Podręcznik jest jednym z najważniejszych środków dydaktycznych (lecz nie jedynym), ponieważ eksponuje szczegółowo treści nauczania. Od jego poziomu, układu zawartych w nich informacji, doboru ćwiczeń, ilustracji itp. zależą też jego funkcje dydaktyczne. Umiejętność posługiwania się tymi środkami przez nauczyciela i przez uczniów wpływa w dużej mierze na końcowe efekty dydaktyczno-wychowawczej pracy szkoły.
Według A. Dyduchowej podręcznik stanowi narzędzie kształcenia sprawności językowej ucznia, ułatwiający nauczycielowi kierowanie tym złożonym procesem.
Zadania dydaktyczne podręcznika: dostarczani uczniom nowych wiadomości z danej dziedziny wiedzy, łącznie z ich porządkowaniem i utrwalaniem, kształtowanie nowych oraz utrwalanie już posiadanych przez uczniów umiejętności i nawyków, całościowe i problemowe przedstawianie zagadnień, kształtowanie u dzieci i młodzieży nawyku systematycznej kontroli, oceny oraz korygowania przebiegu i wyników uczenia się.
Funkcje podręcznika wg Cz. Kupisiewicza:
f. informacyjna- sprowadza się do przekazywania informacji. odpowiednio usystematyzowanych pod względem logicznym i rzeczowym. Ważna jest obudowę ilustracyjną i audiowizualną zintegrowaną z podręcznikiem.
f. badawcza- wyraża się w problemowym ujęciu treści podręcznika oraz inspiracji do organizowania samodzielnej działalności uczniów w formie pytań i dyrektyw badawczych w ujęciu problemowo-badawczym. Podręcznik winien zawierać określony zasób wiedzy metodologicznej oraz wdrażać do prowadzenia dostępnych uczniowi badań.
f. transformacyjna- polega na przygotowaniu ucznia na podstawie. zawartej wiedzy do przekształcania rzeczywistości. Funkcję tę spełniają ćwiczenia i zadania wyrabiające sprawności oraz stanowiące inspiracje do różnorodnych form działalności praktycznej ucznia.
f. samokształceniowa- polega na wyrobieniu u uczniów nawyków i przyzwyczajeń do ustawicznego pogłębiania i aktualizowania wiedzy. Podręcznik powinien budzić i rozwijać zdolności poznawcze ucznia, kształtować jego zainteresowania oraz motywować do uczenia się danego przedmiotu. Ponadto podręcznik powinien umożliwić uczniom opanowanie podstawowych technik uczenia się.
Cz. Kupisiewicz dodaje jeszcze funkcje:
f. autokontrolna - sprawdzenie ilości i jakości wiedzy poprzez zadania i polecenia;
f. samooceniajaca - samodzielna ocena wyników, podręcznik wskazuje właściwe rozwiązania zadań;
f. autokorektywna - wymaga “zdolności” podręcznika do likwidowania luk w wyniesionych z niego wiadomościach.
Język podręcznika powinien być adekwatny do wieku uczniów, jego forma (grafika, treść ilustracji) musi odpowiadać treściom. Powinien posiadać wytłuszczenia ważnych pojęć, podsumowania, zadania, pytania umożliwiające autokontrolę.
W. Okonia, który odwołując się do stworzonego przez siebie systemu wielostronnego nauczania-uczenia się, wyznacza podręcznikowi funkcje nawiązujące do czterech dróg uczenia się: przez przyswajanie, odkrywanie, przeżywanie i działanie. Podręcznik szkolny ma spełniać funkcje:
informacyjna
badawcza (na końcu podsumowanie)
praktyczna (ćwiczenia, pytania, zadania)
samokształceniowa
J. Grzesiak, nawiązując do powyższej klasyfikacji, dokonuje jej uszczegółowienia. Wyodrębnia funkcje podręcznika w edukacji wczesnoszkolnej:
motywacyjno-weryfikacyjną - wiąże się ona ze strategią uczenia się przez przeżywanie, uwzględnia zasadę wzmacniania efektu,
ćwiczeniowo-samokształceniową - odpowiada strategii uczenia się przez działanie (dostosowane do indywidualnych możliwości uczniów),
transformacyjno-badawczą - wynika ze strategii uczenia się przez odkrywanie. Dziecko uczy się przez wykonywanie i rozwiązywanie odpowiednio dobranych zadań i problemów.
informacyjno-strukturyzacyjną - wynika ze strategii uczenia się przez przyswajanie.
Maria Nagajowa rozróżnia następujące funkcje podręcznika j. polskiego:
funkcja informacyjna - oznacza, że podręcznik daje wiedzę, określoną w programie nauczania języka polskiego. Wiedza ta jest zawarta w tekstach literackich, naukowych i popularnonaukowych,
funkcja badawcza - polega na tym, że zadania zawarte w obudowie metodycznej organizują samodzielną działalność myślową ucznia związaną z czytaniem i omawianiem dzieła literackiego,
funkcja operacyjna - zawarta jest w proponowanych ćwiczeniach różnego rodzaju,
funkcja samokształceniowa - realizowana wówczas, gdy określone treści podręcznikowe budzą zainteresowania i motywację uczenia się.
10. OMÓW ROLE I FUNKCJE PODRĘCZNIKA SZKOLNEGO:
Podręcznik stanowi jeden z najważniejszych środków dydak¬tycznych. Od jego poziomu, układu zawartych w nich informacji, doboru ćwiczeń, ilustracji itp. zależą też jego funkcje dydaktyczne. Umie¬jętność posługiwania się tymi środkami przez nauczyciela i przez uczniów wpływa w dużej mierze na końcowe efekty dydaktyczno-wycho¬wawczej pracy szkoły.
Służy do:
*opanowania nowych wiadomości z danej dziedziny wiedzy, łącznie z ich uporządkowaniem i utrwaleniem;
*kształtowania nowych oraz utrwalania już posiadanych umiejętno¬ści i nawyków, w tym umiejętności samokształcenia;
*całościowego, a równocześnie problemowego ujmowania zagad¬nień, zdobywania nowych wiadomości i umiejętności poprzez racjonalne posługiwanie się już posiadaną wiedzą;
*kształtowania nawyku systematycznej kontroli, oceny oraz korekty przebiegu i wyników uczenia się;
*rozumienia treści czytanego tekstu, czego wyrazem jest umiejęt¬ność powtarzania z pamięci najważniejszych wiadomości, rozpoznawa¬nia desygnatów opisywanych pojęć wśród desygnatów pojęć bliskoznacz¬nych; egzemplifikowania, za pomocą odpowiednich przykładów, głów¬nych tez danego rozdziału czy podrozdziału; wyjaśniania związków i za¬leżności zachodzących między charakteryzowanymi w podręczniku rze¬czami, zjawiskami, wydarzeniami, procesami itp.
W związku z tymi zadaniami podręcznik spełnia różne funkcje dy¬daktyczne, a w szczególności:
*funkcję motywacyjną, która polega na rozwijaniu sfery emocjonalno-motywacyjnej ucznia, a przede wszystkim na kształtowaniu jego zain¬teresowań oraz pozytywnego nastawienia do uczenia się danego przedmiotu, na mobilizowaniu do pracy; (uświadamianiu uczniom celów i zadań nauczania)
*funkcję informacyjną, dzięki której podręcznik umożliwia uczniom wzbogacanie zasobu posiadanej przez nich wiedzy, i to nie tylko za pomo¬cą tekstu, lecz również fotografii, rysunków, poleceń odsyłających do in¬nych źródeł i metod zdobywania informacji, jak obserwacja czy ekspery¬ment (doświadczenie) itp.; (zaznajamianiu dzieci i młodzieży z nowym mate¬riałem)
*funkcję ćwiczeniową, która sprowadza się do kształtowania u uczniów - przede wszystkim w drodze kontroli, oceny i korekty przebie¬gu oraz wyników własnej pracy - pożądanych umiejętności i nawyków, nie¬zbędnych w procesie nauczania-uczenia się zarówno danego przedmiotu nauki szkolnej, jak i innych przedmiotów. Funkcja ta ułatwia uczniowi nie tylko zapamiętanie wiadomości, lecz także ich zrozumienie oraz posługi¬wanie się nimi, gdy tego wymaga sytuacja. Przykładowo: nie wystarczy, aby uczeń wiedział, że (a + b)(a - b) = a2 - b2. Musi on ponadto umieć zastosować ten wzór np. do obliczenia w pamięci iloczynu: 72 x 68 -- (70 + 2)(70 - 2) = 4900 - 4 = 4896. (jego utrwalaniu oraz kontroli i ocenie wy¬ników nauczania)