KARTA TYTUŁOWA, *karta na początku książki zawierająca na pierwszej stronie imię i nazwisko autora, tytuł, podtytuł, drukarza w drukach XVI-XVIII w., wydawcę lub *sygnet wydawniczy, miejsce i rok wydania. Pierwsze druki nie posiadały K.t., *tytuł znajdował się na pocz. lub na końcu tekstu, często w formule „Inci-pit..." lub „Explicit...", bądź w *kolofonie. W 1464
mm oites mctm& par
Karta tytułowa dzida Jana z Głogowa
U. *Zell z Kolonii zapoczątkował umieszczanie tytułu na odwrocie pierwszej karty. Z czasem na pierwszej stronie zaczęto dawać krótki tytuł składający się z dwóch — trzech wyrazów. Wszystkie elementy wprowadził już do K.t. w Calendariutn Regiomontana z 1476 drukarz wenecki E. *Ratdolt, ale pierwszą K.t. w układzie
1111
1112
KARTpN
najbardziej zbliżonym do współczesnego złożył w 1500 drukarz lipski Wolfgang Stoeckel w wyd. przez J. *Hal-lera dziele Jana z Głogowa Exercitium super onrnes trac-tatus Parvorutn logkalium Pctri Hispani. W *starych drukach na K.t. występują często reprodukcje drzewo-i miedziorytowe. W czasach nowszych na K.t. umiesza się także nazwisko tłumacza, redaktora, kolejność wydania, często ilość rycin i mfp, numer tomu. Tekst współczesnej K.t. składany jest zwykle czcionkami, rzadziej stosuje się reprodukcję rysunkową z kliszy cynkowej lub offsetowej. — Zob. tab. 46(5). Zob. też Winieta.
KOLOFON (gr. kolophón = szczyt, wierzchołek): 1. Formuła umieszczona na końcu średniowiecznej książki rękopiśmiennej
Kolofon dzieła Franciszka de Platea (Kraków 1475 K. Straube
1187
1188
Kolofon (stgr. κολοφών kolophōn = szczyt, czynność ostatecznie kończąca pracę) - w książkach rękopiśmiennych, a także pierwszych drukowanych była to informacja umieszczana na końcu książki, opisująca okoliczności powstania danego egzemplarza - kto i kiedy wykonał, na czyje polecenie, za czyjego panowania, wyrażająca zadowolenie z zakończonego trudu pisarskiego, często wyrażona wierszem okolicznościowym, pobożnym, poważnym bądź trywialnym itp. Z czasem z kolofonu wyodrębniła się współczesna postać informacji wydawniczo-drukarskich w postaci metryki książki i tym samym kolofon stał się zbędny.
Nadal jednak bywa stosowany przez niektórych autorów. Obecnie w kolofonie można podawać np. nazwy oprogramowania użytego do składu tekstu, nazwy użytych fontów komputerowych itp., a nawet nazwiska osób, które w jakiś pośredni sposób przyczyniły się do powstania książki, wspomagały lub inspirowały autora, a nie ma dla nich miejsca w informacjach na stronie redakcyjnej książki.
EXPLICIT (z łac. explicare = rozwijać), w starożytności tytuł dzieła umieszczony na końcu *zwoju, a więc dostępny do odczytania po jego rozwinięciu. Nazwa ta przetrwała do czasów, gdy zwój wyszedł z użycia, zastąpiony przez *kodeks, i w odniesieniu do rpsów średniowiecznych oraz *inkunabułów ma znaczenia następujące: 1. Formułka umieszczona na końcu tekstu, oznajmiająca o zakończeniu dzieła lub jego części (księgi, rozdziału), a zaczynająca się od słowa E., po którym z reguły następuje tytuł. Często wyróżniana była odrębną formą graficzną lub barwą. —• 2. Końcowe słowa tekstu dzieła, zwane też inaczej conclusia. Podobnie jak *incipit są one ważnym elementem dla identyfikacji tekstów, toteż cytuje się je przy opisach rpsów i inkunabułów w *kata-logach. — Zob. tak 46 (3).
INCIPIT (łac. = zaczyna się): 1. W rpsach średniowiecznych formułka umieszczona na pocz. tekstu i zawierająca imię autora oraz tytuł dzieła, a zaczynająca się zwykle od słowa „incipit". Stosowana była również na początku poszczególnych części dzieła (ksiąg, rozdziałów). I. często wyróżniony jest graficznie lub kolorystycznie. — 2. Początkowe wyrazy lub pierwsze zdanie tekstu, zwane też inaczej initium (łac. = początek). I. -w tym znaczeniu jest podstawowym elementem identyfikacyjnym dla ustalenia tożsamości tekstów, które w rpsach często występują bez podania autorów i tytułów, bądź też pod tytułami mylnymi lub przekręconymi. Toteż podawanie I. jest niezbędne przy opisywaniu rpsów średniowiecznych w *katalogu. Duże znaczenie jako pomoc przy identyfikacji tekstów mają publikacje wykazów I. Ważniejsze z nich: M. Vatasso, Initia Patrum aliorumaue scriptorutn ecdesiasticorum latinorum, 1906-1908; A.G. Little, Initia operum latinorum quae saeculis XIII, XIV, XV attribuuntur, 1900; U. Chevalier, Repertorium hymnologicum, 1892-1920; P. Glorieux, Ripertoire des
990
PRZYWILEJ
Ludu" (Leszno). Staranne ryc. chrząszczy znalazły się w pracy K. Stronczyńskiego Rozryil>ki entomologiczne dla młodzieży (Wilno 1835), a oryginalne, miedziorytnicze ręcznie kolorowane tablice jaj ptasich ozdobiły Ornitologię ptaków polskich K. Tyzenhauza (Warszawa 1861). Od poł. XIX w., wraz z objęciem katedry zoologii na Uniwersytecie Jagiellońskim przez M. Nowickiego, pojawiły się podręczniki szkolne, tzw. „zwierzyńce obrazkowe", itp. wydawnictwa popularne tego autora, ilustrowane obficie kopiami ryc. z dzieł obcych. Zaczęto wydawać także ilustrowane podręczniki botaniczne, użytkowo--ogrodnicze i atlasy grzybów. Na przełomie wieków XIX i XX wiele publikacji przyrodniczych wyszło z Księgarni M. *Arcta w Warszawie. Większość z nich jednak zaopatrzona była w ilustracje zapożyczone z obcych wydawnictw, z wyjątkiem Księgi lasu B. Dyakowskiego z ilustr. A. Sopocki. Ożywienie P.k.i. nastąpiło dopiero w poł. XX w., kiedy zaczęła ona wykazywać więcej oryginalności (np. J. Sokołowskiego, W. Siwka, A. Skirgiełły, J. Towpika, R. Łomnickiej i in.).W dziedzinie P.k.i. przy pomocy fotografii artystycznej wybitne miejsca zajęli m. in. W. Puchalski i W. Strojny.