Sprawiedliwość to uniwersalna zasada całej ludzkości, która spoczywa na podstawowej potrzebie życia społecznego człowieka. Dzieli się ona na
sprawiedliwość subiektywną i sprawiedliwość obiektywną. Ma ona znaczenie
powszechne , gdyż obowiązuje we wszystkich obszarach relacji międzyludzkich
tak prywatnych jak i publicznych. Jednym z najważniejszych środków , by sprawiedliwość w praktyce życia społecznego wprowadzić w czyn, jest prawo.
Sprawiedliwość występuje przede wszystkim jako idea wartości.
Jednym z pierwszych filozofów mówiących o sprawiedliwości jest Arystoteles. Naukę tę zawarł w dziele „Etyka Nikomachejska”. Twierdzi on , że sprawiedliwość to skłonność ludzi do czynienia rzeczy sprawiedliwych, dzięki której postępują sprawiedliwie i pragną tak czynić względem siebie i innych. Przeciwieństwem sprawiedliwości jest niesprawiedliwość, czyli trwała dyspozycja , przez którą ludzie postępują i pragną rzeczy niesprawiedliwych.
Filozof ten twierdzi, że jeśli człowiek , który wykracza przeciw prawu jest niesprawiedliwy, a ten który postępuje zgodnie z prawem jest sprawiedliwy, to wydaje się pewne , ze jeśli coś dzieje się zgodnie z prawem jest sprawiedliwe to dlatego , że ustanowione jest przez władzę ustawodawczą.
Cechą charakteryzująca człowieka zachowującego się sprawiedliwie jest to, że nie chce on posiadać więcej niż mu się należy i bez ważnej przyczyny tego nie czyni.
Arystoteles dzieli sprawiedliwość na dwa rodzaje. Pierwszy rodzaj to sprawiedliwość w stosunkach prawnych pomiędzy jednostkami, gdzie jest mowa o wypełnianiu wzajemnych zobowiązań tzw. sprawiedliwość umowna albo wymienna. Drugi rodzaj to sprawiedliwość rozdzielcza, która zachodzi między państwem a obywatelem, rozdziela ona dobra, zasługi jak również obowiązki.
W sytuacjach, gdy sprawiedliwość zawodzi należy odwołać się do tego co słuszne i prawe, czyli należy tak jakby uzupełnić prawo, gdy ustawodawca nie uwzględnił pewnych okoliczności. W tym przypadku chodzi o to, że prawa, które są sformułowane ogólnie zawsze zawierają luki prawne, a są sytuacje w życiu człowieka, których nie można podciągnąć pod to orzeczenie. Wtedy należy tak orzec, jakby orzekł ustawodawca, gdyby był obecny. Z tego powodu słuszność i prawość określa się terminem sprawiedliwości szczegółowej.
Arystoteles zauważa w swoich obserwacjach, ze człowiek jest sprawiedliwy z natury i z tego powodu dzieli prawo na elementy, która są sprawiedliwe z natury i sprawiedliwe z tego co człowiek stworzył.
Tomasz z Akwinu uważa, że sprawiedliwość to stała i wieczna wola oddawania każdemu tego co mu się należy. Sprawiedliwość oznacza w pewnym stopniu równość i wyraża stosunek do innych. Sprawiedliwość na pierwszym miejscu wymienia wolę w celu wskazania, że jej czynność musi być dobrowolna, a stałość i wiekuistość podkreślają niewzruszalność jej czynności.
Zadaniem sprawiedliwości jest kierowanie postępowaniem ludzkim. Wymaga ona odrębności jestestw. Z tego powodu człowiek musi odnosić się do drugich. Istnieje sprawiedliwość w znaczeniu przenośnym tzn. człowiek ma w sobie sprawiedliwość, która pochodzi z wiary i która usprawiedliwia grzesznika. Polega ona na właściwym uporządkowaniu władz duszy.
Filozof z Akwinu uważa, że istnieje „złoty środek” sprawiedliwości, który polega na umiarze rzeczowym. Umiar ten polega na równości rzeczy zewnętrznej do zewnętrznej osoby. Środek rzeczowy to właśnie umiar rozumu. Z tego właśnie powodu sprawiedliwość zachowuje charakter cnoty obyczajowej.
„Złoty środek” zależy od stosunku jednej rzeczy od drugiej, ale od umiaru sprawiedliwość samym cnotliwym człowieku.
Właściwa sprawiedliwość polega na oddawaniu każdemu , co mu się należy. Filozof ten uważa, że jeśli człowiek posiada więcej niż to co miał pierwotnie , to wynika z tego , że osiągnął zysk, a jeśli ma mniej niż pierwotnie to poniósł on stratę. Zachodzi tu najpierw sprawiedliwość dobrowolnej wymianie rzeczy np. kupno i sprzedaż. Od tejże wymiany został rozciągnięty zakres sprawiedliwości na te wszystkie przedmioty do , których odnosi się sprawiedliwość. Ta sama sytuacja odnosi się do oddawania każdemu tego, co mu się należy. Dzieje się tak ze względu na dobro wspólne.
Sprawiedliwość przewyższa również wszystkie cnoty obyczajowe takie jak:
Ofiarność
Wielkoduszność
Męstwo
Ofiarność to udzielanie własnych dóbr innym ludziom i wywodzi się ona ze sprawiedliwości. Jednakże ofiarność nie może objąć wszystkich aspektów, sprawiedliwość wszak odnosi się do wszystkiego.
Wielkoduszność zaś zwiększa wartość sprawiedliwości, ale bez niej nie jest nawet cnotą.
Męstwo natomiast odnosi się do tego co jest trudniejsze, a nie do tego co lepsze. Dlatego pożyteczne i użyteczne może być tylko w czasie wojny, a ze sprawiedliwością jest tak , że jest ona pożyteczna zarówno podczas wojny jak i pokoju.
Św. Tomasz twierdzi, że największe są te cnoty, które przynoszą najwięcej pożytku innym, ponieważ cnoty są źródłem dobrego działania.
John Rawls w swym dziele pt. „Teoria sprawiedliwości” uważał, że sprawiedliwość jest pierwszą cnotą instytucji społecznych. Jeśli prawa i instytucje społeczne są niesprawiedliwe, to należy je zreformować lub znieść, nawet jeśli są sprawne i dobrze zorganizowane. Prawa nietykalności nie można człowieka pozbawić nawet ze względu na dobro ogółu, gdyż jest ono oparte na idei sprawiedliwości. Swobody z równych praw obywatelskich są nienaruszalne, gdyż prawa gwarantowane przez sprawiedliwość nie mogą stać się tematem politycznych przetargów. Niesprawiedliwość można tolerować tylko w takim przypadku, by uniknąć jeszcze większej niesprawiedliwości. Rawls twierdz, że takie ważne cnoty jak: prawda i sprawiedliwość są bezkompromisowe.
Zasady społecznej sprawiedliwości to podstawa, która wyznacza prawa i obowiązki w instytucjach społecznych i określa korzyści i ciężary wynikające ze społecznej współpracy. Rawls zauważa podział społeczności gdzie:
każdy akceptuje te same zasady sprawiedliwości mając nadzieję, że każdy tak czyni
podstawowe instytucje społeczne respektują zasady sprawiedliwości i jest to fakt znany ogólnie przez obywateli
Mimo, że ludzie nie są zgodni, co do zasad określających warunki ich współpracy, to jednak każdy posiada jakąś koncepcję sprawiedliwości. Ludzie ci są zgodni, co do przyjęcia jednolitego zbioru zasad, który będzie określał prawa i obowiązki, korzyści i ciężary związku społecznego.
Jednak zgodność koncepcji sprawiedliwości to nie jest jedyne uwarunkowanie trwałej ludzkiej wspólnoty. Realizacja takich kwestii jak: koordynacja, efektywność i stabilność powinna skutecznie i sprawiedliwie prowadzić do osiągnięcia celów społecznych.
Jon Rawls sformułował dwie zasady sprawiedliwości:
,,każda osoba ma mieć równe prawo do jak najszerszej podstawowej wolności możliwej do pogodzenia z podobną wolnością dla innych”
,,nierówności społeczne niekoniecznie mają być tak ułożone, by:
można się było rozsądnie spodziewać, że będzie to korzyścią dla każdego
wiązały się z pozycjami i urzędami na równi dla wszystkich otwartymi”
Zasady te stosuje się do podstawowej struktury społeczeństwa, mają być ujęte tak, by pierwsza zasada miała pierwszeństwo przed drugą tzn. w sposób linearny. Oznacza to, że odstępstw od instytucji równej wolności (I zasada) nie można usprawiedliwić zwiększeniem korzyści społecznych i ekonomicznych.
Filozof ten zajmuje się również sprawiedliwością polityczną, czyli sprawiedliwością konstytucji. Dzieli ja on na dwa aspekty:
konstytucja jako sprawiedliwa procedura, która gwarantuje wolność
musi być ułożona w taki sposób, by ze wszystkich możliwości wyprowadziła sprawiedliwe urządzenia, skuteczny system ustawodawstwa
Wszyscy obywatele powinni mieć równe prawo w decydowaniu i uczestniczeniu w procesie konstytucyjnym. Konstytucja musi zagwarantować autentyczną możliwość brania udziału i wpływaniu na proces polityczny.
Zasady sprawiedliwości to podstawowe kryteria przy osądzaniu dokonań reprezentanta.
Pojęciem sprawiedliwości zajmowali się filozofowie wielu epok. Ich koncepcje na temat sprawiedliwości są często różnorodne. Jednak każdy dochodzi do wniosku, że sprawiedliwość to podstawa życia społecznego. Gdyby nie było sprawiedliwości nie byłoby możliwe stworzenie wspólnoty, a tym samym państwa. Jest ona najwyższą i wyłączną wartością w życiu społecznym.
6
6