Na potrzeby egzaminu (w największym skrócie) przy obliczaniu zachowku warto kierować się następującym tokiem rozumowania:
I. Wskazanie porządku dziedziczenia beztestamentowego mającego zastosowanie w danym przypadku
Na wstępie należy spojrzeć na datę danego kazusu:
a) Nie wchodząc w szczegóły dotyczące skomplikowanej problematyki kształtowania się dziedziczenia beztestamentowego i ochrony osób najbliższych spadkodawcy w prawie rzymskim, należy wskazać, że jeżeli data kazusu jest przed 543 r. n.e. (data wejścia w życie noweli 118) mamy do czynienia z dziedziczeniem beztestamentowym na podstawie edyktu pretorskiego i to na jego podstawie określany jest krąg osób będących potencjalnie uprawnionymi do zachowku.
b) Jeżeli data kazusu jest po 543 r. n.e. do dziedziczenia beztestamentowego dochodzi na podstawie nowel justyniańskich (z uwzględnieniem zmian wprowadzonych w 548 r. nowelą 127) i na tej podstawie określany jest krąg osób będących potencjalnie uprawnionymi do zachowku.
II. Wskazanie osób uprawnionych do zachowku i przypadających im udziałów w spadku
Najważniejsze pytanie, które należy sobie postawić na wstępie dotyczy tego, kto jest uprawniony do zachowku.
a) Do zachowku uprawnione są jedynie te osoby, które dochodziłyby w danej sytuacji faktycznej po spadkodawcy do dziedziczenia beztestamentowego - czyli najprościej mówiąc osoby, które dziedziczyłyby spadek, w braku sporządzenia przez spadkodawcę testamentu.
b) Krąg tych osób, jest różny w zależności od tego, czy mamy do czynienia z dziedziczeniem na podstawie edyktu pretorskiego, czy na podstawie nowel justyniańskich. Trzeba więc znać porządek dziedziczenia beztestamentowego (por. tabelę 14_A).
c) Następnie należy obliczyć przypadające spadkobiercom w danej sytuacji w dziedziczeniu beztestamentowym udziały w spadku (w formie ułamków).
III. Ułamek będący podstawą obliczenia zachowku
Tu wskazać należy czym jest sam zachowek. Zachowek jest częścią udziału w spadku, który danej osobie uprawnionej przypadałby przy dziedziczeniu beztestamentowym.
Taka definicja wskazuje, ze zachowek nie jest całym udziałem, który przypadałby danej osobie w dziedziczeniu beztestamentowym lecz jedynie jego częścią (a więc odpowiednim ułamkiem).
Ułamek będący podstawą do obliczenia zachowku także podlegał w rozwoju historycznym prawa rzymskiego zmianom:
a) Jeżeli do dziedziczenia dochodziło na podstawie edyktu pretorskiego ułamek taki wynosił 1/4.
b) Jeżeli do dziedziczenia dochodziło na podstawie nowel justyniańskich to od 542 r. (wejścia w życie noweli 115), jeżeli spadkodawca miał czworo lub mniejszą liczbę dzieci ułamek taki wynosił 1/3, a jeżeli spadkodawca miał pięcioro lub większą liczbę dzieci ułamek taki wynosił 1/2.
IV. Obliczenie wysokości zachowku
Na końcu mnożymy przez siebie oba ułamki: ułamek odzwierciedlający udział spadkodawcy w dziedziczeniu beztestamentowym i ułamek będący podstawą do obliczenia zachowku i… wychodzi nam należny uprawnionemu zachowek.
Przykład
Spadkodawca pozostawił po sobie syna (A), córkę (B), po zmarłej drugiej córce (C+) wnuczkę (W1) i wnuka (W2), a po zmarłym drugim synu (D+) wnuczkę (W3) i wnuka (W4), matkę i dwóch braci.
Jak w takiej sytuacji obliczyć zachowek w okresie obowiązywania edyktu pretorskiego (A) i w okresie obowiązywania nowel justyniańskich (B)?
A
I. Na podstawie edyktu pretorskiego zachowek będzie wynosił co następuje:
II.
a) Do dziedziczenia dochodziłaby pierwsza klasa dziedziców beztestamentowych (unde liberi), a więc dzieci spadkodawcy (również emancypowane) i dalsi zstępni w linii męskiej a więc dziedziczyliby:
Syn A - jako dziecko spadkodawcy,
Córka B - jako dziecko spadkodawcy,
Wnuczka 1 - nie dziedziczy (linia żeńska - dziecko po córce !!!)
Wnuk 2 - nie dziedziczy (linia żeńska - dziecko po córce !!!)
Wnuczka 3 - dziedziczy (linia męska - dziecko po synu !!!)
Wnuk 4 - dziedziczy (linia męska - dziecko po synu !!!)
Matka - nie dziedziczy, gdyż należała zazwyczaj do klasy drugiej (unde legitimi) lub trzeciej (unde cognati)
Bracia - nie dziedziczą, gdyż należą do klasy drugiej (unde legitimi)
b) Udział w spadku wynosi:
Syn A - 1/3
Córka B - 1/3
Wnuczka 3 - 1/6 (1/3 według szczepu po synu x 1/2 według głów, gdyż syn miał dwoje dzieci)
Wnuk 4 - 1/6 (1/3 według szczepu po synu x 1/2 według głów, gdyż syn miał dwoje dzieci)
III. Ułamek będący podstawą obliczenia zachowku wynosi 1/4 (dziedziczenie na podstawie edyktu pretorskiego)
IV. Zachowek dla każdej z osób uprawnionych wynosi
Syn A - 1/12 (czyli 1/3 x 1/4)
Córka B - 1/12 (czyli 1/3 x 1/4)
Wnuczka 3 - 1/24 (czyli 1/6 x 1/4)
Wnuk 4 - 1/24 (czyli 1/6 x 1/4)
B
I. Na podstawie nowel justyniańskich zachowek będzie wynosił co następuje:
II.
a) Do dziedziczenia dochodziłaby pierwsza klasa dziedziców beztestamentowych (liberi), a więc dzieci spadkodawcy (również emancypowane) i dalsi zstępni w niezależnie od linii (a więc i w linii męskiej i w linii żeńskiej !!!) a więc dziedziczą:
Syn A - jako dziecko spadkodawcy,
Córka B - jako dziecko spadkodawcy,
Wnuczka 1 - dziedziczy, wstępując w miejsce córki spadkodawcy (C)
Wnuk 2 - dziedziczy, wstępując w miejsce córki spadkodawcy (C)
Wnuczka 3 - dziedziczy, wstępując w miejsce syna spadkodawcy (D)
Wnuk 4 - dziedziczy, wstępując w miejsce syna spadkodawcy (D)
Matka - nie dziedziczy, gdyż należała do klasy drugiej (wstępni)
Bracia - nie dziedziczą, gdyż należą do klasy drugiej (rodzeństwo rodzone).
b) Udział w spadku wynosi:
Syn A - 1/4
Córka B - 1/4
Wnuczka 1 - 1/8 (1/4 według szczepu po córce x 1/2 według głów, gdyż córka miała dwoje dzieci)
Wnuk 2 - 1/8 (1/4 według szczepu - po córce x 1/2 według głów, gdyż córka miała dwoje dzieci)
Wnuczka 3 - 1/8 (1/4 według szczepu po synu x 1/2 według głów, gdyż syn miał dwoje dzieci)
Wnuk 4 - 1/8 (1/4 według szczepu po synu x 1/2 według głów, gdyż syn miał dwoje dzieci)
III. Ułamek będący podstawą obliczenia zachowku wynosi 1/3 - do dziedziczenia dochodzi na podstawie nowel justyniańskich, a spadkodawca miał mniej niż piątkę dzieci (nie liczymy w tym miejscu wnuków !!!).
IV. Zachowek dla każdej z osób uprawnionych wynosi:
Syn A - 1/12 (czyli 1/4 x 1/3)
Córka B - 1/12 (czyli 1/4 x 1/3)
Wnuczka 1 - 1/24 (czyli 1/8 x 1/3)
Wnuk 2 - 1/24 (czyli 1/8 x 1/3)
Wnuczka 3 - 1/24 (czyli 1/8 x 1/3)
Wnuk 4 - 1/24 (czyli 1/8 x 1/3)
W największym uproszczeniu na potrzeby obliczania zachowku pomija się przy tym początkowy rozwój tej instytucji w prawie rzymskim.
A de facto w ograniczonym zakresie już wcześniej, bo od wejścia w życie w 536 r. noweli 18, która zachowek względem okresu obowiązywania edyktu pretorskiego podwyższyła.
Taki system prowadził do ciekawych rozstrzygnięć, gdyż w wypadku, gdy spadkodawca miał czwórkę dzieci każde z nich otrzymywało po 1/12 majątku spadkowego [1/4 jako udział każdego dziecka w dziedziczeniu beztestamentowym x 1/3 jako ułamek potrzebny do obliczenia zachowku], jeśli spadkodawca miał pięcioro dzieci, każde z nich otrzymywało po 1/10 [1/5 jako udział każdego dziecka w dziedziczeniu beztestamentowym x 1/2 jako ułamek potrzebny do obliczenia zachowku], a w wypadku sześciorga dzieci ponownie po 1/12 [1/6 jako udział każdego dziecka w dziedziczeniu beztestamentowym x 1/2 jako ułamek potrzebny do obliczenia zachowku]. Niezależnie więc od tego, czy spadkodawca posiadał czwórkę lub szóstkę dzieci przypadająca im korzyść była taka sama.
Załóżmy, że także umierają przed spadkodawcą dzieci po synu tzn. wnuczka (W3), pozostawiając prawnuka (P1) i prawnuczkę (P2), oraz wnuk (W4), pozostawiając prawnuka (P3) i prawnuczkę (P4). Wówczas P1 i P2 nie dziedziczą (linia żeńska), a P3 i P4 dziedziczą (linia męska).
Gdy była pod manus męża (czyli była siostrą agnacyjną spadkodawcy).
Ponadto rodzeństwo (ani rodzone i ani przyrodnie) nie miało w tym okresie czasu prawa do zachowku.