1. Psychologia rozwojowa-bada jak organizmy wzrastają, zmieniają się na przestrzeniu czasu pod wpływem oddziaływań biologicznych i środowiskowych.
Psychologia ogólna to podstawowy dział psychologii naukowej zajmujący się systematycznym gromadzeniem wiedzy i poznania zasadniczych prawidłowości życia psychicznego. Psychologia ogólna interesuje się poznaniem struktury osobowości, jej funkcjami regulacyjnymi, mechanizmami kontroli i integracji działania, a także zakresem indywidualnych odrębności.
2. Typy/charakter zmian:
I. *dodawanie-uzupełnianie,
* substutucja-zastępowanie w całości lub części,
*modyfikacja-przekształcanie,
*inkluzja-wejście w skład, stanie się częścią,
*mediacja-stanie się ogniwem,
II.*zmiany ilościowe-nie naruszają wewnętrznej organizacji struktury, nie mamy do czynienia ze zmianą jej jakości,
*zmiany jakościowe-zmianiają wewnętrzną strukturę, a co za tym idzie-jej jakość.
III.*zmiany intraindywidualne(wewnątrz)
*zmiany interidywidualne(pomiędzy)
3. Rozwój-jest ciągłym procesem -od poczęcia do dojrzałości, jest uzależniony od poziomu dojrzałości i mielinizacja układu nerwowego, kolejność etapów rozwojowych jest u wszystkich dzieci taka sama, ale tempo ich osiągania różne.
4. Mielinizacja-jest procesem usprawniania pracy układu nerwowego. Proces usprawniania polega w głównej mierze na zmianie tempa przewodzenia impulsów. Trwa on do czasu pełnego rozwoju układu nerwowego.
5. Modele rozwoju
model liniowy-rozwój jest ujmowany jako ciągły wzrost, nie można wyróżnić etapów, główna kategorią rozwojową jest tempo zmian.
model stadialny-wyróznia się tutaj dwie fazy: progresu(wzrostu) i plateau(porządkowania), główną kategorią rozwojową jest rytm zmian, rozwój jest ujmowany etapowo.
model transformacyjny-rozwój przebiega w cyklach, kazdy cykl składa się z 4 etapów: progresu, plateau, regresu i kryzysu, główna kategoria rozwoju to domykanie się cyklu rozwojowego, przechodzenie do następnej fazy lub fiksacja na bieżącej fazie.
Dziedziczność - określa twój potencjał, ale twoje doświadczenie określa to, w jaki sposób ten potencjał zostanie wykorzystany.
Rozwój prenatalny-czas bardzo intensywnego rozwoju od momentu zapłodnienia do momentu narodzin. Kolejne fazy rozwoju prenatalnego:
1) faza zarodkowa- zygota- zapłodniona komórka jajowa.
2) faza embrionalna-pierwsze 8 tyg. od momentu zapłodnienia,
3) faza płodowa-po czasie 8 tyg.embrion przyjmuje nazwę płodu.
Już w tym okresie zapada wiele decyzji, a związane jest to z:
-z genami(układ hormonalny, nerwowy, narodziny płci),
-z odzywianiem i codziennym funkcjonowaniem matki,
-ze środowiskiem, w jakim ona żyje, w jakim żyła jej matka.
TERATOGENY- realne zagrożenie: substancje pochodzące ze środowiska(wirusy, środki odurzające,inne substancje chemiczne),które mogą uszkodzić organizm w okresie prenatalnym.
OKRES NOWORODKOWY-obejmuje pierwszy miesiąc po urodzeniu dziecka.
1. Zdolności sensoryczne
-potrafia reagować na smak(szczególnie słodki)-poszukują zdrowego pożywienia,
-preferują ogladanie ludzkich twarzy-po kilku dniach potrafi rozpoznać twarz matki,
-preferują kolory kontrastowe,
-przekładaja dźwięk mowy na inne dźwięki,
-wolą głos kobiet.
2.Zdolności społeczne
-u noworodków funkcjonuja neurony lustrzane,które pobudzają obszary mózgu odpowiadającego działaniom lub stanom umysłowym jakie widzimy u innych.
3.Odruchy wrodzone-biologiczna platforma późniejszego rozwoju: odruch chwytania, kroczenia i toniczno-szyjny(szermierza). Zdolności te maja charakter wysoce adaptacyjny i sprzyjają przetrwaniu.
NIEMOWLĘCTWO(trwa do 18 miesiaca życia)
1)Rozwój układu nerwowego
-stymulacja musi nastąpić w określonym „okienku okoliczności sprzyjających”-okresy krytyczne w rozwoju,
-całkowita masa tkanki nerwowej wzrasta o 50% w ciągu pierwszych 2 lat,
-nieużywane połączenia zaczynają być eliminowane w procesie przycinania połaczeń synaptycznych.
2)Dojrzewanie i rozwój
-dojrzewanie-postęp genetycznie zaprogramowanych procesów wzrostu i rozwoju na przestrzeni czasu,
-smycz genetyczna-ograniczenia jakie dziedziczność nakłada na rozwój dziecka.
Rozwoj układu nerwowego jest podstawa dla rozwoju poznawczego, motorycznego i społecznego.
3)Dotyk-ważny element stymulacji
-kontakt uspokajający-stymuluje i daje poczucie bezpieczenstwa,
-dotyk sprzyja: szybszemu rozwojowi intelektualnemu, poprawie funkcjonowania układu pokarmowego, poprawia krążenie i powoduje spadek produkcji hormonów stresu.
4)Przywiązanie
-podwaliny pod wszystkie poźniejsze bliskie relacje,
-ma charakter wrodzony,
-każdy z nas ma swój styl przywizania:
1)przywiązanie z poczuciem bezpieczeństwa-lęk pojawiał się jedynie pod nieobecność opiekuna,
2)przywiąznie bez poczucia bezpieczeństwa
*lekowo-ambiwalentny styl(płacze po wyjściu opiekuna,a po powrocie trudno je uspokoić),
*unikanie-dzieci nie są zainteresowane kontaktem z opiekunem.
Kiedys uwazano, ze styl wychowania decyduje o stylu przywiązania. W tej chwili uwaza się, ze decyduja o tym natura i wychowanie (temperament dziecka), a także kultura.
OKRES DZIECIŃSTWA-(trwa od 18 miesiąca do okresu pokwitania)
1)Trzy największe osiągnięcia/zadania życia:
*przyswojenie sobie języka ojczystego,
*stworzenie relacji z ważnymi ludźmi,
*rozwój zdolności myslenia i rozumowania.
Przyswojenie języka ojczystego-ludzkie potomstwo posiada wrodzone zdolności pomagające mu realizować to zadanie.
*dzieci uczą się języka ojczystego podobnymi etapami i w podobnym czasie,
*jednak ok.6 miesiąca życia nastawiają się na dominujący język w ich środowisku(traca zdolność nauczenia się wszystkich dźwięków)
Środowisko ma znaczenie
*rodzice o niskim statusie socjoekonomicznym czytaja średnio 25 godz.miedzy pierwszym a piątym rokiem życia, natomiast rodzice o średnim statusie socjoekonomicznym czytaja 1000 godz-ma to kolosalny wpływ na umiejetności werbalne ich dzieci.
*kolejnym bardzo waznym elementem jest opanowanie społecznych reguł komunikacji, np.jak właczyc się do rozmowy, jak zamieniac się rolami z mówiącego na słuchającego,
*ważne jest tez opanowanie języka ciała,intonacji,mimiki twarzy.
Stworzenie relacji z innymi ludźmi
TEMPERAMENT
*dziedzczny ''wbudowany'' wzorzec osobowości i zachowania jednostki,
*z badań wynika ze 20% dzieci rodzi się z rendencja do nieśmiałości, 40% ma predyspozycję do śmiałości,
*jednak style wychowania i różne aspekty doświadczenia mogą wpływać na to, jak temperament będzie się objawiał.
Socjalizacja
Proces takiego kształtowania wzorcow zachowan, wartości, standardow, umiejętności, poglądów i motywow, by pasowaly one do norm uwazanych w danej społeczności za właściwe i porzadane.
POSTAWY RODZICIELSKIE
* ''całościowa forma ustosunkowania się rodziców(osobno ojca, osobno matki) do dzieci''
*Składa się ona z komponentów: poznawczego, emocjonalno-motywacyjnego, behawioralnego.
RODZICE AUTORYTARNI- ''oszczędzając rózgę,psujesz dziecko'', wymagaja posłuszeństwa, podporządkowania, nie tolerują dyskusji na temat reguł,stosują kary i groźby.
- dzieci są niespokojne i czują się niepewnie.
Rodzice autorytatywni maja wobec dzieci wielkie oczekiwania, ale zwykle wyjaśniają konsekwencje,maja szacunek dla poglądów dzieci, stwarzają miejsce dla zachowań racjonalnych,dyskusji,demokracji,są ciepli. Dzieci takich rodzicow SA pewne siebie, samodzielne, entuzjastyczne, odnosza sukcesy.
RODZICE POBŁAŻLIWI-ustalają niewiele reguł,pozwalają dzieciom podejmować własne decyzje,są dbający i komunikatywni, ale obciążają dzieci za podejmowane decyzje,uważają ze poznanie konsekwencji własnego działania jest lepsze niż kara bądź rady i wskazowki.
RODZICE NIEZAANGAZOWANI-mogą być obojętni,czasami odrzucający-niekiedy do tego stopnia,że zaniedbują,wręcz maltretują dziecko. Zwykle rodzice z tej grupy, wioda tak stresujące życie,że nie mają czasu dla własnych dzieci. Dzieci rodziców pobłażliwych i niezaangażowanych są zazwyczaj mniej dojrzałe, bardziej impulsywne i zależne, bardziej wymagajace.
Stadia rozwoju poznawczego
DWULATEK - Dosc sprawny motorycznie, Pewniejszy językowo, Zdolność czekania, umiejętność znoszenia niewygody znacznie wzrasta
DWA I POL ROKU- Dziecko jest bardzo uparte i Malo elastyczne, Jest wymagające i skłonne do dominacji
TRZY LATA- Lubi nie tylko brac ale i dawac, lubi się Dzielic, otwarty na wspolprace, Zainteresowany jest jezykiem, uwielbia nowe slowa, chetnie je powtarza, Jest dosc sprawny fizycznie
TRZY I POL ROKU- Zaburzona koordynacja, objawia się potykaniem, przewracaniem, lekiem wysokości, Może dotyczyc jezyka
4 LATA- Nie do opanowania ruchowo, bije, kopie, rzuca kamieniami, niszczy przedmioty, ucieka, wrzeszczy, nie do opanowania emocjonalnie, uzywa wulgaryzmow, puszy się, przechwala, prowokuje
4,5 ROKU- Lepiej nad soba panuja, Bardzo poprawia się ich sprawność motoryczna, Zaczynaja interesowac się literkami, cyframi, Jest to często okres gwałtownego rozwoju intelektualnego
5 LAT, 5,5- Podlega gwałtownym emocjom, jest rozdzierany sprzecznościami, Zachowanie jest krnąbrne, niegrzeczne
Nie szanuje czyjejs własności, zdarza mu się ukrasc drobne kwoty pieniędzy, nie zawsze mowi prawde
7 LAT- Jest skryty, spokojniejszy, ale raczej narzeka niż okazuje radosc, Buduje swoja tożsamość patrzac, obserwując, dumając, Zbyt wiele od siebie wymaga
8 LAT- Dla niego nie ma rzeczy niemożliwych,, Jest aktywny, zabiegany, żądny nowych doświadczeń
Jest wszedzie
9 LAT- Potrafi być skrajnie niezależny
10 LAT- Osiaga stan beztroski
11 LAT- Nie chce z nikim współpracować, Nie stawia wymagan sobie, ale innym bardzo wysokie, Jest to najgorszy stan w stosunkach miedzy dzieckiem a matka, wszelkie zarzuty sa do niej, Poza domem zachowuje się grzecznie
OKRES 14 LAT
*14-sto latki są całkowicie i bez reszty skoncentrowane na sobie, wiecznie niezadowoleni z siebie,
*cechuje je labilność uczuciowa,
*adolescenci są wyczuleni na wszelkie objawy lekceważenia ich osoby.
Walka o autonomię, to walka o:
- swobode dysponowania czasem,
-niekontrolowany dobór przyjaciół,
-szacunek dla ich decyzji,poglądów,zainteresowań,
-prawo do prywatności,intymności.
Sposoby walki:
-ucieczka z domu,kłamstwa,
-bierny upór,bierna agresja,czyli robienie na złość-polega na nierobieniu tego na czym zależy dorosłym(wygląd zewnętrzny itp.)
Trudne zachowania bezwzględnie wymagające interwencji:
-czyny przestępcze, -uzależnienia typu:alkoholizm czy narkomania,
-choroby typu:anorexia nervoza, -próby samobójcze-choćby były najbardziej demonstracyjne.
OKOLICE 15/16/17/18...LAT
*jest to okres ideologicznych konfrontacji,dyskusji o wartościach,moralności, etyce filozofii,
* są wrażliwi na wszelkie przejawy niesprawiedliwości,dysryminacji,nietolerancji czy przemocy.Reagują bardzo ostro na niezgodność słów wypowiadanych przez dorosłych z ich czynami,
Rodzice nadal pełni obaw-pozwalają na większą swobode działań.
W repertuarze trudnych zachowań nadal pozostaja wszelkie formy walki, ale znacznie mniej chętnie jest to przez nich wykorzystywane.Nadal aktualne są groźby tego okresu, czyli czyny przestępcze:alkohol,narkotyki,próby samobójcze.
ZMIANY W SEKSUALNOŚCI:
*zwiększa się czestotliwość myślenia o seksie,
*pojawiają się pierwsze doświadczenia seksualne,
*masturbacja,
*ujawnia się orientacja seksualna(kierunek zainteresowań seksualnych)
ROZWÓJ MORALNY(Teoria Kohlberga)
Poziomy i stadia Uzasadnienie moralnego zachowania
I. Moralność przedkonwencjonalna |
|
Stadium 1: Egocentryczne przyjemność/ból/zysk |
Ukierunkowanie na unikniecie bólu lub bycia przyłapanym |
Stadium 2: Orientacja koszt/zysk; wzajemność |
Zdobywaj nagrody lub inne korzyści (''Przysługa za przysługę'') |
II. Moralność konwencjonalna |
|
Stadium 3: Orientacja dobrego dziecka |
Zyskaj akceptację, unikaj dezaprobaty |
Stadium 4: Orientacja prawa i porządku |
Przestrzegaj reguł, unikaj kar |
III. Moralność postkonwencjonalna (oparta na zasadach) |
|
Stadium 5: Orientacja na dotrzymanie umowy społecznej |
Działaj dla dobra własnej społeczności |
Stadium 6: Orientacja na zasady etyczne (np. Jezus, Mahomet) |
Dąż do sprawiedliwości, bądź konsekwentny w swoich zasadach,unikaj potępienia |
Wyzwania rozwojowe osób dorosłych
Zadania tego okresu:
*decyzje związane z edukacją,
*kariera zawodowa,
*związki intymne-ewentualnie założenie rodziny.
DOROSŁOŚĆ WSCHODZĄCA (forma okresu przejściowego)
To okres poszukiwania i eksperymentów we wszystkich obszarach(praca,światopogląd, partnerzy, styl zycia)
SA skłonni do podejmowania ryzyka
Ich sytuacja zyciowa stabilizuje się (zwykle ok. 30 r.z.)
SREDNIA DOROSLOSC
W ich działaniach pojawia się niespotykana umiejętność laczenia i integracji różnorodnych stylow myslenia, takich jak refleksja, analiza i rozumowanie dialektyczne
Wydarzenia przewidywalne (odejście dzieci z domu, przejscie na emeryture)
Nieoczekiwane (choroba, rozpad związku)
Prowokowane przez nas (ponieważ nie nastąpiły oczekiwane wydarzenia)
POZNA DOROSLOSC
Zmiany fizyczne:
Spada wytrzymałość i sprawność fizyczna
Wolniej przyswajaja informacje
Sa lepsi jeżeli chodzi o zasob słownictwa
Zmiany społeczne i emocjonalne:
Ograniczaja liczbe kontaktow społecznych ale staja się bardziej zaangażowani
TEORIA PIAGETA
SCHEMATY-są to struktury intelektu organizujące zdarzenia, spostrzegane i klasyfikowane na podstawie ich ogólnych cech. Tworzą się w skutek różnicowania. Na trafniejsze precyzowanie schematów wpływa coraz lepsze generalizowanie bodźców.
ASYMILACJA-jest to proces poznawczy , dzięki któremu nowe treści percepcyjne, motoryczne czy pojęciowe włączane są do istniejących schematów
lub wzorów zachowania. Asymilacja wpływa na rozbudowę schematu, nie zmieniając go.
AKOMODACJA-tworzenie nowych schematów (w którym nowy bodziec znajdzie miejsce) lub modyfikacja starych (aby bodziec do niego pasował).
RÓWNOWAŻENIE-proces pozwalający na włączenie zewnętrznego doświadczenia do struktur wewnętrznych (schematów), przy założeniu, że procesy asymilacji i akomodacji są równie ważne.
RÓWNOWAGA- stan zrównoważenia struktur poznawczych, które osiągane jest w momencie pomyślnego zakończenia asymilacji nowych bodźców.
Używając wyżej wymienionych pojęć można wyjaśnić , jak i dlaczego następuje rozwój intelektualny.
STADIA ROZWOJOWE
1 faza - [0 do 2 roku życia] sensoryczno-motoryczna - dzieci uczą się przez zmysły, ich świat jest doświadczeniem fizycznym. Dzieci w tym wieku mają stałość przedmiotu, tzn. kiedy np. mama odejdzie do innego pokoju, nadal istnieje. Coś co znika z pola widzenia, nie przestaje istnieć. Dzieci są egocentryczne.
2 faza - [2 do 7 roku życia] przedoperacyjna - dzieci starają się uaktywnić swoją wyobraźnię; mają bardzo egocentryczne spojrzenie na świat (egocentryzm oznacza niemożność zrozumienia punktu widzenia innych ludzi). Dzieci umieją odróżnić rzeczy realne od nierealnych- fantazji.
3 faza - [7-11 lat] faza operacji konkretnej - stosowanie logiki i alternatywnych perspektyw, pomaga dziecku pojąć związki przyczynowo skutkowe; dzieci mają problem z pojęciami abstrakcyjnymi. Myślenie nie jest już egocentryczne.
4 faza - [ od 12 roku życia] faza operacji formalnych - dzieci zaczynają myśleć abstrakcyjnie pozwala ona przekroczyć granicę czasu i przestrzeni.
Stadia rozwoju inteligencji wg Piageta
1. SENSOMOTORYCZNE 0-2 lata
Dziecko poznaje świat dzięki bezpośredniemu spostrzeganiu i aktywności motorycznej, bez udziału myślenia w formie znanej dorosłym. Do ósmego miesiąca dziecko nie posiada pojęcia stałości przedmiotu. Do tego czasu co znika z pola widzenia dziecka znika również z jego umysłu. Myślenie dziecka jest zdominowane przez tu i teraz. Kiedy dziecko nabywa pojęcie stałości przedmiotu i pojawiają się inne środki myślenia jak pamięć i język stadium sensomotoryczne dobiega końca. Dziecko staje się zdolne do antycypowania przyszłości i myślenia o przeszłości
2. PRZEDOPERACYJNE 2-7 lat
Okres przejściowy który kończy się pojawienie myślenia operacyjnego. Wraz z rozwojem mowy dziecko staje się zdolne do myślenia symbolicznego, jednak możliwości intelektualne nadal zdominowane są przez postrzeżenia niż przez pojęciowe uchwycenie sytuacji i zdarzeń.
Myślenie dziecka podlega ograniczeniom
- egocentryzm dziecko nie potrafi zrozumieć, że mogą istnieć inne punkty widzenia niż jego ( eksperyment z górami.
- centracja zwracanie uwagi na tylko jedną właściwość przedmiotu z pominięciem innych nawet bardzo ważnych (eksperymenty nad pojęciem stałości - kulka i kiełbaska z plasteliny)
- nieodwracalność niezdolność przedoperacyjnego dziecka do powrotu - w myślach - do punktu wyjścia rozumowania.
3. OPERACJE KONKRETNE 7-11 lat
Główne właściwości tego stadium to - nabywanie odwracalności wmyślenia dziecko potrafi odwracać operacje myślowe i - zdolność do decentracji dziecko staje się mniej egocentryczne i potrafi widzieć przedmioty i zdarzenie z różnych punktów widzenia
Inną ważną cechą tego stadium jest wzrastająca zdolność do posługiwania się takimi operacjami jak klasyfikacja - zdolność do logicznego grupowania przedmiotów wg ich wspólnych cech właściwości oraz szeregowania zdolność do porządkowania elementów wg jakiegoś porządku np. wg koloru, wielkości
W tym stadium dziecko aby rozwiązać jakiś problem w sposób logiczny potrzebuje manipulacji i eksperymentowania na rzeczywistych przedmiotach
4. OPERACJE FORMALNE 11-do końca
Dziecko nabywa zdolność do rozumowania abstrakcyjnego bez odwoływania się do konkretnych przedmiotów i wydarzeń. Dzieci potrafią rozwiązywać problemy w umyśle za pomocą systematycznego testowania zbioru hipotez i równoczesnego badania ich wzajemnych zależności. Staje się w coraz większym stopniu podobne do myślenia człowieka.
MODULOWA STRUKTURA UMYSLU:
W trakcie ewolucji hominiadow mozg powiększył się przede wszystkim ze względu na konieczność przetwarzania zlozonych informacji społecznych.
Moduly:
1.budowanie relacji z innymi, poszukiwanie informacji kto jest kim.
2.uklad socjalizacyjny - odkrywanie jak zachowuja się inni/wszyscy, by być zaakceptowanym.
3.uklad odpowiedzialny za status społeczny.
Ad.1. najwcześniej rozwija się rozeznanie kto jest wrogiem, a kto przyjacielem, podstawowe zadanie niemowlęcia.
Na czym opiera się budowanie relacji:
Wśród ludzi nie jest proste przełożenie największy = najważniejszy
Nadal liczy się skuteczność walki o prymat
Nadal licza się dobre koalicje
Nadal liczy się dobre pochodzenie
Nadal wazna jest liczba spojrzen współplemieńców
Ad.2. jakie zachowania sa akceptowane przez innych
Badania dowodza, ze kultura, która prezentuje dziecko jest kultura społeczeństwa, w którym dorasta, a nie kultura jego rodzicow, ale zalezne jest to od wieku dziecka. Jest to zgodne z perspektywa ewolucji. Jest ewolucyjnym przymusem podazanie za grupa.
Dzieci socjalizuja się przez naśladowanie konkretnych osob i poprzez dostosowanie swego zachowania do odpowiedniego prototypu, ale dziecko może należeć jednoczesnie do wielu kategorii.
Ad.3. trzecim zadaniem dziecka jest nauczenie się skutecznego konkurowania z innymi.
Opiera się na zbieraniu informacji na swój temat dotyczących „ja”.
Informacje te zbieramy w formie informacji zwrotnych od „uogólnienia innego”.
Status jest zjawiskiem wielowymiarowym i zaleznym od kontekstu.
Dla chłopców wazne jest bycie wysokim, silnym w okresie dorastania.
Dla dziewczat „urodziwość”.
Układ odpowiedzialny za status społeczny wykorzystuje te informacje, aby wypracowac długoterminową strategie zachowania skrojona na miare swego właściciela.
Usprawnianie/ wykorzystywanie modulow prowadzi do:
Zdobycia wiedzy na temat najbliższego otoczenia
Okreslenia swojej pozycji w tym otoczeniu
Co warto robic aby być przez nie akceptowanym
Co można zrobic aby być w tym otoczeniu najlepszym
ZADANIA ROZWOJOWE W CIĄGU ŻYCIA WG. HAVIGHURST'A
• Uczenie się chodzenia.
• Uczenie się przyjmowania stałego pokarmu.
• Uczenie się mówienia.
• Uczenie się kontroli nad własnym ciałem.
• Uczenie się różnic płci i skromności seksualnej.
• Kształtowanie się pojęć i uczenie się mowy do opisu rzeczywistości społecznej i fizycznej.
• Nabywanie gotowości do czytania, a także pisania.
• Uczenie się rozróżniania dobra i zła, początki rozwoju sumienia.
b) Średnie dzieciństwo ( 5/6 - 12/13 lat)
• Nabywanie sprawności fizycznych potrzebnych w codziennym życiu, zwłaszcza w zabawach z rówieśnikami.
• Wytwarzanie zdrowych postaw wobec samego siebie i wzrastającego/rozwijającego się organizmu.
• Uczenie się przebywania z rówieśnikami, także bez obecności dorosłych.
• Uczenie się właściwych ról męskich lub kobiecych.
• Rozwijanie podstawowych umiejętności czytania, pisania i liczenia.
• Rozwijanie pojęć potocznych przydatnych w życiu codziennym.
• Rozwijanie świadomości, moralności i skali wartości.
• Osiąganie niezależności osobistej.
• Rozwijanie postaw wobec grup społecznych oraz instytucji.
c) Adolescencja ( 12/13 - 18 lat)
• Nawiązywanie nowych, bardziej dojrzałych więzi z rówieśnikami obojga płci.
• Ukształtowanie roli męskiej lub kobiecej.
• Akceptacja zmian zachodzących we własnym organizmie i efektywne posługiwanie się własnym ciałem.
• Osiągnięcie niezależności uczuciowej od rodziców i innych osób dorosłych.
• Przygotowanie do zawarcia małżeństwa i życia w rodzinie.
• Przygotowanie do kariery zawodowej (niezależności ekonomicznej)
• Rozwijanie ideologii (sieci wartości i systemu etycznego kierującego zachowaniem).
• Dążenie i osiągnięcie postępowania odpowiedzialnego społecznie.
• Wybór małżonka/i.
• Uczenie się współżycia z małżonką/iem.
• Założenie rodziny.
• Wychowywanie dzieci.
• Prowadzenie domu.
• Rozpoczęcie pracy zawodowej.
• Przyjmowanie odpowiedzialności obywatelskiej.
• Znalezienie pokrewnej grupy społecznej.
e) Wiek średni ( 36 - 60 lat)
• Wspomaganie dorastających dzieci tak, aby stawali się odpowiedzialnymi i szczęśliwymi ludźmi dorosłymi.
• Osiągnięcie dojrzałej odpowiedzialności społecznej i obywatelskiej.
• Uzyskanie i utrzymywanie zadowalającej sprawności w pracy zawodowej.
• Wypełnienie wolnego czasu zajęciami typowymi dla ludzi dorosłych.
• Traktowanie małżonka/i jako osoby.
• Akceptowanie i dostosowanie się do fizjologicznych zmian wieku średniego.
• Przystosowanie do starzenia się rodziców.
• Przystosowanie się do spadku sił fizycznych.
• Przystosowanie się do emerytury i zmniejszonych dochodów.
• Pogodzenie się ze śmiercią współmałżonka/i .
• Utrzymywanie stosunków towarzyskich z ludźmi w swoim wieku.
• Przyjmowanie i dostosowywanie się do zmiennych ról społecznych.
• Urządzenie w sposób dogodny fizycznych warunków bytu.