Wartości w filozofii
1 WSTĘP
Problematyka aksjologii jest prawie tak dawna jak sama filoofzia. W czasach nowożytnych pojęcia wartości używał m.in. Kant. Współcześnie znaczenie (na którym opiera się aksjologia) zaczyna się od R.H. Lotzego w połowie XIX w.; rozpowszechnia w filozofii europejskiej, zwłaszca na początku XX w., głównie przez przedstawicieli badeńskiej szkoły neokantyzmu (Wilhelm Windelband, Heinrich Rickert), fenomenologii (Max Scheler, Nicolai Hartmann) i neorealizmu (George Edward Moore, R.B. Perry). Termin aksjologia został wprowadzony przez P. Lapiego oraz E. Hartmanna Problematyce aksjologii są poświęcone liczne prace W Polsce tematykę aksjologii analizowali zwłaszcza Florian Znaniecki (Zagadnienie wartości w filozofii 1910), Władysław Tatarkiewicz (O bezwzględności dobra 1919) i Roman Ingarden (Przeżycie, dzieło, wartość 1966).
Aksjologia to ogólna teoria wartości, nauka o wartościach, wieloaspektowe rozważania teoretyczne dotyczące pojęcia wartości, wywodzące się z etycznych koncepcji dobra.
Aksjologia w szerokim znaczeniu zajmuje się w aspekcie teoretycznym: analizą natury wartości (tego, co cenne, dobre), a więc zagadnieniem, czym jest wartość, jaki jest jej charakter (subiektywny, obiektywny, absolutny, względny itp.), dociekaniem źródeł i mechanizmów powstawania wartości. W aspekcie systematyzującym i postulatywnym: podstawami i kryteriami wartościowania, klasyfikacją wartości (np. wyodrębnianiem wartości autotelicznych (jako celów samych w sobie) i służących do ich realizacji wartości instrumentalnych), budowaniem ich hierarchii i ustalaniem, co stanowi wartość najwyższą ich statusem ontycznym, relacjami z innymi bytami, sposobami ich poznawania i realizowania; w aspekcie socjologicznyczm i teoretyczno-kulturowym badaniem społecznego funkcjonowania wartości w danej epoce historycznej, zbiorowości społecznej i kulturze.
2. SCHELER
Scheler wprowadza rozróżnienie pomiędzy „dobrami”, a wartościami. dobra są jedynie nośnikami wartości. Zauważa, iż nie należy sprowadzać wartości ani do cech rzeczy ani do ich własności. Wartości urzeczywistniają się dopiero w dobrach, istnieją obiektywnie. Jakości wartości są zdaniem Schelera „obiektami idealnymi”. Świat wartości jest niezwykle bogaty i zróżnicowany pod względem jakościowym, każda wartość ze swej natury jest wartością pozytywna bądź negatywną. Między typem danej wartości, a rodzajem nośnika zachodzą określone przyporządkowania. I tak na przykład wartości moralne mogą przysługiwać tylko osobie i jej aktom. Wartością hedonicznym przysługuje to, co przyjemne a więc jedynie zdarzenia bądź rzeczy. Podmiotem wartości witalnych jest jedynie organizm żywy.
Z uwagi na naturę nosicieli zarysowywują się zależności hierarchiczne między wartościami Wartości osoby usytuowane są nad wartościami rzeczy, w każdej z wartości zawarty jest też pewien moment wyższości lub niższości. W świecie wartości tworzy się porządek określony „porządek hierarchiczny” niezależny od „świata dóbr”. Wyższość lub niższość wartości zależy od kilku czynników, wartości wyższe są te, do których istoty należy trwałość, dana wartość okazuje się tym wyższa im mniej musi być dzielona ( ilość ludzi, którzy maja do niej dostęp).,Wyższymi wartościami są te, które są „ufundowane” w innych. Wartości wyższej towarzyszy głębsze zadowolenie, poczucie spełnienia. Wyższość danej wartości jest uzależniona od stopnia jej relatywności. Scheler mówi o pięciu modalnościach w porządku hierachicznym.
Najniżej „położone są wartości hedoniczne (to, co przyjemne), wyżej wartości utylitarne, cywilizacyjne (to, co użyteczne). Kolejne miejsce w hierarchii zajmują wartości życiowe(to, co szlachetne). Na jeszcze wyższym poziomie wartości kulturowe (to, co słuszne). Najwyższą rangę posiadają wartości tego, co święte i religijne. Równolegle do wartości pozytywnych istnieją wartości negatywne.
Jeżeli chodzi o poznanie wartości i świata wartości odbywa się to w różnych aktach emocjonalnych. Scheler twierdzi, iż to uczucia są właściwym źródłem wiedzy o wartościach. Poznawcze dotarcie do wartości dokonuje się dzięki funkcjom emocjonalnym, noszącym nazwę „intencjonalnego czucia czegoś”. Poznanie wartości dostarczają specjalne akty „preferowania”. Wszystkie momenty dotyczące wartości są wykrywane w poznaniu emocjonalnym. Obiektywny świat wartości jest jeden i niezmienny. Jeden jest również obiektywny porządek aksjologiczny. Zmienia się jedynie nasz obraz świata wartości a nie on sam.
3.KRYTYKA Schelera
Do aksjologii Maxa Schelera nawiązuje między innymi Hartmann. Hartmann przejmuje od Schelera „wysokości” natomiast pojawiają się dwie podstawowe niezgodności z Maxem Schelerem.
Zaprzecza tezie, iż wartości niższe ufundowane są w wyższych. Jego zdaniem, ontologiczny porządek zależności między wartościami nie tylko pokrywa się z ich porządkiem hierarchicznym, lecz jest w stosunku do niego przeciwny. Hartmann sprzeciwia się koncepcji Schelera zauważając, że kiedy ujmuje się stosunek między wartościami pozbawia się wartości niższych charakteru wartości samoistnych. U podłoża koncepcji znajduje się teologiczny przesąd. Hartmann sprzeciwia się również hierarchizacji wartości zarysowanej przez Schelera, twierdzi, że system wartości jest systemem wielowymiarowym.
4. HARTMANN
Według Hartmana pierwotną świadomość uzyskujemy w emocjonalnych aktach zajmowania postaw wobec realnych rzeczy. Pierwotną intuicja aksjologiczna jest „czucie wartości” odczucie nie jest aktem spełnionym jest to punkt odniesienia. Emocjonalna świadomość wartości może być zawodna, na pewne wartości bywa „ślepa”, lecz nie może się zdarzyć, aby pozytywna odbierana była jako negatywna, odczucie wartości jest nieomylne. Świadomość aksjologiczna nie może pomieścić dowolnie wielu wartości a jej rozwój jest ograniczony. Pojemność nie jest stała a zmiany zasięgu świadomości wartości polegają na przesuwaniu się horyzontu aksjologicznego, jednak wartości same w sobie są zawsze niezmienne absolutne i obiektywne. Hartmann porównuje je do platońskich idei, umieszcza je w tej samej sferze, co przedmioty matematyki czy twory logiki. Według Hartmanna hierarchia wartości dzieli się na sześć grup wartości. Najniżej usytuowana grupa to wartości dóbr (szczęście), dalej wartości hedoniczne (przyjemność), kolejna grupa to wartości witalne, następnie wartości moralne, wartości etyczne, i najwyżej osadzona grupa to wartości poznawcze (prawda). Hartmann wyróżnia dwa prawa prawo mocy, które mówi, iż moc wartości jest wprost proporcjonalna do jej wysokości. Oraz prawo mocy głoszące, że wyższej wartości pozytywnej odpowiada wyżej znajdująca się wartość negatywna.