Strona główna  >  Profilaktyka logopedyczna  >  Kształtowanie mowy

Hiperleksja jako zaburzenie samodzielne lub współistniejące

Mówiąc o hiperleksji, nie można nie wspomnieć o zaburzeniach w uczeniu się języka. Jeśli wspominamy o obu problemach jednocześnie, to musimy brać pod uwagę nie tylko dzieci z dysleksją, ale także z autyzmem, bo nie sposób pominąć zaburzenia w uczeniu się niewerbalnym. Gdy mowa o hiperleksji i zaburzeniach w uczeniu się niewerbalnym, trzeba brać również pod uwagę zespół dziecka nadpobudliwego jako ewentualną cechę współistniejącą. A mówiąc o funkcjach uczenia się, trzeba jeszcze pamiętać o dwu spektrach. Pierwsze to spektrum percepcji społecznej, od słabego do wyraźnego rozpoznawania społecznych wskazówek i właściwych zachowań. Drugie to spektrum równowagi poznawczej, mierzące zarówno wskaźnik inteligencji niewerbalnej (wykonawczej), jak i werbalnej. Hiperleksja nie jest zestawem niepowiązanych ze sobą cech - najlepiej można ją zrozumieć właśnie w kontekście tych spektrów i tego, jak na owych rodzajach kontinuum wyrażane są rozmaite zaburzenia.

Hiperleksja może być zaburzeniem współistniejącym, a nie występującym samodzielnie. Dziecko z hiperleksją może więc wykazywać objawy mieszczące się w kilku kategoriach.

Zainteresowanie hiperleksją rośnie, ale wciąż istnieje problem z jej interpretowaniem i z diagnozowaniem. Problem polega na jej dopasowaniu do bieżących kategorii diagnostycznych, a te mogą się okazać nieodpowiednie dla dziecka z hiperleksją. Jeśli więc hiperleksja zostanie wynotowana jako główne zaburzenie, wiele dzieci może otrzymać pochopnie błędną diagnozę i wiele innych problemów pozostanie źle rozpoznanych. Dlatego też warto analizować umiejętności werbalne i niewerbalne dziecka oraz poziom percepcji społecznej, bowiem hiperleksja u dzieci może zostać rozpoznana jako zaburzenie współistniejące.

Hiperleksja w badaniach naukowych

Aby przybliżyć zjawisko zwane hiperleksją, przytoczę różne poglądy, które ukształtowały współczesne podejście.

Czytanie i pisanie, jako formy komunikacji językowej, stanowią wtórną w stosunku do mowy formę porozumiewania się językowego. Pojawiają się wówczas, gdy mowa dziecka jest już ukształtowana i rozwinięta, bowiem wymagają świadomej analizy związku, jaki zachodzi między znakami graficznymi i ich odpowiednikami językowymi (fonemami, słowami, frazami, zdaniami). Zdaniem wielu badaczy dysleksji (m.in.:G. Krasowicz, M. Bogdanowicz, A. Maurer) przyczyną trudności w czytaniu, pisaniu i rozumieniu treści mogą być zaburzenia związane z:

• automatyzacją czytania (dekodowanie),

• komunikacją językową (deficyt semantyczny składnika językowego),

• przetwarzaniem fonologicznym (deficyt wrażliwości fonologicznej),

• stosowaniem reguł gramatycznych (trudności związane z deklinacją i koniugacją),

• stosowaniem reguł syntaktycznych (składniowych) dotyczących budowy i przekształcania zdań,

• rozumieniem zaimków i przyimków w tekście,

• stosowaniem reguł ortograficznych.

Czytanie jest przekazywaniem od nadawcy, czyli autora, do odbiorcy, czyli czytającego informacji w postaci tekstu pisanego zaopatrzonego w wyrazy, zdania, znaki przystankowe, uporządkowanym zgodnie z regułami języka używanego przez dane społeczeństwo (za: Kaczmarek, Manguist i inni). Fazę identyfikacji określa się mianem dekodowania, a fazę analizy mianem rozumienia (Krasowicz, 1997). Niektórzy badacze uważają, że rozumienie czytanego tekstu nie pokrywa się w czasie ze spostrzeganiem; nie jest zsynchronizowane z dekodowaniem, ale stanowi jego kontynuację. Akt komunikowania się, jakim jest proces wytwarzania i odbioru tekstów pisanych wymaga od odbiorcy nabycia pewnych umiejętności. Czytanie, jako odbiór tekstu pisanego, stanowi złożony proces psycholingwistyczny oparty na dekodowaniu tekstu oraz na interpretowaniu jego treści. Proces ten wymaga od czytającego sprawności językowej na poziomie fonologicznym, syntaktycznym, semantycznym oraz sprawności poznawczych w zakresie percepcji wzrokowej, słuchowej, procesów pamięciowych i operacji umysłowych na poziomie myślenia pojęciowego. A zatem czytanie wymaga zaangażowania procesów kontroli poznawczej, a zwłaszcza językowej, będącej czynnością dekodowania tekstu ukierunkowanego na jego rozumienie i wykorzystanie do indywidualnych celów czytającego.

Współczesne badania dotyczące procesu czytania i pisania (por.: Gombert 1992, Krasowicz 1997, Kierska-Turska 1989, Maurer 1995) mówią o rozwoju sfer metajęzykowych w odniesieniu do reguł językowych. I tak:

• sfera metafonologiczna dotyczy rozpoznawania i manipulowania elementami fonologiccznymi;

• sfera metasyntaktyczna - rozpoznawania i manipulowania elementami morfonologicznymi i składniowymi;

• sfera metasemantyczna - rozpoznawania i manipulowania elementami treściowymi o zasięgu: słowo, zdanie, tekst.

Analizując problem hiperleksji, rozumianej jako trudności w przetwarzaniu informacji, możemy obserwować, iż u osób z kłopotami w czytaniu problem może się pojawiać na wcześniejszych etapach rozwoju tej umiejętności (za: Kirby 1991), tj. rozpoznawania słów, rozpoznawania fraz, analizy idei, czyli podsumowania i wnioskowania na podstawie tekstu.

Badania prowadzone na świecie koncentrowały się głównie na fakcie, iż czytanie bazuje na świadomości fonologicznej będącej wynikiem dekodowania pojedynczych słów. Obecne badania potwierdzają fakt, że czytanie to dekodowanie i rozumienie. A zatem wzrasta rola umiejętności metajęzykowych (za: G.Krasowicz 1998). Współczesne badania objęły wiele aspektów świadomości językowej, a mianowicie: świadomość głosek, słów, zdań, znaczenia oraz terminologii językowej.

Wcześniejsze badania prowadzone w Polsce (H. Malendowicz, A. Brzezińska, M. Bogdanowicz, H. Spionek) mówiły o różnych uwarunkowaniach niezbędnych do opanowania umiejętności czytania i pisania. Podkreślały konieczność prawidłowego rozwoju sfery:

• procesów psychomotorycznych (dot. analizatora wzrokowego, słuchowego, kinestetyczno - ruchowego, aparatu artykulacyjnego i sprawności manualnej);

• procesów poznawczych (tj. myślenia, odpowiedniego poziomu inteligencji),

• procesów emocjonalno - motywacyjnych, tj. właściwej motywacji, stabilności emocjonalnej, właściwego oddziaływania środowiska rodzinnego;

• prawidłowego rozwoju mowy - rozumianego jako umiejętności prawidłowej artykulacji.

Dopiero badania A. Maurer (1995) i G. Krasowicz (1995, 1996, 1997), ukierunkowane na związek świadomości językowej dziecka z osiągnięciami w nauce czytania i pisania, mówią nie tylko o poziomie rozwoju mowy jako warunku opanowania czytania. Autorki podkreślają związek rozwoju zdolności rozumienia wypowiedzi słownych oraz ich budowania (mówienia) ze znajomością prawideł gramatycznych (kontrolowania treści). Krasowicz G. (1998) podaje m.in., że:

• świadomość językowa jest koniecznym warunkiem wstępnym do opanowania czytania;

• nauka czytania jest czynnikiem wywołującym pojawienie się i rozwój świadomości językowej;

• pomiędzy czytaniem i świadomością fonologiczną zachodzi obustronna relacja;

• pewne aspekty świadomości językowej są konieczne zanim dziecko zacznie czytać, a nauka czytania powoduje wzrost świadomości językowej.

Tumner i Bowey (1984) podkreślili w swoich badaniach, iż różne aspekty świadomości językowej odgrywają inną rolę w nauce czytania. Ich zdaniem na początku dominuje ogólna świadomość terminologii językowej i pojęcia liter drukowanych, następnie wzrasta rola świadomości fonemowej i syntaktycznej, aż do aspektu metapragmatycznego, który warunkuje rozumienie czytania. Poza tym zachodzi związek między świadomością fonologiczną a osiągnięciami w czytaniu i te umiejętności rozwijają się w interakcji.

Terapia w zakresie czytania i hiperleksji

Z powyższych poglądów wynika, że terapia w zakresie czytania i hiperleksji powinna obejmować różne aspekty rozwoju świadomości językowej, w tym świadomości fonologicznej, a co za tym idzie:

• umiejętności świadomego różnicowania i wyodrębniania głosek z zachowaniem ich sekwencyjności w wyrazie,

• pamięci słuchowej w celu odtwarzania dłuższych ciągów wyrazowych,

• połączeń logiczno - gramatycznych,

• tworzenia i rozumienia rymów,

• manipulowania fonemami i sylabami (usuwania, dodawania).

Dość często zdarza się, że nawet dzieci starsze (w wieku 11-16 lat), które dość dobrze wypadają w próbach czytania, to słabo sobie radzą w przetwarzaniu informacji dla celów wyższych związanych z nauką. Zachodzi więc konieczność tworzenia indywidualnych programów terapeutycznych, dostosowanych do potrzeb i wieku, oraz indywidywidualnego podejścia do dziecka z objawami hiperleksji.

Pracę z dzieckiem ujawniającym problemy związane z hiperleksją należy rozpocząć od usprawniania wrażliwości fonologicznej (bazą są ćwiczenia fonologiczne i syntaktyczne). Program powinien zawierać zestawy słów i zdań o coraz bardziej skomplikowanej konstrukcji fonetycznej (stopniowanie trudności).

W sferze metafonologicznej ćwiczenia obejmować powinny:

• zamianę głosek i sylab w wyrazie,

• tworzenie nowych słów poprzez dodanie lub odrzucenie sylaby,

• tworzenie nowych słów poprzez przestawianie sylab,

• rozbudowywanie wyrazów poprzez dodawanie do wyrazów krótkich innych sylab.

W sferze metasyntaktycznej warto stosować ćwiczenia polegające na kodowaniu i dekodowaniu zdań dowolną sylabą, odszyfrowywanie wypowiadanego zdania, w którym w poszczególnych słowach brak pierwszej głoski, tworzenie zdań poprawnych gramatycznie.

Niniejsze ćwiczenia zmuszają dziecko do uważnego wsłuchiwania się w wypowiadane słowa i zdania, ćwiczą analizę i syntezę słuchową, motywują do definiowania słów i podejmowania prób rozumienia zdań oraz tworzenia logicznych wypowiedzi jednozdaniowych.

Program można wzbogacać ćwiczeniami o charakterze logiczno - gramatycznym, np.:

• podawanie słów przeciwnych,

• łączenia czasowników z przyimkiem i rzeczownikiem tworząc jednocześnie relacje przestrzenne.

Aby zmienić sposób odczytywania tekstu, nawet najkrótszego, z nadmiernej koncentracji na dekodowaniu na rzecz kontroli zawartości treści warto stosować ćwiczenia polegające na:

• tworzenie rymów w krótkich wierszach o prostej treści,

• układanie opowiadań z pociętych zdań (rozsypanki zdaniowe, wyrazowe, sylabowe),

• odczytywanie i opowiadanie krótkich tekstów przedstawionych bez kropek,

• ciche czytanie krótkich tekstów (inne powinny być teksty dla dzieci młodszych, a inne dla młodzieży).

Ważne, by poszczególne słowa stały się dla dziecka nośnikiem informacji niezbędnych podczas nauki. Umiejętność czytania ze zrozumieniem skraca czas nauki własnej dziecka, pozwala na opanowywanie większej ilości nowych treści. Dzieci z problemem hiperleksji mają trudności w skupianiu uwagi na lekcjach. Umiejętność słuchania na lekcjach, analizowania i interpretowania treści docierających drogą słuchową z pewnością się poprawi, gdy dziecko opanuje sztukę czytania ze zrozumieniem.

Dzieci z zaburzeniami hiperleksyjnymi typu niewerbalnego

Na podstawie współczesnych badań określono dwa podtypy hiperleksji. Pierwszą grupę znamionują zaburzenia w uczeniu się języka, z którym zwykle spotykamy się w literaturze, drugą zaś motoryczne zaburzenia wzrokowo-przestrzenne. W niemal wszystkich przypadkach badanych dzieci pamięć wizualna u takich osób była na bardzo dobrym poziomie.

W przypadku motorycznych zaburzeń wzrokowo-przestrzennych często mamy do czynienia z niższym wskaźnikiem inteligencji praktycznej lub niewerbalnej oraz wyższym wskaźnikiem inteligencji werbalnej. Wydawałoby się, że trudno mówić o wyższym wskaźniku werbalnym u dziecka z zaburzeniami w uczeniu się języka, ale jeśli spojrzeć na dzieci z autyzmem, z zaburzeniami w uczeniu się niewerbalnym, to widać, że ich język jest pod wieloma względami normalny, jednak mają one trudności z jego pragmatycznym stosowaniem. Ta grupa wyróżnia się przecież znakomitą pamięcią słuchową, wykazuje natomiast zaburzenia w sferze poznawczej. W grupie z zaburzeniami w uczeniu się języka zdarzają się częściej błędy fonetyczne podczas czytania, natomiast u osób z zaburzeniami wzrokowo-przestrzennymi występują one stosunkowo rzadko.

	Hiperleksyjne zaburzenia w uczeniu się języka	Hiperleksyjne zaburzenia koordynacji wzrokowo-przestrzennej
Definicja	Zaburzenia w ekspresji mowy, pomimo dobrego zapamiętywania mechaniczne-go. Rozwój języka jest opóźniony, echolaliczny, perseweracyjny. Problemy z rozumieniem ogólnego znaczenia poza treścią mechanicznie odtwarzaną z pamięci. Objawy przypominające autyzm.	Opóźnienia ruchowej koordynacji wzrokowo-przestrzennej. Występują pragmatyczne zaburzenia mowy, jeśli chodzi o wyrażanie i interpretację aspektów doświadczeniowych języka i środowiska. Objawy przypominające zespół Aspergera.
Objawy	Problemy z rozumieniem czytanego tekstu - mogą nie ujawniać się zbyt wcześnie z powodu dobrej pamięci. Tworzenie powierzchownych skojarzeń, z których wynikają reakcje. Niedojrzałość, nieświadomość cudzych reakcji, brak zastanowienia się nad konsekwencjami własnych zachowań. Trudności ze skupianiem uwagi i impulsywność, które można przypisać zaburzeniom języka. Kłopoty z szybkością przetwarzania informacji. Objawy autystyczne ustępują wraz z poprawą języka.	Kolejność liter i słów może być odwracana, ale rozumienie czytanego tekstu jest na dobrym poziomie. Kłopoty z wypełnianiem arkuszy oraz z przepisywaniem tekstu z tablicy lub książki. Brak organizacji i impulsywność. Brak percepcji społecznej, problemy z odczytywaniem wskazówek niewerbalnych. Skłonność do powtarzania tych samych błędów, bez wyciągania wniosków z poprzednich doświadczeń.
Zapobieganie	Potrzeba intensywnej terapii językowej. Wraz z poprawą języka integracja uczenia języka i umiejętności społecznych. Pośpiech niewskazany! Należy położyć mniejszy nacisk na umiejętność czytania na głos, a skupić się na czytaniu ze zrozumieniem.	Należy unikać podejścia typowo wzrokowe-go, lepiej jest wykorzystać głośne czytanie. Należy rozmawiać z dzieckiem przy wykorzystaniu zadań percepcyjnych. Unikać przepisywania tekstu z tablicy. Pozwolić dziecku na odpowiedzi ustne, warto nagrywać wypowiedzi. Stosować modyfikację zachowa-nia poznawczego w celu zmniejszenia impulsywności. Potrzeba uczenia umiejętności społecznych w celu zwiększenia percepcji społecznej.

Problemy z językiem pojawiają się w dwu dziedzinach:

• w funkcjonalnym używaniu języka,

• w odczytywaniu cudzych intencji (zamiarów).

Można postrzegać hiperleksję jako obszar wspólny dla autyzmu i zaburzenia w uczeniu się języka, lub też dla zespołu Aspergera i zaburzeń niewerbalnych. Dziecko hiperleksyjne w kategorii zaburzeń językowych ma większą tendencję do zaburzeń w kojarzeniu języka, języku ekspresywnym, umiejętności czytania oraz pewnych trudności w funkcjonowaniu społecznym. Jednakże wiele dzieci z tego typu zaburzeniami językowymi nie ma zbyt dużych problemów z percepcją społeczną, czyli tych, które są charakterystyczne także dla dzieci autystycznych.

Dzieci z zaburzeniami hiperleksyjnymi typu niewerbalnego mają wiele wspólnego z dziećmi z zespołem Aspergera, które charakteryzuje bardzo niska percepcja społeczna. U dzieci z zespołem Aspergera zwykle występują zaburzenia umiejętności niewerbalnych, problemy z umiejętnościami integracji ruchowo-wzrokowej, orientacją wzrokowo-przestrzenną oraz pamięcią przestrzenną. Cechy te często nie są mierzone, stąd bywają przeoczone. Hiperleksja tego typu przejawia się w zaburzeniach organizacji wzrokowo-przestrzennej, koordynacji motorycznej oraz umiejętności matematycznych. Dzieci z tej grupy potrafią rozpoznawać słowa na dość dobrym poziomie, posiadają duże zdolności werbalnego uczenia się oraz generowania dużej ilości słów. Jednak często występuje u nich brak percepcji społecznej oraz nieodpowiedni afekt. Dzieci z zespołem Aspergera wykorzystują pewne aspekty języka lepiej niż dzieci z autyzmem. Te pierwsze często chcą nawiązywać kontakty społeczne, jednak bez powodzenia - i to jest główny problem, którym należy się zająć. Dziecko z autyzmem ma na tyle duże problemy z integracją społeczną, że nawet nie podejmuje takich prób. Objawy o charakterze poznawczym oraz społecznym powinny być traktowane jako cechy wspólne dla autyzmu i zespołu Aspergera.

Opracowanie - Marzena Mieszkowicz - neurologopeda

Literatura:

1. Bogdanowicz M. - Integracja percepcyjno - motoryczna. Teoria, diagnoza, terapia, CMPPP MEN, Warszawa 1997;

2. Krasowicz G. - Językowy aspekt terapii i profilaktyki trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci, Scholasticus 3-4\92

3. Krasowicz G. - Program stymulacji rozwoju językowego dzieci 6-letnich, jako przygotowanie do nauki czytania i pisania, Inst. Psych, UMCS, Lublin 1996;

4. Krasowicz G. - Język, czytanie i dysleksja, Ag. Wyd.-Handlowa AD, Lublin 1997;

5. Malmguist E. - Nauka czytania w szkole podstawowej, WSiP, Warszawa 1987;

6. Maurer A. - Poznawcze uwarunkowania rozwoju umiejętności czytania, Psych. Wych. 4\5

7. Maurer A. - Rozwój umiejętności czytania, Kwartalnik Polskiej Psychologii Rozwojowej, Nr 1; 1994;

8. Źródło: Program „Choroby rzadkie bez tajemnic” - Autyzm, zespół Aspergera, hiperleksja - Harmonijne współistnienie (internet).

Strona główna  >  Profilaktyka logopedyczna  >  Kształtowanie mowy

---