrokowi zaocznemu, wyrok uzyskany w podstępny sposób.

• 9.12 Wykonanie wyroku

• 9.12.1 Warunki egzekucji

Strona może podporządkować się wydanemu wyrokowi. Gdy strona nie podporządkowuje się wyrokowi rozpoczyna się postępowanie egzekucyjne np. egzekucja osobista (przekazanie przegranego wygranemu). Przymusowa egzekucja majątkowa jest formą przemocy, by zmusić do podporządkowania się wyrokowi.

W postępowaniu kurnym - egzekucja na osobie

W postępowaniu cywilnym - egzekucja na majątku

• 9.12.2 Egzekucja majątkowa przed 1523 r.

W prawie ziemskim wykształciła się inna egzekucja o charakterze „dobrowolnym”. Polegała ona na tym, że na prowadzenie egzekucji wymagana jest zgoda strony przeciwko, której ma być wykonana.

Najpierw odbywa się egzekucja ruchomości („ciąża” - ciążenie). Dotknięty może czterokrotnie odrzucić egzekucję, za każdym razem sad wyznacza karę trzech grzywien. Po czterech próbach ciążenia, egzekucja obejmuje nieruchomość. Dłużnik może znowu spowodować odbicie intromisji (egzekucja; znów może to zrobić 4 razy).

• 9.12.3 Egzekucja majątkowa po 1523 r.

Egzekucja starościńska 0 Na gruncie zjawia się urzędnik, próbuje on trzykrotnie dokonać egzekucji (3 grzywny kary jw.). Jeżeli i to nie skutkuje, dochodzi do rumacji - usunięcia z nieruchomości. Jeżeli ten na kogo majątku dokonujemy egzekucji stawia opór, starosta ogłasza pospolite ruszenie szlachty. Problem egzekucji był jednym z największych w prawie ziemskim. Wymiar sprawiedliwości był często bezsilny. Jeżeli jednak dochodziło do egzekucji i odbierano dobra miało to zmusić do poddania się wyrokowi. Gdy skazany wykonał wyrok (zapłacił Karę) to „stado” zwracano mu.

---