Bez i borówka w kosmetyce.
Od początku istnienia ludzkości człowiek wykorzystywał rośliny jako surowce lecznicze i kosmetyczne. Współcześnie mają one nadal duże znaczenie dla przemysłu farmaceutycznego i kosmetycznego jako źródło do wyodrębniania substancji biologicznie czynnych.
Na rynku kosmetycznym znajduje się szereg preparatów, których podstawą są rośliny. Rozwój kosmetyków naturalnych jest równoległy do rozwoju preparatów opartych na komponentach syntetycznych. Kosmetyki naturalne, których największą składową są wyciągi z roślin, zawierają kompleksy biologicznie aktywnych związków, warunkujących określone działania na skórę. Ostatnie lata przyniosły postęp w zakresie poznania ich właściwości pod względem chemicznym, jak i farmakologicznym, co umożliwia zrozumienie mechanizmów reakcji, rolę poszczególnych składników oraz określenie zakresu praktycznego zastosowania. Bogatym źródłem substancji czynnych, decydujących o wartości kosmetyczno-pielęgnacyjnej są również surowce, którym poświęcona została powyższa praca - Fructus Sambuci, Fructus Myrtillii.
Dziki bez czarny
Znaną rośliną leczniczą, lecz jeszcze rzadko wykorzystywaną w kosmetykach farmaceutycznych jest dziki bez czarny ( Sambucus nigra L. ). Krzew bardzo pospolity, szeroko rozpowszechniony; rośnie w miejscach wilgotnych, w lasach, zaroślach, na nieużytkach, wysypiskach, nadrzeczach. Wymaga gleb próchnicznych. Krzew wysokości do 10m, gałęzie lekko wygięte, wzniesione, młode zielone, kora bruzdowana, szarobrunatna, z wyraźnymi przetchlinkami. Kwiaty drobne, żółtawobiałe, 5-krotne, zebrane w szerokie, płaskie baldachy średnicy 10-20cm. Kwitnie w czerwcu. Owocami są jagody- małe, kuliste, ciemnoczerwone, na szypułce; dojrzałe błyszczące, czarne z krwistoczerwonym sokiem i małymi pestkami. W preparatach o określonym działaniu na skórę mogą być wykorzystywane zarówno kwiaty, jak i owoce bzu czarnego.
Owoce zawierają szereg składników o poznanym typie i kierunku aktywności biologicznej, pozwalającej na szerokie zastosowanie otrzymanych z nich ekstraktów. Aktywność ta, wykorzystywana głównie w celach farmakologicznych znaleźć może również zastosowanie w kosmetologii. Krajowe źródła wymieniają jako podstawowe składniki jagód bzu czarnego: antocjany, flawony, kwasy fenolowe, kwasy organiczne, cukry, garbniki, glikozydy cyjanogenne, związki azotowe, witaminy, substancje mineralne oraz ślady olejków eterycznych. Ze względu na wysokie stężenie antocyjanów ( 3,13 mg/g ) ekstrakt z owocu bzu czarnego może być uważany za surowiec antocyjanowy. Zawartość kwasu askorbowego (witamina C) oraz kwercetyny - formy utlenionej cyjanidyny w świeżych owocach z różnych odmian wynosi od 6 do 25 i od 29 do 60 mg/100g, odpowiednio. Kwercetyna występuje w surowcu zarówno w postaci wolnej oraz jako 3-rutynozyd kwercetyny, czyli rutyna. Ważnym składnikiem owocu bzu są również kwasy owocowe ( kwas jabłkowy, kwas cytrynowy i kwas benzoesowy ). Ogólna ich zawartość jako kwasu jabłkowego wynosi od 0,7 do 2,0%. Zawartość cukrów redukujących w owocach bzu wynosi 21,87%, pektyn 3,51% oraz garbników 2,91% i zmienia się w miarę dojrzewania i nasłonecznienia. Jagody bzu czarnego zawierają również bogaty zestaw witamin, które obok witaminy C reprezentowane są przez witaminy z grupy B: tiamina i ryboflawina oraz karotenoidy, czyli prowitamina A w ilości 0,4 mg/100g.
Borówka czernica
Borówka czernica zwana popularnie czarną jagodą jest krzewinką wysokości 15-30 cm. Gałązki ostrokanciaste, nagie. Liście cienkie, zielone, od spodu bledsze, jajowate, na brzegu ostro piłkowane. Kwiaty pojedynczo w kątach liści; korona czerwonawozielona lub zielonawobiała z różowym odcieniem, beczułkowata, 4-5-wrębna. Kwitnie od kwietnia do czerwca. Owocem jest jagoda czarna z niebieskim nalotem. Jadalne są owoce - robi się z nich soki, syropy, zupy, wina, kompoty, dżemy, dodaje się je do sosów i ciast. Przepisów jest mnóstwo, każdy dobry więc podam tylko jeden przykładowy. Rośnie w lasach mieszanych i borach iglastych. Pospolita w całym kraju.
Owoc borówki czernicy ( Fructus Myrtilli ) zaliczany jest do surowców garbnikowych i antocyjanowych. Zawartość garbników wynosi od 5 do 10%. Macierzystymi substancjami tej grupy są katechiny występujące w ilości 25 mg/100g oraz leukoantocyjanidyny występujące w postaci dimerycznej lub polimerycznej w ilości do 150 mg/100g świeżych owoców. Surowiec zawiera ponadto kompleks fioletowych antocyjanozydów, nazywany myrtilliną. Ważną grupę związków czynnych stanowią organiczne kwasy owocowe, których zawartość wynosi do 7%. Obecność w jagodach borówki czarnej szereg związków witaminowych, głównie witaminy C w ilości od 5 do 17 mg %, witamin z grupy B, witamin PP, P oraz prowitaminy A w ilości do 1,6 mg %. Składnikami o mniejszym znaczeniu są cukry, reprezentowane przez sacharozę ( 20-30% ), pektyny ( 8% ), błonnik ( 3% ), saponiny ( 3,3% ) oraz związki azotowe ( 2,0% ).
Kierunki działania obu surowców
Do głównych kierunków działania związków czynnych zawartych w ekstraktach sporządzonych z wyżej wymienionych surowców możemy zaliczyć: działanie wzmacniające włosowate naczynia krwionośne, przeciwzapalne, antyoksydacyjne, promienioochronne, nawilżające, zmiękczające, wygładzające skórę oraz ściągające i antyseptyczne.
Uszczelnianie naczyń krwionośnych
Właściwości wzmacniające ściany naczyń włosowatych są konsekwencją działania kilku grup składników czynnych. Główną rolę przypisuje się związkom flawonoidowym, a w szczególności najbardziej czynnym biologicznie - antocyjanozydom. Związki te unieczynniają tkankowe enzymy: oksydazę askorbinową, hialuronidazę, a efektem tego procesu są: przedłużenie działania witaminy C, zapobieganie depolimeryzacji kwasu hialuronowego obecność, którego warunkuje odporność kapilar.
Ponadto antocyjanozydy reagują z kolagenem, zwiększając gęstość tworzonego przez niego utkania, co wzmaga spójność tkanek i tym samym potęguje działanie wzmacniające. W zachowaniu odporności mechanicznej kapilar bierze udział również zawarty w ekstraktach - kwas askorbowy. Naturalna witamina C, zawarta w owocach i liściach jest 3-5 krotnie bardziej aktywna niż syntetyczna, gdyż chronią ją towarzyszące flawonoidy i kwasy organiczne. Uzyskane, przez wymienione składniki polepszenie ukrwienia komórek skóry wpływa na poprawę jej wyglądu oraz zachowanie zdrowego kolorytu.
Działanie przeciwzapalne
Profil działania przeciwzapalnego związany jest z występowaniem w jagodach cyjanidyny oraz jej formy utlenionej: kwercetyny. Rutynie, glikozydowi o aglikonie kwercetynowym, przypisuje się zdolność zmniejszania odczynu zapalnego. Efekt ten związany jest z procesem selektywnej inhibicji lipoksygenazy oraz hamowaniem uwalniania niektórych czynników zapalnych. Ponadto cyjanidyna to związek o niespecyficznym działaniu w stosunku do histaminy, hamuje i opóźnia odczyn antygenu.
W hamowaniu aktywności histaminy ma również udział witamina C. Zawarte w ekstraktach garbniki dzięki ściąganiu nadmiernie rozpulchnionej błony śluzowej i tworzeniu na jej powierzchni ochronnej warstwy ze skoagulowanego białka, mają właściwości przeciwzapalne. Aktywność biologiczna wymienionych związków czynnych w ekstraktach przyczynia się do zmniejszenia stanów zapalnych skóry i błon śluzowych oraz przeciwdziała ich rozwojowi w przypadku działania alergenu.
Działanie nawilżające, zmiękczające i wygładzające skórę
Działanie nawilżające, zmiękczające i wygładzające skórę jest efektem obecności związków witaminowych, pektyn, aminokwasów, a w szczególności organicznych kwasów owocowych. Kwasy owocowe przyczyniają się do rozluźnienia ( kohezji ) korneocytów, głównie w niższych rzędach warstwy rogowej, połączonych z warstwą ziarnistą, natomiast nie wywołują wpływu na komórki leżące zewnętrznie. W wyniku tego procesu zapobiegają pogrubieniu warstwy rogowej naskórka. Dzięki właściwościom złuszczającym hydroksykwasy zmniejszają również zmiany trądzikowe i potrądzikowe poprawiając stan i wygląd skóry tłustej. Ponadto kwasy owocowe zmniejszają suchość skóry wskutek stymulacji biosyntezy ceramidów i wzrostu ich poziomu w naskórku.
Oprócz witaminy C, wybrane surowce zawiera również witaminy z grupy B oraz karoten. Powstająca z karotenu witamina A wspólnie z witaminą C stanowią czynniki przeciwpiegowe - rozjaśniają skórę i zapobiegają powstawaniu plam pigmentacyjnych. Szorstkości cery oraz zmianom trądzikowym i łojotokowym zapobiega zawarty w ekstraktach kompleks witamin z grupy B. Omówione właściwości zawartego w ekstraktach kompleksu związków przyczyniają się do poprawy stanu skóry, wzrostu jej elastyczności, wygładzenia warstwy rogowej naskórka oraz ułatwiają wprowadzenie składników czynnych zawartych w preparatach kosmetycznych, polepszając zdolność skóry do ich przyjęcia.
Działanie przeciwutleniające
Szczególną rolę w preparatyce kosmetycznej poświęca się zawartym w roślinach związkom chemicznym o aktywności antyoksydacyjnej ( przeciwutleniającej ), biorącym udział w usuwaniu nadmiaru wolnych rodników, krążących w naszym organiźmie. Naturalnymi antyoksydantami są polifenole, do których zalicza się kwasy fenolowe - pochodne kwasu benzoesowego i cynamonowego oraz flawonoidy. Reakcja chemiczna z udziałem flawonoidów dezaktywuje aktywną formę tlenu ograniczając zdolność inicjacji wolnorodnikowych reakcji łańcuchowych. Zdolności kompleksotwórcze flawonoidów i kwasu cytrynowego pozwalają na tworzenie kompleksów z metalami katalizującymi reakcje utleniania.
Na poprawę stanu skóry, zmienionej przez wieloletnie działanie promieni słonecznych mają wpływ alfahydroksykwasy ( poprzez stymulację produkcji czynników wzrostu dla substancji podstawowej skóry, kolagenu i elastyny ), witamina PP, karoten oraz witamina C jako składnik układów oksydoredukcyjnych. Dezaktywacja wolnych rodników powoduje korzystne efekty zdrowotne: zwalniają procesy starzenia, w pewnym stopniu zapobiega chorobie nowotworowej skóry, wykazuje korzystne właściwości regeneracji tkanek uszkodzonych na skutek nadmiernego nasłonecznienia skóry.
Działanie ściągające
Za właściwości ściągające odpowiedzialne są garbniki zawarte w ekstraktach roślinnych. Wpływ ściągający tych związków uwarunkowany jest ich reaktywnością. Obecne w strukturze grupy fenolowe umożliwiają usieciowanie łańcuchów peptydowych przez liczne mostki wodorowe, tworzące się pomiędzy wolnymi grupami fenolowymi a grupami aminowymi białek. W wyniku tego procesu obkurczają się uszkodzone warstwy komórek skóry i błon śluzowych, zapobiegając powstawaniu stanów zapalnych. Wytworzona membrana utrudnia przenikanie wody i stanowi osłonę głębiej położonych tkanek przed zewnętrznymi czynnikami drażniącymi. Właściwości ściągające mają również wpływ na ograniczenie działalności gruczołów potowych i łojotokowych, przez co prowadzą do wysuszenia powierzchni skóry oraz błon śluzowych.
Działanie przeciwbakteryjne
Właściwości przeciwbakteryjne są wynikiem obecności w surowcu roślinnym antybiotyków, zwanych fitoncydami. Działanie takie wykazują zarówno garbniki, zdolne do denaturacji bakteryjnego białka, jak i antocjany. Detoksykacyjna aktywność barwników antocjanowych wynika ze strącania i zobojętniania przez nie toksyn bakteryjnych. Garbniki wykazują również słabe działanie przeciwwirusowe, co wynika z powinowactwa ich grupy hydroksylowej do białkowej części wirusa, z którą tworzą trwałe, nierozpuszczalne w wodzie połączenie. Działanie antyseptyczne wzmagają zawarte w surowcu kwasy organiczne, jak kwas benzoesowy, działający bakteriobójczo i przeciwgrzybiczo.
Podsumowanie
Często nie zdajemy sobie sprawy, że możemy dbać o naszą skórę domowymi sposobami, nie kupując drogich kosmetyków. Kosmetyki z naturalnych produktów mogą być skuteczne i charakteryzować się wysoką jakością. Już setki lat temu starożytne piękności dla zachowania swojej urody stosowały przeróżne metody wykorzystując środki pochodzenia naturalnego. Zażywano kąpieli w mleku i miodzie. Ciała smarowano wonnymi olejkami. Już w tamtych czasach zdawano sobie świetnie sprawę z ich zbawiennego wpływu na skórę i na dobre samopoczucie. Natura daje nam wszystko, czego potrzebuje nasze ciało, trzeba tylko wiedzieć gdzie to znaleźć i jak to wykorzystać.