1. NOTA BIGRAFICZNA
Max Scheler urodził się 22 sierpnia 1874 roku w Monachium. Studia filozoficzne
i przyrodnicze odbył w Monachium, Berlinie i Jenie. W tym ostatnim uniwersytecie otrzymał doktorat (1897) i habilitował się (1899).Tam również rozpoczął pracę jako nauczyciel akademicki. W początkowym okresie swojego rozwoju znajdował się pod wpływem neokantyzmu. Przełomowym wydarzeniem w jego karierze było poznanie w 1901 roku Edmunda Husserla. Przyjął wówczas fenomenologię jako własne stanowisko filozoficzne.
W odróżnieniu od Husserla zajmował się zagadnieniami filozofii praktycznej, głównie etyki, teorii człowieka, aksjologii, socjologii wiedzy. W 1907 r. wrócił do Monachium, gdzie organizował tzw. monachijską grupę fenomenologów skupiającą wielu wybitnych filozofów.
W latach 1910-1919 zaprzestał, z powodów osobistych nauczania na uniwersytecie.
W tym okresie opublikował największe swoje dzieło Formalizm w etyce a materialna etyka oparta na wartościach (część I w 1913, część II w 1916). W roku 1919 wrócił do działalności dydaktycznej na Uniwersytecie w Kolonii. W tym też czasie więcej uwagi poświęcał zagadnieniom socjologicznym i antropologicznym. Opublikował wówczas Formy wiedzy
a społeczeństwo (1926) oraz Stanowisko człowieka w kosmosie (1927).W 1928 roku objął katedrę filozofii we Frankfurcie nad Menem. Po kilku miesiącach 19 maja 1928 roku niespodziewanie zmarł.
Ważnym czynnikiem określającym rozwój jego filozoficznych poglądów był stosunek do religii. Pod wpływem matki Scheler wychowany był w duchu judaizmu, ojciec był protestantem W 1899 roku przyjął chrzest, aby móc się ożenić, jego wewnętrzne zbliżenie
z katolicyzmem nastąpiło trochę później. W czasie wojny uwidocznił się u Schelera kryzys wiary. W 1916 roku nastąpiła „druga konwersja” Schelera na katolicyzm, dopiero wtedy
na kilka lat stał się praktykującym katolikiem. Około 1922 roku w postawie i poglądach Schelera dokonał się znaczący zwrot polegający na zdystansowaniu się myśliciela wobec wiary katolickiej. Nastąpiło odejście od tradycyjnej wykładni światopoglądu katolickiego
i zbliżenie do panteizmu.
Niektórzy interpretatorzy myśli Schelera wskazują dwa etapy jego twórczości: 1. „fazę teistyczną” i 2. „fazę panteistyczną”. Jan Galarowicz wyróżnia trzy stadia rozwoju filozoficznej myśli Schelera: 1. „okres wczesny”, fenomenologiczny, w którym inspiracja chrześcijańska jest jeszcze nieobecna, 2. „okres środkowy”, w którym inspiracja chrześcijańska odgrywała doniosłą rolę i 3. „okres końcowy”, fenomelogiczno - metafizyczny, pantenizujący.
2. ZAŁOŻENIA FILOZOFICZNE - TEORIA WIEDZY
Max Scheler był fenomenologiem o szerokim zakresie zainteresowań, posiadał rozległą wiedzę z różnych dziedzin nauki, szczególnie nauk przyrodniczych. Oprócz prac
z aksjologii, etyki oraz antropologii filozoficznej i filozofii religii, pozostawił po sobie rozprawy z teorii poznania, metafizyki, psychologii, socjologii, filozofii dziejów, filozofii kultury i estetyki.
Max Scheler, inspirując się m.in. filozoficznymi badaniami Husserla wypracował odrębną od Husserlowskiej postać fenomenologii (zaakceptował fenomenologię ejdetyczną, odrzucając transcendentalizm Husserla).
Zdaniem Schelera kontakt człowieka z bytem ma wieloraki charakter. Poznanie jest jedną z form tego kontaktu. Scheler odrzucił trzy interpretacje faktu, jakim jest poznanie: Kantowski formalizm, teorię odbicia oraz redukowanie poznawania do wiedzy zjawiskowo - empirycznej. Wiedza - dowodził w rozprawie Formy wiedzy i kształcenie - nie zasadza się na relacji podobieństwa „kopi” poznawczych do „oryginału” w świecie realnym lecz
na swoistej tożsamości treści poznawczych w umysłem i poza umysłem.
W rozprawie Poznanie i praca, badania nad wartością i granicami motywacji pragmatycznej w poznaniu świata Scheler stawia pytanie: Dlaczego w ogóle poznajemy? Czy poznajemy dla samego poznania, by po prostu wiedzieć, jak to jest naprawdę? Czy też poznanie wiedzione jest przez pewną wartość i skierowane na pewien cel?
Zdaniem Schelera, poznanie ludzkie wiąże się z trzema wartościami i jest skierowane na trzy cele. Odpowiednio do tego wiedza ludzka przybiera trzy zasadnicze formy.
Pierwszy najniższy typ wiedzy wiąże się z wartościami witalnymi. Celem takiego poznania jest praktyczne panowanie nad światem, m.in. poprzez jego przekształcanie. Wiedza taka przybiera postać światopoglądu naturalnego i urzeczywistnia się w postaci wiedzy naukowej i techniki.
Człowiek - zdaniem Schelera - będąc istotą złożoną, dąży do rozwoju siebie jako indywiduum duchowego, osobowego. Ten rodzaj wiedzy, który służy stawaniu się i pełnemu rozwojowi osoby nazywa „wiedzą kształcącą”. Ma ona charakter ejdetyczny, tzn. oparta jest na istotnościowym wglądzie w naturę rzeczy. Tę wiedzę wypracowuje Filozofia.
Według Schelera typ „wiedzy dającej władzę” oraz „wiedza kształcąca” nie wyczerpują celów do jakich dąży człowiek. Ostatecznie bowiem chodzi człowiekowi
o wyzwolenie się ze sprzeczności, pojednanie ze sobą, ocalenie, udział w najwyższym bycie, czyli o to co religijne nazywają wyzwoleniem lub zbawieniem. Wiedze służącą temu celowi Scheler nazywa „wiedzą wyzwalającą” bądź „wiedzą zbawczą”.
Istnieje także hierarchia celów, którym służą te trzy typy wiedzy. Jesteśmy skierowani na wartości witalne, duchowe oraz wartości tego, co święte. Wartości duchowe przewyższają witalne, ponad duchowymi jest warstwa tego co święte. Scheler pisze: „Linia kierunkowa prowadzi od wiedzy dającej władzę […] do wiedzy kształcącej. […] Od wiedzy kształcącej zaś dalsza linia kierunkowa wiedzie do wiedzy wyzwalającej…”.
3. ISTOTA FILOZOFII FENOMENOLOGICZNEJ WEDŁU MAXA SCHELERA
Filozofia według Schelera jest swoista dziedziną poznania, „poznaniem w najwyższej mierze bezałożeniowym”. Jest dziełem rozumu, ale „ma zakorzenienie w sercu : warunkiem i fundamentem poznawczego uczestniczenia w tym, co istotowe, jest postawa moralna, ukonstytuowana przez swoisty rodzaj miłości, pokorę oraz samoopanowanie”. Jest więc filozofia w ujęciu Schelera przede wszystkim ejdetyczną wiedzą o rzeczywistości. Doświadczenie fenomenologiczne jest całościowym, jednorazowym, momentalnym ujmowaniem poznawanego przedmiotu. Ma charakter asymboliczny, ujmuje więc treść bez żadnego czynnika pośredniczącego, bez pomocy znaków i symboli.
Scheler jak zauważa Jan Galarowicz - nie tylko rozszerzył pojęcie doświadczenia
w stosunku do empiryzmu i pozytywizmu, ale także połączył empiryzm z aprioryzmem.
W fenomenach, w zawartości aktu doświadczenia fenomenologicznego dane są - według Schelera - momenty istotnościowe. Doświadczenie fenomenologiczne jest równocześnie „wglądem w istotę”, apriorycznym oglądem istoty. Aprioryzm fenomenologii Schelera przeciwstawia się aprioryzmowi Kantowskiemu.
Scheler używa pojęcia a priori dwojako: w sensie epistemologicznym i w sensie ontycznym. Mówiąc o poznaniu a priori, o poznaniu apriorycznym, myśli - po pierwsze - o poznaniu niezależnym od poznania zmysłowego. Innym razem używa Scheler używa tego określenia w stosunku do przedmiotu tego poznania. Tym razem Apriori, czyli
„to, co aprioryczne” jest neomatycznym odpowiednikiem bezpośredniego oglądu apriorycznego. Jest to Apriori ontyczne.
Poznanie aprioryczne - według Schelera - dotyczy zarówno treści jak i formy, ujmuje „materię”, czyli jakości oraz występujące między nimi związki. Zdolność do apriorycznego poznania przysługuje zatem nie tylko aktom intelektualnym, ale także innym aktom, w tym także aktom emocjonalnym.
4. ZAŁOŻENIA ANTROPOLOGI FILOZOFICZNEJ MAXA SCHELERA
W centrum zainteresowań Schelera stał człowiek i świat ludzkich spraw. Scheler był zdania, że problem człowieka stanowi centralny problem filozofii. W swojej pracy Stanowisko człowieka w kosmosie pisał „Kwestie: Czym jest człowiek i jakie jest jego stanowisko w bycie zajmowały mnie od pierwszego przebudzenia mojej świadomości filozoficznej znacznie bardziej aniżeli wszelkie inne zagadnienia filozoficzne”.
Podstawowym pytaniem jakie stawiał sobie Scheler, było pytanie o istotę człowieczeństwa. Schelerowski człowiek to przede wszystkim ens amans (istota kochająca), dlatego w ścisłym związku z jego antropologią filozoficzna pozostaje fenomenologia uczuć
i filozofia miłości. Jak stwierdza Jan Galarowicz „Dla człowieka, bytu kochającego, sprawą fundamentalną jest obcowanie z udostępnionymi dzięki uczuciom wartościami. Owocem Schelerowskiej refleksji nad relacją między człowiekiem a wartościami jest jego aksjologia
i etyka.
5. POZNANIE WARTOŚCI
Scheler jako fenomenolog uważa, że każdej dziedzinie przedmiotowej odpowiada właściwa jej klasa aktów poznawczych. Wartości są nam dostępne - twierdzi Scheler
- w aktach emocjonalnych, aktach doświadczenia aksjologicznego, które otwiera nam dostęp
do wartości oraz pozwala uchwycić ich specyfikę i rozmaite zależności zachodzące miedzy nimi. Scheler wyraźnie rozróżnia dwa zjawiska nazywane dotąd tym samym słowem „uczucie”: czucie czegoś i stan uczuciowy. Czucie czegoś jest aktywnym przeżyciem, skierowanym na coś zewnętrznego, natomiast stan uczuciowy jest biernym doznawaniem.
Istnieją - zdaniem Schelera - trzy typy sytuacji, w których mamy do czynienia
z czuciem czegoś. Po pierwsze czucie może odnosić się do stanów uczuciowych, może być ich czynnym odczuwaniem. Po drugie czucie może mieć za przedmiot nastroje emocjonalne uwarunkowane przez sytuacje zewnętrzną. Po trzecie najważniejszą dla Schellera odmianą czucia czegoś jest odczuwanie wartości, czyli, emocjonalne przeżycie skierowane
na wartości jako przedmiot.
Stan emocjonalny i czucie czegoś różnią się między sobą nie tylko pod względem aktywności, lecz także intencjonalnością. Czucie czegoś zawsze ma charakter intencjonalny, podczas gdy stan emocjonalny jest bezprzedmiotowy. Scheler rozróżniał także cztery warstwy (poziomy) życia emocjonalnego człowieka: zmysłową, witalną, psychiczną i czysto duchową. Uczucia zmysłowe, określane jako wrażenia uczuciowe np. ból, głód, pragnienie. Uczucia cielesne czyli witalne np. poczucie zdrowia, odczuwanie mocy i słabości. Uczucia psychiczne niezależne od ciała mające charakter intencjonalnych przeżyć, mogące też być stanami, wyrażane zwrotami np. „czuję się osamotniony. Uczucia duchowe np. szczęście, rozpacz, są aktami osoby i nie
są uwarunkowane przez poprzednie trzy typy emocji. Stanowią one - według - Schelera najważniejszą i najdokładniejszą formę życia emocjonalnego. Co więcej są zakorzenione w osobie i mają ścisły związek z życiem moralnym.
6. AKT MIŁOŚCI
Uczuciem fundamentalnym, prauczuciem jest dla Schelera miłość. Człowiek jest dla niego przede wszystkim ens amans, a wtórnie ens cogitas i ens volens (stanowisko Schelera określane jest jako panemocjonalizm).
Miłość - w jego ujęciu - jest podstawowym przeżyciem aksjologicznym, przeżyciem skierowanym na wartości. Obiektem miłości może być tylko to, co występuje jako nośnik wartości. Zdaniem Schelera istnieją dwa radykalnie odmienne sposoby odniesienia się człowieka do wartość: miłość i nienawiść. Przy czym miłość jest ruchem
od niższej wartości do wyższej, zaś nienawiść ma kierunek przeciwny.
Na wartości kierują się też inne oprócz miłości, inne przeżycia emocjonalne: zainteresowane, czucie wartości i preferencja. Chociaż miłość jest przeżyciem twórczym, nie tworzy wartości. Królestwo wartości jest według Schelera - transcendentne wobec wszelkich przeczyć, łącznie z aktem miłości. Miłość nie jest także sposobem odkrywania wartości. Miłość wyprzedza poznanie wartości. „Wszędzie miłośnik - pisze Scheler- poprzedza znawcę”.
Jest więc miłość prauczuciem otwierającym ducha ludzkiego na świat wartości. Dzięki „intencjonalnym czuciom” stwierdzamy istnienie danej wartości i jej aspekt jakościowy „materialny”. Natomiast poznawanie wysokości wartości dokonuje się w specjalnych aktach „preferowania” i „stawiania niżej” . Nie wolno utożsamiać aktu preferowania z dążeniem, chceniem i decyzją, od których akt preferowania jest pierwotniejszy
7. ZŁUDZENIE AKSJOLOGICZNE
Poznanie świata może ulęgać zakłóceniu. Scheler dokonał rozróżnienia między błędem z złudzeniem. Ze złudzeniem mamy do czynienia, gdy coś jest „dane” w naoczności, mimo, że faktycznie nie istnieje.
Według Schelera głównym złudzeniem aksjologicznym jest przeniesienie świata wartości z zewnątrz do wewnątrz, z dziedziny przedmiotowej w dziedzinę świadomościową, ze sfery obiektywnej do sfery subiektywności. Istnieje również zdaniem Schelera inna forma iluzji aksjologicznej, iluzji związanej z projekcją naszych stanów emocjonalnych na rzeczy i zdarzenia.
8. RESENTYMENT
Według Schelera resentyment jest pewnym wewnętrznym stanem, który
ma określone przyczyny i skutki. „ Resentyment- to duchowe samozatrucie…. Resentyment rodzi się w spotkaniu z drugim człowiekiem. Dla zaistnienia resentymentu istotne jest uczucie bezsilności i stan wewnętrznego napięcia, którego konstytutywnym czynnikiem jest poczcie niższej wartości samego siebie.
W czasach nowożytnych resentyment dał o sobie znać - według Schelera - w postaci subiektywizacji i relatywizacji wartości w ogóle. Nie umiejąc odczytać obiektywnego porządku wartości lub według niego żyć, człowiek nowożytny mści się na samej idei wartości poprzez odmówienie jej obiektywności i głoszenie, że „wszystkie wartości są subiektywne.
9. ONTOLOGIA WARTOŚCI (WARTOŚĆ - DOBRA - RZECZY)
Wartości dla Schelera są obiektywnymi kwalifikacjami, które odkrywamy
w rozmaitych przedmiotach. Nie należy jednak - zdaniem Schelera - utożsamiać wartości
z dobrami, jak również wyprowadzać wartości z celu.
Jako proste i pierwotne jakości, nie dające się rozłożyć, ani sprowadzić do czegoś jeszcze bardziej elementarnego, są niedefiniowalne. Można je jedynie bezpośrednio doświadczać w doświadczeniu apriorycznym i zarazem emocjonalnym. Wartości to jakości swoiste, nieredukowalne do własności rzeczy. Jako byty idealne decydują o znaczeniu, randze, ważności osób ich aktów, rzeczy, stanów rzeczy. Wartości oraz zachodzące między nimi relacje są ponadczasowe i niezmienne.
Scheler wskazując niezależność wartości od rzeczywistości empirycznej, fakt,
iż wartości stanowią „materialne Apriori” szczególnie podkreśla różnicę między wartościami a dobrami. Dobro pojmuje Scheler jako przedmiot niekoniecznie realny, o określonej strukturze, jako rzecz ukonstytuowaną przez wartość. Nie każda jednak rzecz posiadająca wartość jest dobrem. Dobro to coś więcej niż rzecz i wartość - musi być jakby na wskroś przeniknięta wartościami. Dobrem jest przedmiotowa całość, jedność jakości aksjologicznych lub aksjologicznych stanów.
W sensie ontologicznym wartość jest pierwotna w stosunku do dobra, stanowi warunek dobra, czynnik konstytuujący go. Ale dopiero w dobrach - twierdzi Scheler - wartości stają się „rzeczywiste”. Z każdym nowym dobrem następuję prawdziwy przyrost wartości rzeczywistego świata. Natomiast jakości wartości są obiektami idealnymi, tak jak jakości barw albo dźwięków”.
10. WARTOŚĆ I POWINNOŚĆ
Zdaniem Schelera powinność istnienia wartości nie tkwi w samej wartości, nie należy do jej istoty. Związek wartości i powinność jest jednostronny: to wartość warunkuje powinność, a nie na odwrót. „Wszelka powinność - pisze Scheler - jest ufundowana jest
na wartości, podczas gdy wartości wcale nie są podbudowane przez idealną powinność”.
11. UNIWERSUM WARTOŚCI - ŁAD AKSJOLOGICZNY
W świecie wartości - zdaniem Schelera - panuje ład aksjologiczny. Strukturę tego świata określają typy istotnościowych związków między wartościami. Wszystkie wartości dzielą się na wartości pozytywne (wartości w wąskim znaczeniu)i wartości negatywne. Te ostatnie nie są brakiem wartości pozytywnych, lecz odrębnymi jakościami - jakościami aksjologicznie negatywnymi. W dziedzinie wartości hedonistycznych mamy opozycję: przyjemny - nieprzyjemny, w zakresie wartości witalnych: zdrowy - chory, w sferze estetycznej: piękny - brzydki,
w moralności: dobry - zły. Jakościowe zróżnicowanie świata wartości jest zarazem zróżnicowaniem hierarchicznym: każda wartość posiada określone miejsce w układzie hierarchicznym, ma rangę wyższą lub niższą od pozostałych wartości. Biorąc pod uwagę charakter nosicieli wartości Scheler dzieli wartości na osobowe (osób) i wartości rzecz (rzeczowe). Przez wartości osób rozumie te wszystkie, które przysługują bezpośrednio osobie . Natomiast do wartości rzeczowych należą takie, które przysługują zdarzeniom i rzeczą. Te dwa typy wartości się wzajemnie wykluczają: jakaś wartość może być albo wartością człowieka albo wartością rzeczy. Do wartości osobowych zalicza Scheler wartość samej osoby oraz własności cnót. Wśród wartości rzeczowych wyróżnia trzy grupy. Pierwsza to wartości dóbr materialnych: przyjemnościowych (np. słodycze), użytecznościowych (telewizor). Druga
to wartości dóbr cennych pod każdym względem witalnym (np. wszystkie dobra gospodarcze). Trzecia grupa to wartości dóbr „duchowych” (np. dzieł sztuki). Kolejny podział - na wartości własne (moje) i wartości „cudze”. Wartości własne
i „cudze” mogą być „wartościami osoby” i „wartościami rzeczy”, ale także „wartościami aktu”, „wartościami funkcji” i „wartościami stanu”.
Dalej nosicielami wartości są akty (np. akty poznawcze, akty woli), funkcje(np. patrzenia) oraz reakcje - odpowiedzi.
Scheler dokonuje także podziału na wartości: przekonania, działania i rezultatu. Dwie pierwsze kategorie wartości należą do wartości moralnych i są związane z wartościami osoby, natomiast ostatnia kategoriami odmienny charakter. W aksjologicznym systemie Schelera jest również mowa o wartościach intencji stanu, związanych z odróżnieniem przeżyć intencjonalnych od stanów psychicznych.
Kolejną grupę stanowią wartości dotyczące związków między osobami.
Są to wartości fundamentu, formy i powiązania. Nosicielami są tu same osoby tworzące relacje interpersonalne (np. małżeństwo). Następny podział - na wartości indywidualne i kolektywne - to podział wartości gdzie nosicielami wartości indywidualnych, są indywidua reprezentujące tylko siebie. Natomiast wartości kolektywne to wartości, których nosicielami są indywidua będące reprezentantami określonych grup, np. narodów. W obrębie ostatniej grupy Scheler wymienia wartości pierwotne (same w sobie) i wartości pochodne. Wartość wartości pierwotnych nie zależy od innych wartości. Natomiast wartości pochodne charakteryzuje właśnie tego typu zależność
Dokonując następnych podziałów wartości, Scheler opiera się na różnicach między samymi jakościami aksjologicznymi - treściami wartości. Scheler wymienia cztery,
a niekiedy pięć odmian jakości wartości czyli modalności, co ma bezpośredni związek z jego poglądem na strukturę bytu ludzkiego. Wyróżnia wartości: hedonistyczne, witalne, duchowe oraz religijne. Te cztery rodzaje wartości zachowują względem siebie całkowitą niezależność. Każda z należących do tych rodzajów wartości stanowi ostateczną
i nieredukowalną do niczego innego jakość.
Wartości hedonistyczne są wartościami przyjemnej rzeczy, wartościami i funkcji czucia zmysłowego i jego modi: „rozkoszowania się” i „doznawania przykrości” oraz wartości stanu psychicznego „doznań wrażeniowych”,. Jak widać, istniej korelacja między treścią tych wartości a charakterem ich nosicieli. Wartości hedonistyczne są relatywne w tym sensie, że są dostępne, a wiec istnieją jedynie dla istot czujących zmysłowo.
Drugą odmianą jakości aksjologicznych są wartości witalne (życiowe). Wartości witalne tworzą szereg „szlachetność” (wytworność) - „prostackość” (pospolitość”). Wartościom witalnym odpowiadają stany psychiczne jak poczucie zdrowia i choroby, młodości i starości mocy i słabości witalnej. Witalnymi reakcjami - odpowiedziami
są m.in. gniew, strach, odwaga itd.
Do trzeciej sfery aksjologicznej należą wartości duchowe. Do tej grupy Scheler zalicza: 1) wartości estetyczne (m.in. „piękny”, „brzydki”, 2) wartości „tego co słuszne
i tego co „niesłuszne”, „prawe” i nieprawe” - będące podstawą idei obiektywnego porządku prawnego. 3) wartości czystego poznania prawdy”. Te wartości realizuje jedynie Filozofia, a w zasadzie fenomenologia.
Wartościami nieredukowalnymi i wyraźnie odgraniczonymi od wartości hedonistycznych, witalnych i duchowych są wartości religijne -tzn. wartości tego, co święte (sakralne) i nie święte (diabelskie, grzeszne). Można je przypisać tylko czemuś, co jest traktowane jako „przedmiot absolutny. Wartości religijne - zdaniem Schelera -
są wartościami osoby. Specyficznymi reakcjami - odpowiedziami na nie są „ „wiara”, „niewiara”. Wartościom religijnym odpowiadają stany uszczęśliwienia i rozpaczy.
Ostatnim, niekiedy pomijanym przez Schelera rodzajem wartości są wartości utylitarne, cywilizacyjne.
12. RANGA WARTOŚCI
O randze wartości decydują: trwałość wartości („wieczna” jest miłość
i uszczęśliwienie), podzielność, samodzielność, głębie zadowolenia, absolutność. Żadna wartość nie jest zrelatywizowana do rzeczywistości empirycznej. W tym sensie wszystkie wartości są absolutne. Poszczególne dziedziny wartości są jednak w różnym stopniu powiązane z przeżyciami świadomymi, w których są uchwytywane.
13. HIERARCHIA WARTOŚCI
Hierarchiczny układ wartości Schelera jest całkowicie niezależny od aktualnie istniejącego świata dóbr. Porządek hierarchiczny wartości ze względu na ich nosicieli jest następujący. Wartości osobowe są wyższe od wartości rzeczowych. Wartości aktu
są wyższe niż wartości funkcji, a te są wyższe od wartości reakcji - odpowiedzi.
Ta hierarchia jest zgodna z wyróżnionymi przez Schelera trzema rodzajami przeżyć świadomych, spośród których najbardziej rozwinięty jest akt, a najprymitywniejsza jest reakcja - odpowiedź.
Układ hierarchiczny ze względu na różnicę między samymi jakościami aksjologicznymi przedstawia się następująco: każda wartość dowolnego szeregu jest wyższa od każdej wartości negatywnej tego samego szeregu: na przykład wszystkie wartości witalne - zdrowie, siła są wyższe od wszystkich negatywnych wartości witalnych - choroba, starość, słabość itd. W układzie hierarchicznym znajdują się zarówno wartości pozytywne jak i negatywne. Poza hierarchicznym układem Scheler pozostawił wartości moralne.
14. WZORY OSOBOWE
Pojęcie „wzoru” jest pojęciem, aksjologicznym, zawierającym odniesienie
do określonych wartości. Scheler dokonując typologii wzorów osobowych wprowadził
ją bez odwoływania się do świata empirycznego i doświadczeń historycznych.
Z aksjologicznego punktu widzenia najniższą rangę zajmuje mistrz (artysta) używania (delektowania się rozkoszami). Wyżej od niego stoi przewodni duch cywilizacji dokonujący ekspresji wartości utylitarnych. Tego z kolei przewyższa bohater konkretyzujący wartości witalne. Wyższą rangę niż bohater przedstawia uosobienie wartości duchowych - geniusz.
Na szczycie hierarchii wzorów osobowych jest święty będący personifikacją wartości religijnych.
15. POJĘCIE ETOSU
Według Schelera istniej tylko jeden, absolutnie obiektywny świat wartości. Jest
on różnie przeżywany w rzeczywistości empirycznej i historycznej przez konkretne istoty ludzkie. Podmiotowe uwrażliwienie na wartości Scheler nazywa etosem. Etos można rozumieć dwojako. Po pierwsze jako świadomość wartości - sfera emocjonalnych przeżyć intencjonalnych(odczuwania wartości, preferencji oraz miłości i nienawiści) skierowanych
na wartości. W drugim znaczeniu etos obejmuje również wartości moralne i ich przeżycie.
O specyfice i o odrębności danego etosu stanowią przeżycia preferencji czyli odczuwania wysokości wartości. Ponieważ przeżycia preferencji zakorzenione są w miłości , to właśnie Ona decyduje o etosie. Za rdzeń etosu Scheler uważa ordo amoris, porządek serca. Zmiany etosów przebiegają w dwóch kierunkach: pozytywnym i negatywnym, decydujący wpływ
na kierunek tych przemian ma miłość i resentyment. Miłość rozszerza świat dostępnych człowiekowi wartości, prowadzi do nowych wyższych wartości. Resentyment zaś jest źródłem zjawisk negatywnych, zawęża przestrzeń aksjologiczną i deprecjonuje wartości.
16 DOBRO I ZŁO MORALNE
Zdaniem Schelera wartości etyczne - „dobry”, „zły” jako jakości absolutnie proste
są niedefiniowalne. Można je jednak uchwycić w poznaniu apriorycznym i podać pewne okoliczności towarzyszące. Wartość moralna jakiegoś działania pływnie ze słuszności tego działania, to znaczy z uznawanego przy jego podejmowaniu porządku wartości. Scheler uważa, ze moralnie „dobrym” jest postępowanie w którym urzeczywistniamy lub usiłujemy urzeczywistnić wartość uchwyconą jako wyższą w akcie przenoszenia jej nad inne. Zaś „wyższą wartość przenieść nad inne, to zawsze tyle, co umieścić na dalszym planie wartość niższą lub zaniechać jej urzeczywistnienia”.
Gdy realizujemy wartość wyższą lub niższą, pojawia się w nas nowa jakość aksjologiczna: dobro lub zło moralne.
17. NOŚNIKI WARTOŚCI MORALNYCH
Według Schelera wartości moralne są przede wszystkim wartościami osobowymi. „Jedynym, co może pierwotnie nazwać się dobrym i złym, tzn. co nosi materialną wartość dobra i zła .wcześniej i niezależnie od wszystkich pojedynczych aktów - pisze Scheler - jest osoba, sam byt tej osoby”.
W drugiej kolejności nośnikami wartości moralnych są cnoty i wady, a w trzeciej kolejności są akty osoby, i to nie tylko - jak chciał Kant - akty woli ale także inne rodzaje aktów, np. przebaczenie, posłuszeństwo, przyrzekanie itd.
Według Schelera wartości moralne nigdy nie mogą być celem chcenia. Tym właśnie różnią się od wszystkich innych wartości przedmiotowych, że nie konstytuują dóbr.
Kto chce być <dobrym> lub chce postępować <dobrze> - powiada Scheler - nie jest ani <dobry>, ani nie czyni <dobrze>, lecz jest faryzeuszem. „Kto np. nie chce przysporzyć pomyślności bliźniemu […] lecz tylko korzysta z okazji, aby w tym akcie samemu być <dobrym> albo <czynić dobro>, ten naprawdę nie jest <dobry> i nie <czyni dobra>;
w gruncie rzeczy jest pewnego rodzaju faryzeuszem, który pragnie jedynie wydawać się samemu sobie <dobrym>”.
18. KRYTYKA POWINNOŚCI
Scheler wypracował swoją materialna etykę wartości w polemice z Kantem, który ściśle wiązał przeżycie dobra i zła moralnego z przeżyciem powinności. Zdaniem Schelera powinność nie tylko nie konstytuuje przeżycia moralnego ale wręcz go zakłóca. Jeśli człowiek jest otwarty na wartości i je poznaje, one same nadają kierunek chceniu i działaniu. Zatem powinność jest zbędna. Kolejnym argumentem Schelera jest stwierdzenie, że zakres czynów dobrych pod względem moralnym nie pokrywa się z zakresem czynów dokonanych ze względu na powinność. Ponadto doświadczane przez człowieka wartości apelują,
by zostały przez niego zrealizowane w sposób wolny. Negatywny charakter powinności akcentuje Scheler w przeżyciu obowiązku, który zawsze płynie z nakazu zewnętrznego lub wewnętrznego. Czyn zrodzony z rozkazu jest spełniany na „ślepo”, i nie jest wynikiem poznawczego odczuwania wartości przez człowieka, lecz efektem podporządkowania własnej woli drugiemu człowiekowi.
19. KRYTYCZNIE O SUMIENIU
Scheler krytycznie odnosi się do tradycji przywiązującej zasadnicze znaczenie
do sumienia. Sumienie - jego zdaniem- ani nie otwiera oczu ducha na wartości (ta funkcja przypada miłości), nie poznaje ich ani także nie jest źródłem wartości moralnych (fakt częstych pomyłek sumienie). Jest „siedzibą” określonych wartości i podstawową jej funkcją jest nakazywanie i zakazywanie.
20. WARTOŚCI MORALNE A MIŁOŚĆ
Nie istniej miłość do dobra moralnego (faryzeizm), natomiast nabiera ona znaczenia aktu etycznego dzięki przedmiotowi , ku któremu się zwraca. Moralnie dobra może być - według Schelera - tylko miłość zwrócona na wartość osoby. Miłość w znaczeniu moralnym ,może - według Schelera - zwracać się w dwóch kierunkach: wobec własnej osoby(wtedy jest źródłem moralnego ideału) i w stosunku do drugiej osoby, prowadząc do naśladowania.
O kształcie i strukturze ideału etycznego decyduje ostatecznie moc miłości, bowiem człowiek może przeżywać tylko takie wartości, na które posiada w głębie swojej istoty uwrażliwienie, na które zdobywa się miłość.
21. DOBRO A ŚWIĘTOŚĆ
Według Schelera moralność i świętość wiążą się ze sobą. Religia jest sferą samoistną
i dlatego wartości religijnych nie można wyprowadzić z innych wartości, nawet duchowych
i moralnych. Świętość jest wiec bezwzględnie wartością najwyższą i jest autonomiczna wobec dobra moralnego. Istnieje jednak - zdaniem Schelera - pewna szczególna więź między sferą etyczną a religią. Człowiek postępuje dobrze, jeśli respektuje porządek wartości.
A znaczy to także: jeśli świętość przekłada ponad wszystkie inne wartości. także, sama dynamika życia moralnego - dawanie w czynach pierwszeństwa wartościom wyższym, przede wszystkim wartości najwyższej - prowadzi człowieka w kierunku religii. Jednakże najwyższa moralność nie posiada mocy wykreowania siebie świętość. Świętość jako wartość największa musi objawić się sama. Jeśli już objawi się człowiekowi, wówczas ten przekłada ją ponad wszystkie wartości i na tym właśnie polega czyn moralnie dobry w absolutnym sensie.
22. ZNACZENIE MYSŁI ETYCZNEJ SCHELERA
W opinii J. Galarowicz Scheler podobnie jak wcześniej Arystoteles i Kant odegrał przełomową rolę w historii myśli aksjologiczno - etycznej. Jego zasługa jest
m.in. wypracowanie odrębnej od Husserlowskiej postaci fenomenologii, tzw. fenomenologii realistycznej s koncentrowanej na problematyce osobowej i moralnej.
Schellerowi zawdzięczamy również istotne argumenty przemawiające
za nieredukowalnością wartości do dóbr i za obiektywnym charakterem tychże wartości
a także opracowanie ich hierarchii oraz kryteriów ważności. Jako pierwszy udowodnił,
iż emocjonalne przeżycia intencjonalne maja charakter poznawczy, są w nich bowiem dane wartości. również, on jest autorem koncepcji dobra i zła moralnego jako efektu działania zgodnego lub niezgodnego z porządkiem wartości. Jego poglądy na temat ideału moralnego, znaczenia naśladowania, zastrzeżeń kierowanych pod adresem znaczenia powinności w życiu moralnym, opisu iluzji i przeszkód, które pojawiają się na drodze poznawania ładu aksjologicznego weszły na trwałe do myśli filozoficznej.
Myśl Schelera - jak zauważa J. Galarowicz - spotkała się także z krytyką
i to zarówno ze strony myślicieli o orientacji chrześcijańskiej jak i neopozytywistycznej oraz marksistowskiej. Z krytyką tych pierwszych spotkał się przede wszystkim Schelerowski panemocjonalizm (m.in.. K. Wojtyła) a także odwoływanie się przez Schelera do funkcji „preferowania” jako sposobu stwierdzania wysokości wartości (N. Hartmann). Dostrzegając braki w opisie uniwersum wartości dokonano jego uzupełnień i modyfikacji
(m.in. N. Hartmann i Ditrich von Hildebrand). Kontrowersje i znaki zapytania zrodziła także Schelerowski koncepcja uhierarchizowania wartości - zarzuty Hartmana o nie rozróżnieniu wysokości wartości i mocy wartości. I przede wszystkim sprzeciw marksistów wobec tezy,
iż najwyższymi wartościami są wartości religijne. Tych kilka podanych przykładów
w najmniejszym stopniu nie umniejszają zasług Schelera oraz wpływu jaki wywarł jako twórca materialnej etyki wartości. wymienianych już wcześniej Nicolaia Hartmana, Dietricha von Hildebranda oraz Romana Ingardena i Józefa Tischnera.
Konspekt referatu
Temat: Wartości według Maxa Schelera
1. Nota biograficzna.
2. Założenia filozoficzne -teoria wiedzy.
3. Istota filozofii fenomenologicznej według Maxa Schelera.
4. Założenia antropologii filozoficznej Maxa Schelera.
5. Poznawanie wartości.
6. Praakt - Miłość.
7. Złudzenie aksjologiczne.
8. Resentyment.
9. Ontologia wartości (wartość - dobro - rzeczy).
10. wartość i powinność.
11. Uniwersum wartości - ład aksjologiczny.
12. Ranga wartości.
13. Hierarchia wartości.
14. Wzory osobowe.
15. Pojęcie Etosu.
16. Dobro i zło moralne.
17. Nośniki wartości moralnych.
18. Krytyka powinności.
19. Krytycznie o sumieniu.
20. wartości moralne a miłość.
21. Dobro a świętość.
22. Znaczenie myśli etycznej Schelera.
Literatura źródłowa:
M. Scheler: Stanowisko człowieka w kosmosie.
M. Scheler: O istocie filozofii.
M. Scheler, Formy wiedzy i kształcenie.
M. Scheler: Istota i formy sympatii.
M. Scheler: Resentyment a moralność.
M. Scheler O zjawisku tragiczności.
Bibliografia:
1. Galarowicz J: Fenomenologiczna etyka wartości. Kraków 1997. PAT.
2. Morszczyńska U, Morszczyński W: Aksjologiczne barwy dziecięcego świata. [w:] Dziecko
w świecie wartości. Kraków 2003. „Impuls”.
3. Scheler M: Formy wiedzy i kształcenie. tłum. S. Czerniak, [w:] Pisma z antropologii filozoficznej i teorii wiedzy. Warszawa 1987. PWN.
4. Scheler M: Istota i formy sympatii. tłum A. Węgrzecki, Warszawa 1980. PWN.
5. Scheler M: O istocie filozofii. tłum. A. Węgrzecki, [w:] Pisma z antropologii filozoficznej
i teorii wiedzy. Warszawa 1987. PWN.
6. Scheler M: O zjawisku tragiczności. tłum. R. Ingarden [w:] Arystoteles, D. Hume
i M. Scheler O tragedii i tragiczności. Kraków 1976. Wyd. Literackie.
7. Scheler M: Stanowisko człowieka w kosmosie. tłum. A. Węgrzecki, [w:] Pisma
z antropologii filozoficznej i teorii wiedzy. Warszawa 1987. PWN.
8. Scheler M: Resentyment a moralność. Warszawa 1997. Czytelnik.
9. Tatarkiewicz W: Historia Filozofii. Tom III. Filozofia XIX Wieku i Współczesna. Warszawa 1993. PWN.
10. Tischner J: Etyka wartości i nadziei. [w:] Wobec wartości. Poznań 1984. „W drodze”.
Wartości według Maxa Schelera
Opracowali:
Dorota Milczarczyk
Stanisław Kaczmarczyk
Zintegrowana Edukacja Wczesnoszkolna
i Wychowanie Przedszkolne
I rok - studia zaoczne II stopnia
Gr. III
J. Galarowicz: Fenomenologiczna etyka wartości. PAT Kraków 1997 s. 41.
Tamże …, s. 37.
M. Scheler: Formy wiedzy i kształcenie , tłum. S. Czerniak, [w:] Pisma z antropologii filozoficznej
i teorii wiedzy. Warszawa 1987, s. 320 - 383.
J. Galarowicz: Fenomenologiczna etyka. ..., cyt. wyd., s. 34.
Tamże. s. 45.
M. Scheler, Formy wiedzy s. 373.
M. Scheler: O istocie filozofii, tłum. A. Węgrzecki, [w:] Pisma z antropologii filozoficznej i teorii wiedzy. Warszawa 1987, s. 243.
J. Galarowicz: Fenomenologiczna etyka ..., cyt. wyd., s. 48.
M. Scheler, Stanowisko człowieka ..., cyt. wyd., s. 43.
J. Galarowicz: Fenomenologiczna etyka..., cyt. wyd., s. 42.
J. Galarowicz, Fenomenologiczna etyka ..., cyt. wyd., s. 68.
M. Scheler: Istota i formy sympatii, tłum A. Węgrzecki, PWN. Warszawa 1980 s. 272
M. Scheler: Resentyment. Czytelnik, Warszawa 1997 s. 33.
Tamże, s. 174 - 180.
M. Scheler, podają za: Fenomenologiczna etyka wartości. PAT Kraków 1997, s. 81.
M. Scheler, podają za: Fenomenologiczna etyka wartości. PAT Kraków 1997, s. 82.
J. Galarowicz, Fenomenologiczna etyka ..., cyt. wyd., s. 85 - 90.
Tamże…, s.95.
Max Scheler O zjawisku tragiczności, tłum. R. Ingarden [w:] Arystoteles, D. Hume i M. Scheler , O tragedii i tragiczności, Wyd. Literackie. Kraków 1976, s. 89.
M. Scheler, podają za: Fenomenologiczna etyka wartości. PAT Kraków 1997, s. 102.
M. Scheler, podają za: Fenomenologiczna etyka wartości. PAT Kraków 1997, s. 106.
Tamże….,s. 107.
Tamże…, s. 117.