Skrypt I, II


Skrypt I: Starożytny Bliski Wschód.

Na podstawie:

Stępień M., Bliski Wschód, (w:) Historia Starożytna, red. M. Jaczynowska, Warszawa 2008.

I. Bliski Wchód u progu historii- powstanie najstarszych centrów cywilizacyjnych (II poł. IV tys. p. n. e.)

Obszar geograficzny

Migracje ludów

I fala migracyjna:

Hipotetycznie od I poł. III tys. lub kilka wieków wcześniej. Oznaczała pojawienie się ludów:

Akadowie od połowy III tysiąclecia współtworzyli z Sumerami rzeczywistość kulturowa i polityczną Mezopotamii. Uprawiali intensywne osadnictwo w północnej części Sumeru, nazwanej później Akadem. W poł. XXIV w. pod panowaniem Sargona podporządkowali sobie cały kraj i kontrolowali przez półtora wieku niemal cała Mezopotamię aż do najazdu Gutejczyków, odkąd panowali w południowej Mezopotamii (Sumero- Akadzie).

Język akadyjski (asyryjski i babiloński były dialektami akadyjskiego) był tam powszechny od czasów antycznych, a w II tys. używany jako język międzynarodowej dyplomacji.

Eblaici to najstarszy znany lud syryjski. W I poł. III tys. utworzyli dominujące w Syrii państwo, aż do czasów Sargona i jego wnuka Naram- Sina (czyli poł. XXIV w.). Od poł. XXIII w. tracą na znaczeniu, chociaż musieli pozostawać w Syrii dominującym ludem aż do czasu najazdy Kananejczyków.

II fala migracyjna:

Rozpoczęła się u schyłku III tys. i trwała do poł. XIX w., oznaczała pojawienie się zachodniosemickich, spokrewnionych ze sobą ludów:

W wyniku ich najazdu na Mezopotamię narodziła się państwowość asyryjska i babilońska.

Kananejczycy prowadzili na zdobytych obszarach, półpustynnych i stepowych, koczowniczy i półkoczowniczy tryb życia. Najechali Syrię od północy.

Oba ludy dominowały na tych obszarach przez cała I poł. II tys., opierając się najazdom Hurytów.

III fala migracyjna:

Rozpoczęła się u schyłku II tys., oznaczała pojawienie się ludów:

Migracje Aramejczyków w kierunku Syrii i Mezopotamii rozpoczęły się w XII w. i trwały trzy stulecia. Opanowali większą część Syrii oraz północną i środkową Mezopotamię z wyjątkiem Asyrii, a wraz ze spokrewnionymi z nimi Chaldejczykami- południową część tej krainy. Skutkiem tych migracji była całkowita zmiana struktury ludnościowej ogromnej część Bliskiego wschodu. Na obszarach tych aż do najazdów Arabów w VII w. aramejski pozostawał najpowszechniejszym językiem w Syrii, Palestynie i Mezopotamii.

Pojawili się u schyłku XIV w. w rejonie środkowego Eufratu.

Byli w większości potomkami Kananejczyków, wyodrębnili się w tym czasie jako lud, który miał później kształtować swoją państwowość w nadbrzeżnym pasie Morza Śródziemnego, zwanego Fenicją.

I fala migracyjna

Rozpoczęła się wraz z III tys. i objęła Anatolię. Następujące ludy indoeuropejskie, posługujące się anatolijską podgrupa języków, dotarły tu w XIX i XVIII w.:

Hetyci na blisko pół tysiąca lat zawładnęli prawie całą Anatolią, a ich wpływy polityczne sięgały Syrii i Mezopotamii. Ich imperium upadło w skutek najazdu Ludów Morza. Ale pomimo to posthetyckie państewka utrzymały się jeszcze długo na terenie pogranicza Anatolii, Syrii i północnej Mezopotamii.

Od XIV w. zaznaczyli swoją obecność w Anatolii. Kontakty z państwami Wschodu ograniczały się raczej do pośrednictwa w handlu i wypraw łupieżczych, mimo to utworzyli w pd.- zach. Anatolii małe państewko Ahijawę.

II fala migracyjna:

U schyłku II tys. obserwujemy wędrówkę Ludów Morza. Oznaczała ona napieranie z północno zachodnich terenów ludów:

Ich pochód niszczył wszystko, co napotkał na swojej drodze. Ostatecznie ludy te rozproszyły się, bądź osiedliły poza obszarem Bliskiego wschodu. Ich wędrówki doprowadziły do całkowitej zmiany układu sil w Przedniej Azji i wyodrębnienia się potężnego ludu indoeuropejskiego: Frygów.

III fala migracyjna:

Od I tys. Anatolia została zdominowana przez ludy indoeuropejskie (m. in. Frygów), w VII w. do wielkiej potęgi doszli Lidyjczycy, obecni tam od inwazji Ludów Morza.

W tym okresie rozszerzyło się rozpoczęte w II tys. osadnictwa greckich Eolów, Jonów, Dorów.

W VIII/VI w. rozpoczynają się najazdy koczowniczych plemion Kimmerów i Scytów na Zakaukazie: Armenię, pł. Mezopotamię i wsch. Anatolię. Przybyli oni przez Kaukaz ze stepów Eurazji.

Jednocześnie na wschodnie granice Imperium Asyryjskiego, od strony Iranu, napierają pokrewne Kimmerom i Scytom plemiona Medów i Persów. Te ostatnie ruchy migracyjne doprowadziły do upadku epoki historycznej Bliskiego Wschodu.

Obejmują przynajmniej dwa ludy tej grupy:

Pierwsze ślady bytności Hurytów, występowania imion i nazw geograficznych, sięgają poł. III tys. i obejmują obszary Mezopotamii i północnej Syrii. Ich naturalnym obszarem osadnictwa były tereny Armenii i Zakaukazia, skąd rozchodzili się we wszystkich kierunkach na południe. Być może tak wcześnie pojawili się nawet w Anatolii (pok. Koniec III tys.).

Od poł. II tys. rywalizowali z Amorytami i Kananejczykami, pojawiając się w północnej Syrii i Mezopotamii. W poł. II tys. powstało huryckie imperium- Mittani (pł. Mezopotamia, pł. Syria), wywierające wpływ na wschodnią Anatolię, szczególnie Cylicję (Kizuwatna) i państwo Hatti. Mittani upadło w początkach XIV w., jednak dopiero Aramejczycy i migracje przełomu II i I tys. doprowadzą do skurczenia się obszaru zamieszkiwanego przez Hurytów.

W tym samym czasie, co upadek państwa Hurytów, powstało państwo Urartów, które przez dwa stulecia rywalizować będzie z Asyrią, współdziałając z pozostałymi na jej obszarach Hurytami.

Hipotezy pochodzenia:

Posługiwali się własnym pismem, lecz z nieznanych przyczyn przejęli mezopotamskie pismo klinowe. Ich kultura i państwowość przetrwały liczne burze, załamały się dopiero w obliczu najazdu Asyryjczyków, Medów, a później Persów w VII i VI w.

Hipotezy pochodzenia:

Wszystkie te plemiona były nieindoeuropejskie, autochtoniczne.

Ponadregionalne związki kulturowe u schyłku neolitu

Rewolucja miejska i powstanie pierwszych miast- państw.

Rozwój południowej Mezopotamii w V tys. w ramach kultury Ubaid 3 (schyłek V tys.)

↓

Nowinki techniczne i organizacyjne rozprzestrzeniane na terenie całej Mezopotamii; rolnictwo irygacyjne; początek epoki miedziano- kamiennej (chalkolitu) na terenach bliskowschodnich

↓

Schyłek V tys.- południowa Mezopotamia obszarem kluczowym dla całego Żyznego Półksiężyca

↓

Rozwój społeczeństwa protomiejskiego

↓

Pod koniec pierwszych wieków IV tys. stan niezmienny, jednak spadek jakości zdobnictwa ceramicznego zapowiedzią przemian wewnętrznych poza obszarem południowym, a także w jego obrębie

↓

Formowanie się miast państw i początek epoki historycznej.

Czasowy regres na terenach Suzjany i Elamu wyprzedził o wiek upadek kultury Ubaid; zapowiedz nowego porządku

↓

Przejscie kultury Ubaid z apogeum (Ubaid IV; przełom V/IV tys.) do upadku (Ubaid V; 3800- 3700); bardzo gwałtowny proces

↓

Obserwowalny rozwój demograficzny i ekonomiczny poszczególnych osad lokalnych

↓

Rozwój zmuszający populacje lokalne do coraz intensywniejszych działań na rzecz samoorganizacji i prowadzenia wspólnej produkcji rolnej ze względu na zaawansowaną technikę irygacji, np. w południowej Mezopotamii

↓

Powstanie prężnych, lokalnych centrów kulturowych

↓

Triumf tradycji lokalnych i zmiana wszystkich ogólnych uwarunkowań rozwoju społeczeństw neolitycznych przy zmianie jakości kontaktów ponadregionalnych: ograniczeniu ich do sfery ekonomiczno- handlowej. Nie decydowały już w takim stopniu o tożsamości kulturowej objętych nimi obszarów.

Cechy:

Cechy:

Tereny te jako pierwsze na całym Bliskim Wschodzie wprowadziły strukturę miast- państw, przechodząc na wyższy poziom organizacji społecznej w epokę historyczną.

Ulokowane w nich struktury urzędnicze kontrolowały, a później organizowały aktywność ekonomiczną mniejszych osiedli, czego dowodem są:

W wyniku konfliktów wewnętrznych na obszarze Suzjany doszło do załamania się rewolucji miejskiej u progu w pełni rozwiniętej państwowości w II poł. IV tys., w sposób nagły i gwałtowny. Suzjana pogrążyła się w upadku ekonomicznym, procesy państwowotwórcze zostały przerwane, a nawet cofnięte.

Konsekwencje:

II. Rozkwit wielkich cywilizacji starożytnego Bliskiego Wschodu w III i II tysiącleciu p. n. e.

Mezopotamia i Elam

  1. Warunki naturalne i krainy historyczne.

Północne i środkowe obszary Mezopotamii, stanowiącej jej największą część, to bardzo urozmaicony rejon, od północy pofałdowany i wyżynny, stopniowo przechodzący ku południowi w coraz bardziej równinny i nizinny krajobraz, step, w którym jedynym źródłem wody poza rozbudowanym dorzeczem Chaburu są rzeki okresowe. Ze względu na małą ilość opadów atmosferycznych rolnictwo uzależnione było w dużym stopniu od irygacji. Dżezira stanowiła obszar dla intensywnego pasterstwa nomadycznego, dlatego była tak atrakcyjna dla wszelkich ludów koczowniczych i półkoczowniczych napływających do Mezopotamii.

Południowe obszary Mezopotamii graniczyły z Elamem, który dzielił się na dwie krainy:

Odmienność warunków klimatycznych i ukształtowania terenów Mezopotamii i Elamu warunkowała różnice w ich rozwoju społecznym i ekonomicznym. Pomimo jedności kulturowej tego obszaru, szczególnie dla okresów wcześniejszych, wpłynęły na ukształtowanie się odrębnych krain historycznych.

Cały obszar południowej Mezopotamii od początku epoki historycznej do czasów panowania Sargona Akadyjskiego nosił tę nazwę od dominującego w tej krainie ludu Sumerów. Przez pozostałą część III tys. region ten określano Sumero- Akadem lub Sumerem i Akadem, dla podkreślenia dualizmu etnicznego. Od najazdu Amorytów (pocz. II tys.) do powstania państwa Hammurabiego, który uczynił w poł. XVIII w. Babilon stolicą całego Sumero- Akadu, kraj ten aż po epokę hellenistyczną nazywano Babilonią, chociaż niektóre miejscowe źródła zachowują termin Sumero- Akad. W I poł. I tys., po osiedleniu się na południu plemion chaldejskich, krainę tę nazywano Chaldeą.

W początkach II tys. na terenach północno- wschodniej Mezopotamii, w widłach Tygrysu i Górnego Zabu ukształtowała się Asyria. Babilonia i Asyria, pomimo częstej wrogości i odmiennego składu etnicznego ludności, należały do jednego kręgu kulturowego i językowego sumero- akadyjskiej cywilizacji Mezopotamii, współtworząc ją i wzajemnie na siebie oddziałując. Cała geograficzna Mezopotamia pozostawała pod ich przemożnym wpływem, a zwłaszcza tereny północne nad srodkowym i górnym Eufratem i Chaburem, obejmujące nawet huryckie państwo Mittani, reprezentujące także rodzimą kulturę.

  1. Źródła pisane.

  1. Historia polityczna Mezopotamii od końca II tys.

Podział na okresy historyczne wynika z uwzględnienia cezur politycznych, ze stanu zachowania źródeł i związanym z nim poziomem wiedzy. Ze względu właśnie na stan zachowania źródeł i problemy z przedstawieniem ogólnego zarysu historii dla obszarów północnej Mezopotamii do czasów panowania Sargona Akadyjskiego, periodyzacja dziejów Mezopotamii dla wczesnych epok odnosi się do jej południowej części- Sumeru. Dla połowy II tys. blisko trzy wieki historii Asyrii pozbawione są faktycznych źródeł, dlatego formalnie przypisane są do jednego z dwóch okresów historycznych. W przypadku Babilonii z początkiem I tys., wieki ciemne (X- IX w.) wraz z okresem dominacji asyryjskiej, tworząc większą część okresu nowobabilońskiego, wypełniają lukę pomiędzy Babilonia kasycką (okres średniobabiloński) a Babilonio chaldejska (okres chaldejski). Okres nowobabiloński łączony jest niekiedy z okresem chaldejskim w jeden okres neobabiloński.

Brak jakichkolwiek źródeł ściśle historycznych oraz niemożność oparcia się na legendarnej Sumeryjskiej liście królów zmusza do ograniczenia się w jego charakterystyce do kwestii gospodarczych i społeczno- ustrojowych w oparciu o badania archeologiczne i studiowanie bogatych archiwów dokumentów administracyjnych. Niewykluczone, że ze względu na niedoskonały rozwój pisma ograniczano się wyłącznie do sporządzania tekstów w formie sprawozdań z działalności gospodarczej. W przeciwieństwie do „anonimowych” piktogramów z okresu Uruk IVa, teksty gospodarcze z epoki Dżemdet Nasr spisano w języku sumeryjskim. Sumerowie są ludem, biorąc pod uwagę ciągłość kulturową obu okresów, który przebywał w południowej Mezopotamii przynajmniej od połowy IV tys., odkrył pismo i dokonał ostatniego kroku na drodze do powstania cywilizacji miejskiej. Nazwa okresu pochodzi od leżącego na północny wschód od Babilonu stanowiska archeologicznego.

W okresie Dżemdet Nasr ukształtował się w pełni podział polityczny Sumeru na poszczególne miasta państwa, przy czym terytorium każdego z nich pokrywało się mniej więcej z zasięgiem lokalnego systemu irygacyjnego. W skład każdego miasta- państwa wchodziło, oprócz jednego centralnego ośrodka, kilka, bądź kilkanaście miejscowości. Większość miast państw zlokalizowanych było wzdłuż dwóch głównych szlaków wodnych i odchodzących od nich mniejszych kanałów: Eufratu i kanału Iturun-gal. Tygrys zasilał w wodę od wschodu ziemie należące do ważnych miast państw: Lagasz i Akszak. Nad rzeką Dijalą i poza geograficznym Sumerem znajdował się zaś potężny ośrodek Eszunna.

Stan zachowania źródeł dla wczesnego okresu Sumeru jest nierównomierny. O ile dla trzeciej jego części (WD III) dysponujemy pokaźnym zbiorem bogatych w treśc inskrypcji królewskich, to WD I pozbawiony jest ich w ogóle, a dla WD II występują one w formie inskrypcji wotywnych lub fundacyjnych, potwierdzających istnienie władców zawartych w Sumeryjskiej liście królów, której uzupełnieniem jest Kronika z Tummal oraz niektóre mity i eposy. Wszystkie one pozostają głównym źródłem o charakterze historyczno- chronologicznym pozwalającym odtworzyć panujące ówcześnie w miastach Sumeru dynastie.

Pierwszym władcą sumeryjskim, poświadczonym w wydanej przez niego inskrypcji, był król miasta- państwa Kisz, Enme-baragesi. Inskrypcja datowana jest paleograficznie na 2700 r., a więc pochodzi z końca okresu WD I. Enme-baragesi uznawany jest za założyciela I dynastii z Kisz.

W Sumeryjskiej liście królów Kisz jest pierwszym miastem, które po potopie stało się siedzibą zesłanej przez bogów „władzy królewskiej”. Kronika z Tummal wymienia właśnie Enme-baragesi `ego jako pierwszego władcę, który zbudował świątynię Enlila w Nippur. Kontrolował on północny i środkowy Sumer, przynajmniej do Nippur. Posiadanie tego miasta było równoznaczne ze sprawowaniem przez danego władcę roli suzerena w całym Sumerze. Nippur nie miało nigdy większego znaczenia politycznego, było natomiast świętym miejscem wszystkich Sumerów. Tu znajdowała się słynna świątynia ich boga, Enlila, symbolizująca dawną jedność kraju. Kontrolowanie Nippur i akceptacja potężnych kapłanów tamtejszej świątyni wiązała się zatem z wywyższeniem ponad innych książąt Sumeru. Enme-baragesi toczył zwycięskie walki z Elamem, jak dowiadujemy się z Sumeryjskiej listy królów.

Dominujące na południu kraju miasto- państwo. Sądząc z sumeryjskiej tradycji zawartej w eposach i mitach musiało odgrywać ono ważną rolę. Wśród jego władców na wpół legendarnej I dynastii należy wymienić Gilgamesza. Odparł on atak władcy Kisz, syna Enme-baragesi' ego, który posunął swoje państwo na południe jeszcze dalej niż jego ojciec. Zwycięstwo Gilgamesza położyło na kilkadziesiąt lat kres dominacji Kisz. Uruk zawładnęło pobliskim Ur, a wkrótce Nippur' em, stając się na kilka pokoleń nowym hegemonem w Sumerze. Krajem jednak ciągle wstrząsały walki wewnętrzne, czego dowodem jest powszechna rozbudowa murów obronnych w miastach.

Około 2600 r. p. n. e. Niejaki Mesilim, władca leżącego na pograniczu sumeryjsko- elamickim miasta Der, opanował Kisz i już jako jego król ponownie poddał zwierzchnictwu Kisz miasta północnego i środkowego Sumeru. Znana z Lagasz inskrypcja mówi o arbitrażu Mesilim' a pomiędzy tym miastem, a pobliską Ummą. Władza hegemona musiała sięgać zatem południowo- wschodniej części kraju.

Wraz z początkiem WD III nasza wiedza o ówczesnych wydarzeniach zdecydowanie się powiększa za sprawą inskrypcji królewskich pochodzących z Lagasz. Włości tego miasta- państwa rozciągały się od odnogi kanału Iturun-gal aż po wybrzeża Zatoki Perskiej. Doszło ono do dużego znaczenia pod rządami dynastii Ur-Nansze (ok. 2500- 2350 r. p. n. e.). Przez cały ten okres prowadziło zacięte walki z pobliską Ummą. Niewykluczone, ze wybuchły one wraz z chwilą osłabienia potęgi Kisz, w czasach względnej równowagi politycznej w Sumerze. Jeden z najwybitniejszy następców Ur-Nansze, E-ana-tum, podporządkował sobie cały środkowy i północny Sumer, wraz z Nippur' em i Kisz. Pozwoliło mu to tytułować się „królem Kisz” (lugal Kisi). Jako pierwszy znany władca sumeryjski dotarł tak daleko w górę Eufratu, zajmując miasto Mari.

Po upadku hegemoni E-ana-tum' a rolę suzerena w Sumerze przejęło miasto- państwo Ur pod rządami I dynastii Mes-ane-pada. Obydwie inicjatywy z południa kraju (Lagasz i Ur) dowodzą osłabienia tradycyjnie silnej pozycji północy na rzecz południa. Być może wiązało się to z działalnością semickich Akadów na tym obszarze. Imiona akadyjskie występowały już dużo wcześniej wśród władców miast północnego Sumeru, który już od kilku stuleci był rejonem dwujęzycznym i dwunarodowościowym. Nowy napływ Akadów wstrząsnął porządkiem i zakłócił stabilność, którą przywróciły dopiero elity urzędnicze rekrutujące się z tego narodu.

Około roku 2400 doszło do zawarcia pierwszego potwierdzonego przez źródła sojuszu międzypaństwowego, pomiędzy miastami Ur i Lagasz, być może pod wpływem rozrastającej się potęgi Ummy. Podzieliły one między sobą południe Sumeru na dwie strefy wpływów, zobowiązując się do przeciwstawienia wszelkim zagrożeniom z północy, zachowując zatwierdzony paktem porządek polityczny.

Około roku 2370 p. n. e. Najpoważniejszą próbę zjednoczenia Sumeru podjął książę (ensi) Ummy, Lugal-zagesi. Wkrótce po zwycięstwie nad odwiecznym wrogiem Lagasz ruszył na południe podbijając Uruk, Ur oraz Eridu. Przyjął tytuł „króla Uruk” (lugal Unug) i uczynił to miasto stolicą swojego państwa. Te posunięcia i inskrypcja Lugal-zagesi' ego z Nippur wyraźnie dowodzą, że jego celem było zjednoczenie Sumeru oraz przeciwstawienie się infiltracji akadyjskiej. Według Sumeryjskiej listy królów Lugal-zagesi panował 25 lat. Walka, która rozgorzała pomiędzy nim a Sargonem z Akadu była starciem dwóch odmiennych koncepcji politycznych i społecznych organizacji życia w Sumerze i doprowadziła do powstania w pełni dualistycznego społeczeństwa i kultury Sumero- Akadu.

Sargon zaprowadził nowy porządek. Lokalnych władców uczynił namiestnikami prowincji, zarządzającymi w imieniu króla pod bacznym okiem wojskowych rezydentów i garnizonów akadyjskich. Stolicą nowego państwa uczynił nowo wybudowane miasto Akad, co było dobitnym podkreśleniem nowej koncepcji ideologicznej. Przemieszanie się ludności, kultury i tradycji uczyniło Sumer już na zawsze Sumero- Akadem.

Sargon nie poprzestał jednak na laurach. Wkrótce podbił zachodnią część Elamu, by rozciągnąć swoją władzę na północne obszary Mezopotamii. Stworzył światowe imperium, tytułując się „królem świata”. Sargon pozostał przez całe tysiąclecia niedoścignionym wzorem władcy. W rzeczywistości pod koniec jego panowania w kraju rosło niezadowolenie i bunty, a podbite państwa czekały na stosowną okazję do wyzwolenia się spod jarzma panowania akadyjskiego.

Barbarzyńcy z Zagrosu nie zasymilowali się z miejscową ludnością, ani nie przejęli dorobku kulturowego swoich poddanych. Nie stworzyli także jednolitego kraju, ani spójnego ośrodka, pomimo że Sumeryjska lista królów wymienia 21 „królów Gutium” panujących przez 91 lat. Najeźdźcy zachowali własną, prymitywną organizację plemienną oraz gospodarkę właściwa plemionom półkoczowniczym. Nie osiedlili się także w miastach, ale najprawdopodobniej na ich obrzeżach, prowadząc stamtąd wyprawy łupieżcze, gdyż badania archeologiczne nie wykazały obecności Gutejczyków w obrębie ich murów. Niszczycielskie działania najeźdźców najbardziej dotknęły północ kraju- Akad, dlatego też południe jako pierwsze otrząsnęło się z chaosu i stopniowo zaczęło budować swoją potęgę na nowo, uzyskując coraz większą swobodę polityczną.

Hammurabi na początku panowania, pozostając pod protektoratem Szamszi-Abada I podbił Isin i Uruk. Po śmierci sojusznika, ze względu na skomplikowaną sytuację na północy, osamotnienie i położenie pomiędzy takimi potęgami jak Larsa, Esznunn' a i Elam, przez 27 lat organizował państwo wewnętrznie, znacznie je wzmacniając. Zawiązał sojusz z Mari i Aszur. Kiedy był już dostatecznie gotowy, wyruszył na zwycięski podbój Larsy, Esznunn' y, Elamu, później podbijając nawet swoich sojuszników: Mari i Aszur, opierając granice swojego państwa o góry Zagrosu. Jego imperium objęło prawie cała Mezopotamię, jednak krótki stosunek okresu podbojów do ogółu jego panowania nie rozwiązał ostatecznie kwestii podległości północy, utrzymywanej w posłuszeństwie orężem.

Już jego syn utracił północną i środkową część Mezopotamii na rzecz groźnych plemion z Zagrosu- Kasytów. Ostatecznie w na początku XVI wieku potężny władca Hetytów najechał Babilon, przełamując system fortyfikacji na przedpolach północnego Babilonu, chroniący przed barbarzyńcami z gór, i złupił Babilon, który stał się łatwym łupem dla Kasytów.

Po zjednoczeniu księstwo kasyckie przypominało bardziej konfederację księstw zwanych „krajami”, niż jednolite państwo. Istniały niezależne regiony takie jak:

Na czele administracji państwa stał rezydujący w Nippur najwyższy po królu dostojnik zwany guenna. Kontrolował on system podatkowy i namiestników okręgów plemiennych i rodowych. Jego urząd był najprawdopodobniej dziedziczony. Każde osłabienie króla, przy tak skomplikowanej sytuacji wewnętrznej, skutkowało ruchami separatystycznymi i anarchią.

Imperium huryckie Mitanni powstało w połowie II tysiąclecia, jego narodziny zbiegły się z powstaniem potężnego państwa Hetytów w Anatolii oraz przejęciem władzy w Babilonii przez Kasytów. Oznacza to po raz pierwszy w dziejach Wschodu ustanowienie dominacji plemion niesemickich. Wraz z nimi pojawiły się:

Najprawdopodobniej Huryci, którzy rozpowszechniali te nowinki na Bliskim Wschodzie, zapożyczyli je od plemion indoirańskich, z którymi mogli się zetknąć na wschodnich krańcach swojego osadnictwa.

Huryci obecni byli w regonie od tysiąca lat, stanowiąc od początku II tysiąclecia istotną część ludności północnej Mezopotamii. Państewka huryckie, obok księstewek amoryckich i kananejskich, stanowiły tamtejszą rzeczywistość polityczną. Żadne z nich nie rozwinęło się jednak na tyle, by odgrywać dominującą rolę. Huryci nie uzyskiwali proporcjonalnego do ich osadnictwa i liczebności znaczenia politycznego, aż do XVI w., kiedy sytuacja na Bliskim Wschodzie umożliwiła konsolidację i umocnienie się plemion huryckich:

Pierwsze wzmianki o Mitanni pochodzą z końca XVI wieku. Hurycka dynastia i ród zjednoczyła wiele plemion huryckich w zaskakująco krótkim czasie, albowiem już od momentu powstania reprezentuje ono potęgę polityczną i wojskową, dominującą obszary północno- zachodniej Mezopotamii. Plemiona huryckie musiały mieć styczność z indoirańskimi lub asyryjskimi ludami, gdyż obserwujemy obecność imion asyryjskich wśród władców, a w panteonie mitannijskimi znalazło się wielu bogów indyjskich, takich jak: Mitra, Indra i Waruna. Władcy Mitanni tytułowali się początkowo „królami potężnymi, królami Hurri”, a później „królami Mitanni”.

Pierwsi władcy u schyłku XVI wieku i w połowie XV rozciągali swoje wpływy w Syrii, podbijając nawet jedno z tamtejszych księstewek. Jednak ich starania były hamowane przez wyprawiających się nad Eufrat faraonów egipskich, Totmesa I i III. Ze względu na liczną w tym okresie populację hurycką w Syrii, Mitanni utrzymywało silne wpływy polityczne w tym kraju, pogłębiając je dyplomacją i intrygami. Po śmierci Totmesa III, wraz ze zmaleniem militarnego nacisku Egiptu, w II połowie XV wieku opanowało północną Syrię. Ówczesny król Mitanni, Szausztatar podbił także północno- wschodnią Mezopotamię i Asyrię, podporządkowując sobie tamtejsze księstewka huryckie. Pokonał także cylicyjskie państwo, Kizuwatne, obejmując południowo- wschodnią Anatolię za Zagrosem.

W wyniku wojny z Egiptem o tereny Syrii doszło do zawarcia pod koniec XV wieku sojuszu pomiędzy dwoma państwami, przypieczętowanego międzydynastycznymi małżeństwami. Najprawdopodobniej Nefretete była księżniczka hurycką. Syrię podzielono na strefy wpływów, a pakt wymierzono w rosnących w potęgę Hetytów.

Królestwo miało charakter konfederacyjny, opierało się na dużej niezależności podległych mu państw i luźnej zwierzchności władzy, wymagając jedynie lojalności i płacenia kontrybucji, co było korzystne i opłacalne dla dążących do usamodzielnienia się księstw.

W I połowie XIV wieku najazd Hetytów zbiegł się w czasie z walkami wewnętrznymi o tron w Mitanni i reformami religijnymi Amenchotepa IV Acheatona. Egipt zajęty wewnętrznymi sprawami wykazywał bierność względem zagrożenia z północy i nie udzielił pomocy sojusznikom. Hetyci opanowali w międzyczasie Kizuwatnę, a na wschodzie król Asyrii uniezależnił się. W konsekwencji Mitanni utraciło kontrolę nad północno- wschodnią Mezopotamią i obszarami południowo- wschodniej Anatolii.

Pogłębiający się kryzys wewnątrz państwa i skoordynowany atak Hetytów i Asyrii doprowadził do upadku Mitanni, złupionego przez Hetytów łącznie ze stolicą, Waszuganni, którzy osiedlili się w Syrii. Mitanni zeszło do roli drugorzędnego państewka, stopniowo zatracając swoje rdzenne tereny na rzecz Asyrii.

Od początku epoki historycznej (pojawienie się źródeł pisanych) możemy wyznaczyć następujące okresy:

SUMERO- AKAD:

Dżemdet Nasr ......................................................... 3000- 2800 r. p. n. e.

Wczesnodynastyczny (WD I, II i III) ..................... 2800- 2350 r. p. n. e.

Staroakadyjski ........................................................ 2350- 2210 r. p. n. e

Gutejski .................................................................. 2210- 2120 r. p. n. e.

Neosumeryjski ....................................................... 2120- 2005 r. p. n. e.

BABILONIA:

Starobabiloński ..................................................... 2005- 1595 r. p. n. e.

Średniobabiloński ................................................. 1595- 1157 r. p. n. e.

Nowobabiloński .................................................... 1157- 626 r. p. n. e.

Chaldejski ............................................................. 626- 539 r. p. n. e.

ASYRIA:

Staroasyryjski ....................................................... XX- XVII w. p. n. e.

Średnioasyryjski ................................................... XVI w.- 935 r. p. n. e.

Nowoasyryjski ...................................................... 935- 612 r. p. n. e.

  1. Ustrój, społeczeństwo i gospodarka.

Mimo władzy króla, na tle pobożności samych mieszkańców Mezopotamii i olbrzymiej roli ideologicznej i ekonomicznej świątyń, oraz pełnienia przez niego funkcji najwyższego kapłana, ustrój państw Międzyrzecza nie można nazwać teokracją. Kontakty króla z bogami miały charakter osobisty, nawet, gdy tytułował się wybrańcem bogów. Ubóstwienie monarchy za życia Naram-sin' a zanikło całkowicie po upadku III dynastii z Ur, jako obce mentalności Babilończyków.

Ważną rolę, ze względu na uprzywilejowany status społeczny, prestiż i autorytet, pełnili kapłani, zarządzający świątyniami, warunkującymi każdy aspekt życia religijnego pobożnych Mezopotamczyków, ale także będącymi olbrzymimi centrami ekonomicznymi. Kapłani współtworzyli rzeczywistość Mezopotamii od zawsze, pomimo ograniczenia ich roli w państwie za okresów panowania III dynastii z Ur, czy Hammurabiego. Jednak nigdy nie sięgnęli oni po władzę.

Modelowe dla wszystkich okresów Mezopotamii społeczeństwo statobabilońskie dzieliło się na:

Pewną specyfikę społeczną ma jedynie okres kasyckiego feudalizmu, kiedy doszło do rozwoju majątków arystokratycznych na zasadzie przyznawanych dożywotnio przez króla lenn. Na terenie takiego majątku stawiano kamień kudurru, będący symbolem nadania i świadczący o jego charakterze.

Rolnictwo- gospodarka opierała się głównie na rolnictwie. W części południowej było to rolnictwo irygacyjne, w części północnej również oparte na opadach atmosferycznych. Eufrat i tygrys często zmieniały swoje koryta i nie wylewały tak regularnie jak Nil, dlatego tak ważne było utrzymanie sieci kanału w dobrym stanie. Gospodarka rolna:

Rzemiosło- metalurgia, jubilerstwo, kamieniarstwo, ciesielstwo i stolarstwo. Uzależnione było od handlu dalekosiężnego, gdyż Mezopotamia, w przeciwieństwie do Egiptu, pozbawiona była większości bogactw naturalnych. Handel dalekosiężny obserwujemy już w eposach opisujących najstarsze początki Mezopotamii. Opanowanie ważnych szlaków handlowych stało się kluczem Asyrii do potęgi. Kupcy posiadali wiec w Międzyrzeczu wysoka pozycję społeczną. Do połowy II tysiąclecia w Sumero- Akadzie Babilonii dominował handel państwowy, prowadzony przez państwo, pałace i świątynie. W czasach „babilońskiego kapitalizmu” zaczął rozwijać się prywatny, rodzin kupiecko- lichwiarskich. Innym sposobem zdobywania surowców były wojny i wyprawy łupieżcze.

  1. Wierzenia religijne.

Panteon babiloński:

Anu- bóg nieba stojący na czele panteonu, pozbawiony swojej realnej władzy; element prastarej tradycji; [Uruk]

Enlil- syn Anu, bóg powietrza i wiatrów; dzierżący naczelną władze nad bogami i ludźmi; [Nippur]

Ea (Enki)- „pan ziemi”, bóg mądrości, przychylny ludziom; [Eridu]

Sin- bóg księżyca, decydujący o ludzkim zdrowiu i życiu; [Ur]

Szamasz- bóg słońca, opiekun sprawiedliwości; brat Sina; [Larsa, Sippar]

Isztar- bogini Wenus (razem z Sinem i Szamaszem tworzyła trójcę astralną); córka Enlila; bogini miłości, uciech, wojny; z jej osobą związana jest prostytucja sakralna; od połowy II tysiąclecia przejęła cechy wszystkich bogiń babilońskich (Wywyższenie Isztar); jej rola w II i I tysiącleciu znacznie odbiegała od tej, jaką pełniła wcześniej; [Uruk, Akad, Niniwa]

Ninurta- bóg wojny, miał wiele imion; [Lagasz, Umma, Kisz]

Marduk- Lokalny bóg Babilonu, jako bóg państwowy przejął wiele cech innych bogów; [Babilon]

Aszur- asyryjski odpowiednik Marduka, narodowy bóg Asyrii [Aszur]

  1. Kultura.

Podobnie jak religia, kultura mezopotamska w głównych swoich zarysach była kulturą babilońską, w której uczestniczyli Asyryjczycy. Wyrosła ona z dorobku Sumerów, który przejmowany był przez kolejne ludy panujące- Akadów, Amorytów, Kasytów i Chaldejczyków, wraz z dodawaniem do niego elementów rodzimej tradycji. Kultura babilońska to w dużej mierze kultura sumeryjsko- akadyjska.

Pismo piktograficzne (IV tysiąclecie)

Znaki odpowiadały konkretnym przedmiotom rzeczywistym.

0x08 graphic
0x08 graphic

początek III tysiąclecia

Pismo ideograficzne

Znaki odpowiadały nie tylko konkretnym przedmiotom rzeczywistym, ale także pojęciom abstrakcyjnym, wprowadzono np. czasowniki

0x08 graphic

Determinatywy

0x08 graphic
Słowa, które określały generalne cechy przedmiotu lub pojęcia kwalifikujące go do jakiejś grupy; determinantyw „drzewo” oznaczał, że wystąpi po nim np. gatunek drzewa, bądź przedmiot z niego wykonany, itp.

Komplementy fonetyczne

Dodawane na końcu wyrazu, reprezentowały wymowę ostatniej sylaby wskazując, w jakim znaczeniu i jakiej formie gramatycznej użyto danego słowa. Wprowadzały rodzaj pisowni rebusowej, a przede wszystkim pierwsze formy zapisu wymowy- fonetyki.

0x08 graphic

Zapisy sylabowe i literowe dla samogłosek.

0x08 graphic
0x08 graphic

Połowa III tysiąclecia

Pismo sylabowo- wyrazowe.

Wraz z przejęciem przez Akadów w połowie III tysiąclecia pisma wyrazowo- sylabowego Sumerów proces zapisu sylabowego nasilił się, gdyż słowa w języku sumeryjskim oparte były na maksymalnie dwusylabowym rdzeniu, natomiast akadyjskie na większej ilości. Rolę sylab zajęły dawne monosylabowe słowa sumeryjskiej. Powstało pismo sylabowo- wyrazowe, które obok formy sylabowej zachowało pewną liczbę tradycyjnie występujących logogramów wyrazowych.

Równolegle do sytuacji wewnętrznej pisma zmieniał się wygląd jego znaków. W początkach III tysiąclecia piktogramy zostały zastąpione znakami bardziej schematycznymi, składającymi się z systemu krótkich, prostych kresek. Dalsze uproszczenia doprowadziły już w XXVII- XXVI w. do powstania klasycznych znaków- klinów. Osiągnęły swoja klasyczna formę w okresie asyryjskim, kiedy liczba 2 tys. wyjściowych piktogramów zmalała do 600 klinów. W wersji mezopotamskiej posługiwały się nim:

Na ich bazie powstały pisma Urartów, Kananejczyków i Persów. W II tys. rozpowszechnienie języka akadyjskiego zaowocowało uzyskaniem przez niego statusu pierwszego międzynarodowego języka dyplomacji, używanego na całym Bliskich Wschodzie, a nawet Egipcie.

Charakterystycznymi cechami literatury sumeryjsko- akadyjskiej jest jej utylityrazm (każdy tekst zawierał jakieś przesłanie lub naukę), tradycjonalizm treści formy oraz niezwykła różnorodność form i gatunków. Teksty zaczęto spisywać w połowie III tysiąclecia. Z tego okresu pochodzą najstarsze zabytki liryki sumeryjskiej. Jednakże kanon literatury sumeryjskiej znamy dopiero z wersji sporządzonej na początku II tysiąclecia.

Liczne sumeryjskie eposy zgrupowane są w kilka cyklów z wiodąca tematyką, lub osobą bohatera:

Cykl o Gilgameszu posłużył babilońskim pisarzom do napisania największego poematu mezopotamskiego- Eposu o Gilgameszu.

W okresie sumeryjskim powstały również pierwsze utwory o charakterze filozoficznym i dydaktyczno- moralizatorskim, np. Monolog cierpiącego, Dialog pana z niewolnikami. Filozoficzne dysputy opierały się na dialogu, w którym obie przeciwstawne strony wychwalają siebie i starają się znaleźć wady oraz słabości adwersarza. Sumerowie pisywali też bajki podobne do bajek Ezopa, gdzie zwierzęta są alegorią cech ludzkiego charakteru, przywar i słabości.

Epika babilońska przejęła i rozwinęła wiele wątków literatury sumeryjskiej, chociażby we wspomnianym wyżej Eposie o Gilgameszu, czy w kosmogenicznych poematach Enuma Elisz i Atrahasis.

Oprócz epiki uprawiano hymny do bogów i królów, pieśni pochwalne i modlitwy oraz większe teksty rytualne i liturgiczne, przypominające swoją konstrukcją twórczość dramatyczną. Dysponujemy także olbrzymią ilością tekstów magicznych i podręcznikami wróżenia.

Babilończycy kontynuowali także tradycje sumeryjskie w literaturze filozoficznej, dydaktyczno- moralizatorskiej oraz bajkach i przysłowiach. Najważniejsze przykłady tych pierwszych to Rady dla księcia, zadedykowane przez mieszkańców Sippar, Nippur i Babilonu w okresie niepokojów na przełomie VIII i VII wieku nieznanemu władcy, oraz Babilońsa teodyceja, zwana także Dialogiem o ludzkim nieszczęściu. Utwór składa się z 27 dialogów, w których cierpiący dopytuje się filozofa, dlaczego ludzi spotykają nieszczęścia. Odpowiadający zaś tłumaczy, że życie ludzkie poddawane jest boskim i losowym zrządzeniom, wpisane w pewien porządek świata.

Wiele z dorobku literatury mezopotamskiej zachowało się dzięki sporządzanym i przechowywanym w bibliotece asyryjskiej Asurbanipala kopiom.

Dorobek architektury mezopotamskiej nie miał tego szczęścia, jak zabytki egipskie. Budowle wznoszone z budulca, jakim była cegła gliniana, nie przetrwały próby czasu i nie zachowały się do chwili obecnej. W okresie starożytnym uległy rozpadowi, bądź zostały zburzone, jeszcze przed przybyciem Rzymian, którzy nie mieli pojęcia o wysoko rozwiniętej architekturze babilońskiej. W średniowieczu pozostały po nich wzgórza gliny, piasku i pyłu zwane z arabska tellami.

O architekturze mezopotamskiej możemy mówić tylko w kategoriach założeń architektonicznych. Od niepamiętnych czasów w Sumerze budowano świątynie, z czasem, już w III tysiącleciu, o kilkudziesięciu nawet pomieszczeniach, wraz z pomocniczymi. Najstarsze z nich pochodzą z Eridu (V tysiąclecie) i Uruk (IV tysiąclecie).

W nieco późniejszym okresie pomieszczenia skupiono wokół centralnego, bądź kilku dziedzińców wewnętrznych. Ozdabiano je reliefami, mozaika, fryzaimi. Na taką swiątynię składały się oprócz budynków centralnych, wiele pomniejszych pomieszczeń kultowych, gospodarczych, placów, sadów, ogrodów, stawów, kanałów. Otaczane były zawsze murami obronnymi. Na przykład w Babilonie czasów Nabuchodonozora II oraz w nowoasyryjskiej Niniwie stanowiły one element obronny miasta.

Z pewnością w już najwcześniejszych formach świątynnych możemy dopatrywać się początków tzw. zikkuratów. W końcu III tysiąclecia przybrały one klasyczną formę kilkupoziomowej wieży ze schodami prowadzącymi na szczyt do świątyni. Znamy między innymi częściowo zachowany i odrestaurowany zikkurat III dynastii z Ur. Później zikkuraty stawiane były obok głównej świątyni, a na ich szczycie budowano malutką kapliczkę, zwaną gigunu. Najsłynniejszy zikkurat to babilońska świątynia Nabuchodonozora II, nosząca nazwę „Domu podstaw nieba i ziemi”, która stała się pierwowzorem biblijnej Wieży Babel. Liczył on sobie około 90 metrów wysokości.

Pałace mezopotamskie nie były jak w Egipcie jedynie domami władców, ale potężnymi kompleksami mieszkalno- administracyjno- gospodarczymi. Najstarszy znany pałac pochodzi z Kisz z I połowy III tysiąclecia. Największe i najwspanialsze wznosili asyryjscy i babilońscy władcy z czasów imperiów I tysiąclecia. Najbardziej znane powstały za czasów Sargona II i Nabuchodonozora II.

  1. Elam w III i II tysiacleciu p. n. e.

Po okresie wspaniałego rozkwitu pod koniec epoki neolitycznej, od II połowy IV do końca III tysiąclecia Elam znalazł się w cieniu sąsiedniego Sumeru. Niewielka liczba odnalezionych miejscowych źródeł pisanych uniemożliwia odtworzenie całej historii Elamu w III i II tysiącleciu nawet w najogólniejszych zarysach chronologicznych. Jedynymi źródłami są świadectwa mezopotamskie, jednak bardzo tendencyjne, ukazujące sąsiada jako agresora, albo jako obiekt ekspansji wybitnych władców mezopotamskich.

Należy zatem założyć, że ataki elamickie na Sumer i Akad były dowodem rozwoju kraju, lub nawet zjednoczenia całego kraju pod wodza dynastii lub władcy. O czasach słabości, upadku gospodarczego, a także najprawdopodobniej walk wewnętrznych może świadczyć natomiast uleganie podbojom królów mezopotamskich. Tyczy się to także następnego okresu w dziejach tego kraju. Nie znamy nawet imion władców Elamu.

Wielcy bohaterowie I dynastii z Uruk wyprawiali się przez wrogie ziemie Elamu po surowce. Księstwa elamickie były wrogami Enme-baragesi' ego oraz władców z dynastii Ur-Nansze. Pewne związki łączyły z Elamem Mesilima z Kisz. To wszystko, co można ustalić. Natomiast na pozostałych granicach tego kraju spotykamy się z całkowitą niemożnością prześledzenia historii Elamu.

W połowie III tysiąclecia nastąpiła w Elamie nowa migracja ludności koczowniczej, pochodzącej zapewne z centralnego Iranu. Wiele siedlisk miejskich zostało wyludnionych, bądź zniszczonych. W rejon środkowego Zagrosu powstała w tym czasie tajemnicza, wspomniana w Sumeryjskiej liście królów I dynastia z Awanu, która miała pokonać I dynastię z Ur i dzierżyć władzę w Sumerze przez 350 lat, aż do obalenia jej przez Kisz.

Ówczesny Elam pozostawał jednak pod przemożnym wpływem Sumeru, czego dowodem jest przejęcie sumeryjskiego pisma klinowego. W kolejnych wiekach Elam został najechany przez Sargona Akadyjskiego, który według Geografii Sargona miał przemierzyć Elam aż po Marchaszi, docierając zatem najprawdopodobniej do doliny Indusu. Ponowny renesans państwowości elamickiej nastąpił za panowania dynastii z Szimaszki, kraju leżącego na północno- wschodnich granicach Elamu. Walczyła ona o wpływy w tej krainie z królami neosumeryjskimi, a w konsekwencji rozciągnęła swoją dominację nad Elamem na blisko 200 lat. Później, za czasów podbojów Szulgiego, Suzjana na stale okupowana była przez zdobywców z Ur, a sam Szulgi wyprawiał się kilkakrotnie na Anszan (środkowy i wschodni Elam), skąd wynosił bogate łupy. Szimaszki miało status państwa na wpół zależnego. Gdy imperium III dynastii z Ur osłabło, królowie Szimaszki stanęli na czele konfederacji elamickiej włącznie z Anszan, Suzą i zapewne Marchaszi. W 2005 roku jeden z władców Szimaszki i przewodniczący konfederacji dokonał udanego najazdu na dogorywające państwo neosumeryjskie, zdobywając Ur i zaprowadzając dwudziesto letni okres kontroli nad południowym Sumerem.

Jego następca przeniósł stolice zjednoczonego państwa do Suzy, i zaczął tytułować się „królem Szimaszki i Elamu”. Uczynił z Suzy jedno z największych miast regionu. Za jego panowania królestwo przeżywało okres prawdziwego rozkwitu. Jednak za jego następców zaczęło chylić się ku upadkowi, gdyż od II połowy XX w. władcy Suzy zrzekli się dumnego tytułu i określali się sumeryjskim terminem „Gubernatora Suzy”. Elam znalazł się w strefie wpływów amoryckich władców Sumero- Akadu. Za czasów dynastii Szimaszki obserwujemy funkcjonujący w Elamie system sukcesji władzy w linii żeńskiej.

Około 1900 r. nową dynastię (Ebartydów) założył niejaki Ebarati, tytułujący się „królem Anszan i Suzy”. Jego następcy zmienili go na stary, sumeryjski tytuł wezyra (sukkalmah). Ze względu na federacyjny charakter państwa, w którym władzę pełnił sukkalmah nad pozostałymi, cieszącymi się równie wielkim prestiżem co on zarządcami poszczególnych krain, egzekwowanie swoich uprawnień przez „króla” było niekiedy niemożliwe. Dlatego Elam przechodzi tak szybko od okresów świetności do okresów upadku.

Jak pokazują teksty z Mari, Elam występował w tym czasie wobec amoryckich władców Mezopotamii jako tytularny zwierzchnik, co jest dowodem wielkiej siły i prestiżu ich władców. Przez cały XVIII w. uczestniczyli aktywnie w wydarzeniach na zachodzie, zdobywając Esznunnę wraz z całym obszarem Mezopotamii na wschód od Tygrysu. Następnym celem stała się Babilonia Hammurabiego, który wyszedł jednak ze starcia obronną ręką, by za kilka lat podbić na krótko Suzjanę. Jednak wkrótce Elamici odzyskali ją, zaś ich władca podbił i złupił Babilonię. Były to czasy największej potęgi dynastii sukkalmahów (Ebartydów). Z ostatnich dwustu lat ich panowania wiemy niewiele.

W II połowie II tysiąclecia w Elamie rządziły trzy dynastie. Elam został dwukrotnie złupiony przez kasycką Babilonię, popadając na jakiś czas w zależność od sąsiada. Pierwszym razem Kurigalzu I podbił Suzjanę, korzystając ze słabosci nowej dynastii. Potężny najazd Kurigalzu II sprowokowany został nieudaną inwazja na Babilonię ostatniego króla z nowej dynastii Elamu. Wojska kasyckie złupiły całą Suzjanę, a sadząc po tytulaturze królewskiej („zdobywca Suzy i Elamu, pogromca Marchaszi”), Kurigalzu zapuścił się aż po wschodnie granice ziem elamickich.

Kolejna dynastia prowadziła pokojową politykę względem Babilonii, kiedy elamiccy władcy brali za żony kasyckie księżniczki, i Asyrii. Zajęto się rozbudową wewnętrzną państwa. W dobrobycie doszło ono do potęgi. Ostatni władca drugiej dynastii wykorzystał swoją pozycję i przeszedł do ofensywy. Złupił pograniczne Der, zaatakował Babilonię i zdobył Nippur. W kilka lat później powtórzył ekspedycję, jednak patronujący Babilonii król Asyrii Tukulti-Ninurta I zmiażdżył przeciwnika, zdobył Suzę i obalił dynastię.

Pół wieku później kolejna dynastia dokonała ponownej próby inwazji na zachód, tym razem całkowicie udanej. Korzystając z postępującego osłabienia Kasytów Elamici najechali Babilonię, złupili ją doszczętnie, wraz z wszystkimi ważnymi ośrodkami, wywożąc z kraju pomniki chwały władców Sumeru i Akadu, zabytki świątynne, a nawet stele z kodeksem Hammurabiego. Skutki najazdu dla Babilonii były olbrzymie- Kasyci utracili władzę. Przez długie lata Elamici utrzymywali swe wpływy nad Eufratem i Tygrysem aż do czasu, gdy Nabuchodonozor I, król Babilonu wziął odwet, zdobywając i łupiąc Suzjanę, rozgramiając wroga całkowicie go niszcząc. Państwo Elamitów pogrążyło się w chaosie Wieków ciemnych, o których nie zachowały się praktycznie żadne wzmianki źródłowe.

Okresy historyczne Elamu:

Okres staroelamicki..........................2500- 1500 r. p. n. e.

Okres średnioelamicki......................1500- 1100 r. p. n. e.

Wieki Ciemne...................................1100- 750 r. p. n. e.

Okres neoelamicki............................ 750- 640 r. p. n. e.

Egipt

  1. Warunki naturalne i krainy historyczne.

Egipt starożytny to niemal wyłącznie dolina i delta Nilu. Na całym obszarze Egiptu panował tropikalny, suchy, z niewielką ilością opadów i sporą różnicą temperatur pomiędzy gorącym dniem a chłodną nocą klimat. Obszary peryferyjne Egiptu obfitowały we wspaniały budulec kamienny oraz bogactwa naturalne i złoża kamieni szlachetnych. Pod tym względem starożytny Egipt w porównaniu z innymi obszarami bliskowschodnimi, np. Mezopotamią, był szczególnie uprzywilejowany. Połozenie Egiptu niejako na uboczu azjatyckich obszarów Bliskiego Wschodu powodowało jego izolację i gwarantowało kilku- lub kilkunastowieczne okresy spokoju oraz pozwalało zachować stabilność struktur państwowych. Tak korzystnej koniunktury politycznej nie obserwujemy nigdzie indziej na bliskich Wschodzie. Geograficznie, historycznie i politycznie dzielił się on na:

Administracyjnie i ekonomicznie związane były z nim wielkie oazy na pustyni libijskiej, do których wiodły szlaki karawanowe, wykorzystywane już od czasów Starego Państwa. Najważniejsze oazy to: El- Charga, El- Dachla, leżące mniej więcej na wysokości Teb, następnie nieco dalej położone od doliny Nilu oazy Farafra oraz przybliżona ponownie do rzeki oaza Baharija i wreszcie znajdująca się w bezpośredniej bliskości oaza Fajum, należąca jeszcze do Górnego Egiptu, natomiast stanowiąca granicę pomiędzy obydwiema krainami. Dopiero w VII wieku w orbitę wpływów zostaje włączona oaza Siwa, zamieszkała przez ludność libijską.

  1. Źródła pisane.

Miejscowe źródła pisane o charakterze ściśle historycznym i chronologicznym były dość skromne i jednorodne. O wiele bogatsze są teksty religijne i kultowe. To, co najbardziej utrudnia badania nad społeczeństwem, gospodarką i administracją państwa jest kompletny brak tekstów o życiu codziennym Egipcjan, które odgrywają tak ważną rolę np. w poznawaniu historii Mezopotamii. Wszystko to ze względu na stan ich zachowania, spowodowany materiałem piśmienniczym wykorzystywanym do ich sporządzania: papirusem i drewnem. Zupełnym wyjątkiem jest tu zachowana na glinianych tabliczkach i zapisana akadyjskim pismem klinowym korespondencja Amenhotepa III i Amenhotepa IV Echnatona oraz inne listy faraonów i ich rodzin do królów hetyckich.

Źródła pisane dzielą się na:

Dzieje Egiptu poznajemy w dużej mierze z tekstów obcych: syryjskich, hetyckich, z Biblii oraz z cennych i wartościowych przekazów greckich i rzymskich, m. in. z pochodzącej z III w. p. n. e. Aigyptiaki kapłana Manethona (zachowanej w odpisach, cytatach i fragmentarycznych przekazach) oraz dzieł takich historyków jak Herodot, Diodor Sycylijski, Strabon, Pliniusz Starszy, czy Józef Flawiusz.

  1. Historia polityczna Egiptu do końca II tysiaclecia p. n. e.

Okres Nowego Państwa, czyli panowania XVIII- XX dynastii, to epoka największej potęgi starożytnego Egiptu. Osiągnął on wtedy największy zasięg terytorialny, stając się pierwszą w dziejach Bliskiego Wschodu potęgą, w pełnym tego słowa znaczeniu. Poprzez potencjał militarny i ekonomiczny, ogromne bogactwa i umiejętną politykę władców kraj nad Nilem wpływał na losy całego ówczesnego świata. Kultura egipska rozciągała swoje przemożne wpływy na obszary od Krety, Anatolii i Mezopotamii po kuszyckie, libijskie i puntyjskie granice cywilizacji ówczesnego świata. Po raz pierwszy i jedyny w historii Egipt stał się na przynajmniej dwa lub trzy stulecia centralnym punktem całego regionu Bliskiego Wschodu.

Panowanie XVIII dynastii: około 1565- 1320 r. p. n. e.

Jahmes, założyciel XVIII dynastii, był wybitnym zdobywcą, politykiem i organizatorem. Po wyparciu Hyksosów i zajęciu Awaris z Delty wyprawił się do Azji i Nubii, podbijając Wawat (Dolną Nubię), osądzając w tym kraju egipskiego gubernatora, „syna króla”. Skonsolidował kraj po długim rozbiciu dzielnicowym, umacniając pozycję króla wśród nieposłusznych i kolaborujących z Hyksosami nomarchów.

Egipt Ramessydów- panowanie XIX i XX dynastii: około 1320- 1085 r. p. n. e.

Po śmierci Horemheba do władzy doszedł jako XIX dynastia ród arystokratyczny z Tanis, który odtworzył potęgę imperium.

Już Seti I, syn Ramzesa I, rozpoczął restaurację egipskiej władzy mad utraconymi posiadłościami azjatyckimi, pokonując plemiona aramejskie przybyłe do Palestyny, podbijając fenickie miasta Tyr i Akko. Przywrócił panowanie egipskie nad utraconą prowincją Amurru (południowa Syria), korzystając z osłabienia państwa Hetytów.

  1. Ustrój, społeczeństwo i gospodarka.

Najwyższym urzędnikiem, stojącym na czele administracji, był wyznaczany przez faraona wezyr, np. wybitny Imhotep, wszechstronnie uzdolniony współpracownik Dżosera. Ze względu na obawę faraonów przed kumulowaniem w osobie poszczególnych urzędników zbyt wielkiej władzy, funkcję tę rozdzielono na Wezyra Północy rezydującego w Memfis (Dolny i Środkowy Egipt) i Wezyra Południa, rezydującego w Tebach (Górny Egipt). W administracji odgrywali równie istotną rolę lokalni nomarchowie, zarządzający nomami, i tzw. „starsi” miast, przedstawiciele samorządu lokalnego miast. Do najbliższego otoczenia króla należeli urzędnicy dworscy i najwyżsi dowódcy wojskowi.

Egipt podzielony był na: dla Górnego Egiptu 22 nomy i Dolnego Egiptu 20 nomów. Podział wykształcony tak wcześnie dla państwowości egipskiej, uwarunkowany, wydaje się, ze względu na sieć kanałów irygacyjnych, zapobiegł rodzeniu odrębnych jednostek politycznych, jak to miało miejsce w Sumerze. Jednak za każdorazowym upadkiem administracyjnym i politycznym Egiptu stały tendencje odsrodkowe i dążenia nomarchów do uniezależnienia sie, których urzędy były niekiedy dziedzicznie sprawowane w obrębie wpływowych rodów arystokratycznych. Nomarchom podlegali poborcy podatkowi, inspektorzy, pisarze różnej rangi, żandarmeria i garnizony wojskowe.

Warstwę współrządzących współtworzyli także kapłani i pod tym względem państwowość egipska jest ewenementem na Bliskim Wschodzie, która wykształciła ustrój o charakterze teokratycznym w najczystszej formie. Ich władza w państwie rosło często kosztem suwerenności faraona, a arcykapłani Teb nie tylko sięgnęli w Egipcie po urząd królewski, ale także uzyskali na to pełną akceptację. Ich pozycja, w porównaniu z pozycją nawet kapłanów Marduka w Babilonie, jest niespotykanym kuriozum. Tam, kiedy warstwa kapłańska wpływała niekiedy na losy polityczne kraju, robiła to za przyzwoleniem władzy świeckiej, nigdy natomiast oficjalnie nie występowała przeciwko niej. Tutaj natomiast kapłani byli faktycznymi współrządzącymi, kształtującymi częstokroć dzieje swoje państwa. Ich pozycja, oprócz niebywałej pobożności mieszkańców Egiptu i związanym z nią autorytetem i zaufaniem społecznym, uwarunkowana była niespotykanym bogactwem i możliwościami ekonomicznymi, wynikającymi z zarządzania olbrzymimi majątkami ziemskimi. W czasach Starego Państwa największe znaczenie mieli kapłani boga Ptaha z Memfis oraz boga słońca Re z Heliopolis. Od momentu wywyższenia XIII dynastii pozycja lokalnego boga Amona z Teb stale rosła. W okresie Nowego Państwa doszedł on do niebywałej potęgi. Pod koniec XX dynastii, w wyniku konfliktu pomiędzy jego kapłanami i faraonami, arcykapłani z Teb sięgnęli po władzę, panując jako kapłani- królowie przez ponad 100 lat.

Pozostałe społeczeństwo tworzone było przez:

Arystokrację rodową i książęcą

Rodzinę króla

Chłopów- rolników

Rzemieślinków

Drobnych handlarzy

Urzędników niższego szczebla

Nadzorcy

Żołnierze- przynaleznosć do tej grupy gwarantowała możliwość awansu społecznego, kiedy od II tysiąclecia powstała szersza armia zawodowa. Oprócz prostych żołnierzy i obcych kontyngentów szczególną rolę odgrywali wyżsi oficerowie i dowódcy Egipscy, sojuszniczy Libijczycy, Nubijczycy i Azjaci.

Dysproporcje majątkowe zwiększyły się w okresie Nowego Państwa, kiedy podboje i łupy wojenne zapewniły bogactwa całemu otoczeniu króla i arystokracji oraz kapłanom, ze względu na darowizny i dotacje. Jednak nawet wówczas niewolnictwo nie odgrywało ważnej roli, ograniczając się do tzw. pałacowego. Nie istniała żadna potrzeba zaprzęgnięcia bezwolnych mas na potrzeby gospodarcze państwa, kiedy motor ekonomiki Egiptu stanowiło ponad 90% wolnego społeczeństwa, odrabiajacego pańszczyznę w państwowych majątkach pałacowych, królewskich i świątynnych.

Gospodarka Egiptu:

  1. Religia.

  1. Kultura.

Z greckiego hieroglyphika grammata- święte litery. W swej najstarszej i tradycyjnej postaci pojawiło się w początkach Epoki Wczesnodynastycznej (początek III tysiąclecia). Już wtedy było w pełni rozwinięte i składało się z piktograficznych znaków wyrazowych oraz determinantów (znaki wprowadzające kategorię znaczeniową dla piktogramu nimi określonego) i komplementów fonetycznych (dopiski fonetyczne do znaków piktograficznych). Klasyczna formę hieroglifów miały teksty oficjalne, uproszczoną- napisy na płaszczyznach i materiałach piśmienniczych, tzw. pismo hieratyczne (z gr. hieratikos- kapłański). W tej formie zapisywano większość ważnych dokumentów i tekstów literackich do końca III w . p. n. e.

Jeszcze bardziej uproszczoną formą, która pojawiła się w VII w., była demotyka (z gr. demotikos- ludowy). Wiele znaków pisma demotycznego nie przypominała w ogóle hieroglifów, jednak zasada pisma pozostała ta sama. Do końca swego rozwoju pozostawało pismem wyrazowym, z 50 znakami w formie sylab, ponieważ stanowiły wyrazy jednosylabowe. Tych wyrazów- sylab zaczęto używać do zapisywania fonetycznego obcojęzycznych wyrazów, terminów, imion i nazw własnych. Hieroglificzne pismo odczytał w roku 1822 francuski badacz J. F. Champollion, dzięki tzw. Kamieniowi z Rosetty zawierającemu ten sam tekst oddany pismem hieroglificznym, demotycznym i greckim.

Wszystkie teksty powstałe w Pierwszym Okresie Przejściowym, niezależnie od poruszanej tematyki i gatunku, uosabiają tamtejsze czasy niepokoju.

Najstarsze teksty powstały już w czasach Starego Państwa, przedstawiające kosmogenię memficką i heliopolitańską.

  1. Architektura.

W przeciwieństwie do świątyń, pałace odznaczały się lekkością i praktycznym zagospodarowaniem.

Kanon przedstawienia ludzkich postaci- głowa i od biodra w dół z profilu, ramiona i część torsu na wprost.

Realizm w przedstawieniu człowieka ( z wyjątkiem idealistycznych przedstawień faraonów), obecny m. in. w pochodzących z okresu Średniego Państwa polichromowych, drobnych formach rzeźby, symbolizujących element życia doczesnego w grobowcu.

Poddawanie się prądom ze względu na dojście do władzy przybyszów (np. Hyksosów) z Syrii, Anatolii i Krety, np. minojskie freski pochodzące ze stolicy Hyksosów Awaris.

Za czasów Nowego Państwa rozkwit wszelkich form plastycznych: malarstwo naścienne, relief oraz drobna i monumentalna rzeźba, np. Kolosy Memnona z Medinet Habu, przedstawiające siedzącego Amenhotepa III. W kulturze zaznaczył się także krótki okres amarnejski. Wpływy kreteńskie i kultury minojskiej obserwowalne są także od końca I połowy II tysiąclecia.

Anatolia- państwo Hetytów

  1. Warunki naturalne i krainy historyczne.

Obszar Anatolii pokrywa się prawie w całości z dzisiejszą Turcją bez jej części wschodniej, stanowiącej fragment wielkiej Armenii i Mezopotamii. Z trzech stron otoczony morzami dochodzi na wschodzie do gór Antytaurus, górnego Eufratu i Wyżyny Armeńskiej.

W sposób naturalny Armenia dzieli się na cztery regiony geograficzne:

Krainy historyczne:

  1. Źródła pisane.

Przez całe II tysiąclecia Anatolia jest obszarem rozpowszechniania się za sprawą Hetytów i Hurytów pisma klinowego w jego wersji hetyckiej. Podstawę wiedzy stanowią trzy odnalezione archiwa:

Rodzaje tekstów o charakterze historycznym lub chronologicznym:

  1. Historia polityczna Anatolii w czasach dominacji Hetytów.

Z powodu braku jakichkolwiek źródeł pisanych dla III tysiąclecia historia polityczna rozpoczyna się na początku II tysiąclecia. Z pewnością Anatolia nie pozostawała w tyle za innymi obszarami bliskowschodnimi. Musiały istnieć tu miasta- państwa oraz płynne w swoich granicach państewka plemienne. Kraj był bogaty i przyciągał uwagę sąsiadów, w tym wielkich zdobywców akadyjskich- Sargona i Naram- Sina. Taki zresztą obraz stosunków wyłania się nam z pisanych źródeł miejscowych z chwilą pojawienia się pierwszych tekstów w XIX w.

W owych czasach Anatolia zdominowana była przez asyryjskich kupców, którzy na jej terenie w celu koordynowania handlu i szlaków tworzyli ośrodki kupieckie zwane karum. Najsłynniejsze z nich do Kanesz i Hattuas. Eksportowano surowce (srebro, miedź, złoto) do Mezopotamii i Syrii w zamian za tekstylia, wyroby rzemiosła artystycznego i cynę, sprowadzane z asyryjskich obszarów lub Babilonu.

Zanik asyryjskich osad w XVIII w. dowodzi nowego porządku politycznego i etnicznego w Anatolii, związanego z wędrówką ludów indoeuropejskich zza Kaukazu- m. in. Hetytów i Luwitów.

Znamy króla Anittasa z Kussary, pierwszego indoeuropejskiego władcę, zapewne Hetyta z pochodzenia, któremu udało się zjednoczyć duze obszary Anatolii Właściwej. Z tego samego miasta wywodził swoje pochodzenie twórca państwa hetyckiego, Hattusilis I.

Historię monarchii hetyckiej możemy podzielić na dwa okresy:

Zachodnie obszary Anatolii znajdowały się na marginesie zainteresowań Hetytów, stąd też tak mało wzmianek o nich zachowało się w archiwum z Hattusas. Nie posiadamy także miejscowych źródeł, co znacznie utrudnia rozpoznanie tych terenów. Gospodarczo, politycznie i etnicznie związany był on z basenem Morza Egejskiego, przynajmniej od I poł. II tysiąclecia. Xródła hetyckie wymieniają kilka księstw zachodniej Anatolii, m. in. padają nazwy:

Większą aktywność, jak wszystkie państwa ludów egejskich, przejawia wraz z przełomem XIII i XII wieku i wędrówkami Ludów Morza. Za rządów Tudhalijas' a panujący wtedy władca achajski podbił anatolijskiego wasala hetyckiego i zmusił go do wystąpienia przeciwko suzerenowi. Sojusz ten i antyhetyckie wystąpienia przyczyniły się do ostatecznego upadku wpływów Hatti w tym rejonie, a w przeciągu kilku lat- samej państwowości hetyckiej. Nie pomogły wyprawy Tudhalijas' a na Ahijawę, którą udało mu się złupić wraz z Arzawą. Broniący swoich granic przed kolejnym najazdem Kasków zrezygnował z zachodnich posiadłości w Anatolii. Wkrótce najazd Ahajów na Cypr położył kres władzy Hatti na tej wyspie, kluczowej w kontaktach handlowych Wschód- Zachód.

Istnieje kilka koncepcji, co do położenia Ahijawy i samej jej państwowości, bezdyskusyjnie utożsamianej z grecką Achają w znaczeniu kulturowym, etnicznym, politycznym i geograficznym. Dwie najpopularniejsze z nich to:

Z drugiej strony same przekazy hetyckie, opisujące państwo Ahijawę jako potężny ośrodek na Zachodzie, niejednokrotnie stawiany na równi z Egiptem, Babilonią i Asyrią, świadczą o błędnym lokalizowaniu jej na wyspach egejskich, to jest na należących do kultury mykeńskiej i utożsamianych z Ahijawą np. Cyprze, Rodos i Lesbos.

  1. Ustrój, społeczeństwo i gospodarka Hetytów.

Cechy państwowości Hetytów:

  1. Wierzenia religijne.

Cechy:

  1. Literatura.

Syria i Palestyna (Kanaan)

  1. Warunki naturalne i krainy geograficzne.

Granice wyznaczały od:

W I tysiącleciu sytuacja nieznacznie się zmieniła. Północna część Syrii przyjmie nazwę Hatti, ze względu na dominację polityczną księstw posthetyckich. Najsilniejsze państwo aramejskie ze stolicą w Damaszku nada nazwę Aram centralnej i południowej części tego kraju. W Palestynie, rozróżnianej już od Syrii, pojawia się krainy- państwa Izrael i Judea. Centralna część wybrzeża Syro- Palestyny od schyłku II tysiąclecia zajmie Fenicja.

  1. Źródła pisane.

Cechą charakterystyczną miejscowych źródeł pisanych jest ich nierównomierne rozmieszczenie w czasie i przestrzeni. Zdecydowana ich większość pochodzi ze stanowisk syryjskich, ponieważ na północy został już w poł. III tysiąclecia przejęty mezopotamski system pisma klinowego z trwały materiałem pisarskim w postaci suszonych w słońcu, bądź wypalanych tabliczek glinianych. Odkrywane tutaj materiały zawierają jednak zbiory pochodzące z kilkupokoleniowych okresów, co jest wynikiem niestabilności, rozdrobnienia politycznego i braku trwałych i większych organizmów politycznych w tym regionie. Świadectwa rozsiane są dla całych tych terenów w dużym odstępie czasowym i przestrzennym, ograniczają się do lokalnej i kilkupokoleniowej historii izolowanych od siebie ośrodków.

Do naszych czasów przetrwało zaledwie jedno archiwum dla II tysiąclecia, natomiast bardzo liczne- ponad 20 tys. tabliczek ze zbioru w Ebli. Dla II tysiąclecia dysponujemy liczniejszymi, choć dużo skromniejszymi archiwami z Alalach, Emar oraz Ugarit. Zawierają one przede wszystkim dokumenty gospodarcze, związane z funkcjonowaniem administracji państwowej oraz niewielką ilość tekstów literackich, religijnych i kultowych (Ugarit), czy źródeł stricte historycznych: korespondencji między władcami, międzynarodowych traktatów, bądź regulacji związanych z zależnością od książąt syryjskich.

To, co wyróżnia archiwa syryjskie od mezopotamskich, to występowanie tekstów w kilku wersjach językowych. Teksty z Ebli, pisane w najstarszym języku zachodniosemickim- eblaickim, posiadają wstawki języka sumeryjskiego, czy akadyjskiego. W archiwach II tysiąclecia, oprócz tekstów redagowanych w języku akadyjskim, spotykamy także spisane w języku huryckim, hetyckim oraz rodzimym języku kananejskim (dialekcie ugaryckim), stosującym własną, półalfabetyczną odmianę pisma klinowego. Źródła ściśle historyczne w zasadzie nie występują, z wyjątkiem inskrypcji królewskich oraz traktatów i umów międzynarodowych. W badaniach nad Syro- Palestyną wykorzystuje się zatem teksty pochodzące z krajów ościennych- Egiptu (szczególnie korespondencja z Tell el-Amarna), Mezopotamii i Anatolii.

  1. Historia polityczna Syro- Palestyny do schyłku II tysiąclecia.

Okres ten obejmuje najwcześniejsze dzieje tego regionu do początku migracji ludów aramejskich oraz pojawienia się na południu Hebrajczyków i ludów im pokrewnych, przed powstaniem królestwa żydowskiego w południowej części Kanaanu. Zachowane teksty miejscowe oraz mezopotamskie, egipskie i hetyckie, które zawierają dane dotyczące Syro- Palestyny w III i II tysiącleciu, pozwalają odtworzyć jej historię tylko fragmentarycznie, bardzo nierównomiernie dla poszczególnych obszarów. Dużo więcej wiadomości zachowało się dla północnej, syryjskiej części kraju, ze względu na jej istotę w związkach z państwami mezopotamskimi i ważną rolę w handlu dalekosiężnym pomiędzy Zachodem a Wschodem.

Jedynym państwem w III tysiącleciu, o którym posiadamy dokładniejsze informacje, jest leżąca w północnej Syrii Ebla, To potężne miasto- państwo znane było historykom jeszcze przed włoskimi odkryciami archeologicznymi, poświadczone w inskrypcjach królewskich Sargona i Naram-Sin' a. Obejmowało ono w poł. III tysiąclecia większą część Syrii środkowej między Orontesem a Eufratem i było najsilniejszym państwem, decydującym o układzie sił w całej Syrii. Zachowane w archiwach źródła poświadczają kontakty z północnym Sumerem- Kisz, i Mari. Oznaczały zatem wpływy polityczne mocarstwa syryjskiego. Podstawą jego potęgi było zdominowanie ponadregionalnego handlu pomiędzy Wschodem a Zachodem. Jednak najnowsze badania wykluczają istnienie imperium eblaickiego od basenu Morza Śródziemnego po północną Mezopotamię. Kres jego potędze położyły wyprawy wielkich królów akadyjskich- Sargona, a później Naram-Sin' a. Po tych klęskach państwo nie odgrywało już większej roli, pozostając w zależności od kananejskiego królestwa Jamchad.

Oprócz Ebli istniały niezależne, chociaż znajdujące się pod silnym wpływem inne miasta państwa, takie jak: Katna, Ugarit i Byblos, często wymieniane w źródłach egipskich Starego Państwa, jako największy, współpracujący z faraonami port syryjski. W czasach III dynastii z Ur Byblos utrzymywało także intensywne kontakty z królestwem Sumeru i Akadu.

Jarim-Lim I był synem pierwszego władcy Jamchadu znanego z imienia, który przeciwstawiał się skutecznie mezopotamskim wyprawom z Mari i Asyrii. Obaj agresorzy chlubili się, ze dotarli do morza, jednak nigdy nie zdołali faktycznie podporządkować sobie tych terenów. Każdorazowo przejmował inicjatywę i wypierał mezopotamskich najeźdźców. Wojował także z wrogą Jamchadowi Katną, będącą najprawdopodobniej sojusznikiem Mari. Jego syn, wspomniany Jarim-Lim I, udzielił schronienia władcy Mari, wypędzonego w wyniku przewrotu z rodzinnego kraju. Król Jamchadu pomógł mu odzyskać tron, ingerując później często w sprawy wewnętrzne Mari, a zarazem i Mezopotamii. O jego sojusz zabiegali m. in. Hammurabi. Oś Babilon- Mari- Jamchad na długie lata wyznaczała porządek polityczny w Mezopotamii i Syrii.

Babilon pokonując Mari i przejmując jego dziedzictwa umocnił tylko pozycję Jamchadu. Od II połowy XVII w., kiedy pojawiło się zagrożenie hetyckie, Jamchad stanął na czele koalicji syryjskiej. Chociaż Mursilis I zdobył i zburzył Halab, to jednak imperium Jamchadu szybko odzyskało swoją pozycję, którą utrzymało do końca XVI w., kiedy na scenę syryjską wkroczyły potężne Mittani i Egipt XVIII dynastii.

W walkach pomiędzy potęgami książęta syryjscy przymuszani byli do opowiadania się po którejś ze stron, często skłóceni między sobą, nigdy nie utworzyli wspólnego frontu, pomimo prób zachowania niezależności od najeźdźców. Wyjątkiem jest prowincja Amurru, która przerodziła się w XIV w. w księstwo, wybijające się nad obszarami górnego i środkowego Orontesu, jednak nigdy nie uzyskało ono minionej potęgi Jamchadu.

  1. Ustrój, społeczeństwo, gospodarka.

Na czele scentralizowanego państwa eblaickiego stał król noszący zachodnio- semicki tytuł maliku, stąd ustrój Ebli nazywa się niekiedy „malikatem”. Nawet w obliczu przejęcia wraz z pismem sumeryjskim całej tradycji piśmienniczej, kancelaryjnej i administracyjnej tytuł ten zachowano. Termin maliku nie zapisywano sumeryjskim, ani akadyjskim logogramem LUGAL, czy SZARRUM, lecz starszym, właściwym dla poł. III tysiąclecia logogramem EN, oznaczającym godność arcykapłana. W dokumentacji eblaickiej spotykamy określenie lugal dla wyższych urzędników i dowódców wojskowych. Użycie obu logogramów EN i LUGAL odpowiada mniej więcej sumeryjskim realiom początku III tysiąclecia, gdy dopiero kształtowała się właściwa dla tych obszarów świecka państwowość miast- państw. Wtedy też najprawdopodobniej Ebla przejęła pismo sumeryjskie. Przyjęty ustrój monarchii dziedzicznej stał się mniej więcej wzorcem właściwym dla późniejszych księstw kananejskich i państewek Aramejczyków, Fenicjan i Hebrajczyków.

O społeczeństwach w tych księstwach wiemy nieco więcej dla okresu kananejskiego. Pomimo ze rozwijały się w obrębie rodzimej tradycji, obserwowalne są silne wpływy mezopotamskie. Przez całe II i poł. I tys. dzielić się będą na społeczności:

  1. Wierzenia religijne.

Wierzenia religijne starożytnych mieszkańców terenów Syrii i Palestyny możemy poznać dopiero dzięki tekstom mitologicznym pochodzącym z II tysiąclecia z archiwum Ugarit. Nie wydaje się, żeby rozdrobnienie polityczne tego regionu miało wpływ na wierzenia Kananejczyków. W niektórych miejscach mogło dochodzić do utożsamiania narodowych bogów z obcymi, pod wpływem kultury egipskiej, czy babilońskiej, jednak nie powinno to zaburzać całościowego obrazu.

Panteon:

W miarę napływu do Syrii innych, niesemickich plemion, panteony lokalne często zmieniały się wraz z kultami państwowymi. W II poł. II tysiąclecia poświadczony jest kult bóstw huryckich, np. „Pani Karkemisz”- Kubaby, utożsamianą z kapadocką Kubabat, późniejszą Kybele.

  1. Kultura.

Poematy kosmogeniczne o stworzeniu świata:

Literatura dydaktyczno- moralizatorska:

III. Czasy wielkich przemian- migracje z przełomu II i I tysiąclecia p. n. e. oraz ich skutki.

Oprócz nich pojawili się także:

Migracje północne- wędrówki Ludów Morza i innych plemion

Migracje ludów semickich- Aramejczycy, Hebrajczycy i inni

Pierwsze wzmianki o plemionach aramejskich pochodzą z końca XIV w. Źródła mówią wtedy o koczownikach Achlamu przekraczających Eufrat i osiedlających się w środkowej i północnej części Mezopotamii. Nie stanowili jednak oni wtedy poważnego zagrożenia- odpierano ich, bądź zmuszano do pokojowej koegzystencji. Achlamowie musieli być forpocztą ludów aramejskich, które już wkrótce miały stać się plagą społeczności Syrii i Mezopotamii. Przywędrowali najprawdopodobniej z północnych obrzeży pustyni syryjskiej i stopniowo przenikali tereny syryjskie i mezopotamskie Żyznego Półksiężyca.

Od XII w. przybysze zaczęli stawać się coraz liczniejsi i bardziej zaborczy. Powolna infiltracja przerodziła się w pasmo groźnych najazdów rodów, lub plemion, wspieranych przez lokalnych pobratymców. Pod koniec XII w. pojawia się pierwszy raz w inskrypcji Tiglatpilesera I nazwa Aramu (Aramejczycy). Wybitnemu władcy udawało się zatrzymywać najeźdźców w wojskowych kampaniach na linii Eufratu, jednak po jego śmierci, gdy Asyria pogrążyła się w chaosie Aramejczycy, a w ślad za nimi pokrewni im Chaldejczycy sforsowali Eufrat na całym jego środkowym i dolnym biegu, wdzierając się w ogromnej liczbie do Mezopotamii.

Asyrii udało się przetrwać w wąskich, naturalnych granicach łuku Zabów i Tygrysu. Słaba Babilonia okazała się bezsilna wobec inwazji koczowników. Rozpoczął się trwający blisko dwa wieki okres wędrówek plemion aramejskich, przenoszących się na coraz to nowe tereny całej Mezopotamii.

Chaldejczycy skupili się w Babilonii, ustanawiając swoje siedziby w południowej jej części. Były to czasy zniszczeń, anarchii, chaosu i rozbojów, prawdziwe wieki ciemne. Ponieważ najeźdźcy nie stworzyli jednego, stabilnego ośrodka, dochodziło do walk pomiędzy różnymi centrami plemiennymi, co wykorzystywały poszczególne miasta, chroniąc się przed zdobyciem i obróceniem w zgliszcza. Nomadom trudno było prowadzić dłuższe oblężenia silnych warowni, dlatego większość z nich przetrwała. Jednak do ruiny został doprowadzony system gospodarczy państwa, prowincji, zniszczono systemy kanałów irygacyjnych, pola, sady, co zaowocowało na przestrzeni XI- IX wieku klęskami głodu i epidemiami, które stały się chlebem powszednim w tak żyznej krainie. Niektóre tereny zostały wyludnione i porzucone. Czasy te znalazły swoje odwzorowanie w literaturze.

Sytuacja uległa poprawie, gdy na przełomie IX i VIII wieku Aramejczycy przeszli na bardziej osiadły tryb życia. Utworzyli oni państewka z siedzibami w zdobytych lub upadłych miastach babilońskich, z charakterystycznymi nazwami rozpoczynającymi się od złożenia ze słowem bitu (bit-), oznaczającym tyle, co „rodzina”, „ród”, „dom”. Innym czynnikiem stabilizującym było odradzanie się na północy imperium asyryjskiego, skutecznie zwalczającego państewka aramejskie. Babilon znalazł się w sytuacji, kiedy musiał dokonać wyboru pomiędzy niebezpiecznymi plemionami, plądrującymi ich państwo, a zależnością polityczną od Asyrii.

To, co działo się w Babilonii, można odnieść także do terenów całej Mezopotamii i Syrii. Do Kanaanu, zwłaszcza jego północnej, syryjskiej części, Aramejczycy wdarli się w XI i X w. Po najeździe Kananejczyków, kiedy rany nie zdążyły się jeszcze zabliźnić, region ten nawiedziły kolejne hordy niechcianych przybyszy.

Na terenie Palestyny , gdzie zaszły najtrwalsze i najdonioślejsze przemiany, osiadły w XIII i XII w. nowe ludy spokrewnione z Aramejczykami- Hebrajczycy, Moabici, Edomici i Ammonici. Zagarniali oni tereny kosztem ludności kananejskiej, wyprawiając się i łupiąc obszary całej Syro- Palestyny.

Skutki wielkich migracji oraz powstanie nowego porządku politycznego i etnicznego w I poł. I tys. p. n. e. w zachodniej części starożytnego Bliskiego Wschodu

W wyniku migracji Ludów Morza i Aramejczyków na obszarach Bliskiego Wschodu zaszły olbrzymie zmiany, ugruntowane i nieodwracalne, zarówno w aspekcie politycznym, jak etnicznym i kulturowym. Cały ten region zmienił się nie do poznania. Znikły takie elementy rzeczywistości Bliskiego Wschodu jak świat kananejski (Syro- Palestyna), świat hetycki (Anatolia i Syria) oraz leżący na krańcach Bliskiego Wschodu, ale aktywnie w nim uczestniczący świat mykeński. W ich miejsce pojawiły się: hebrajska Palestyna, Fenicja, aramejska- posthetycka (luwijska) Syria, zarmenizowana Mezopotamia zachodnia, chaldejsko- aramejska Babilonia, frygijsko- lidyjska Anatolia i klasyczny świat grecki basenu Morza egejskiego i Krety. Te ostatnie zmiany oznaczały odpadnięcie Anatolii z kręgu kulturowego Bliskiego Wschodu, a od połowy VIII w. pozostałe obszary zachodnie tego regionu rozwijały się w cieniu imperium asyryjskiego.

Najdonioślejsze okazały się jednak zmiany językowe. Proces ten miał znacznie szerszy zasięg i wymiar, niż związane z nim przemiany etniczne. Język aramejski i półalfabetyczne pismo aramejskie rozpowszechniły się jako języki potoczne mieszkańców Syrii, Mezopotamii i Palestyny. Stał się pierwszym powszechnym językiem nie tylko rozległych obszarów, pozostających pod bezpośrednim wpływem Aramejczyków, ale także całego Bliskiego Wschodu, i po języku akadyjskim- drugim językiem międzynarodowym dyplomacji w historii. Obok języka asyryjskiego (akadyjskiego) pełnił rolę jednego z języków administracji w imperium asyryjskim. Podobnie w imperium perskim, obok języka perskiego.

  1. Księstwa aramejskie i posthetyckie Syrii i Cylicji.

Po opadnięciu najsilniejszych fal migracyjnych na przestrzeni XI- X wieku ukształtował się w Syrii i Cylicji nowy porządek polityczny i etniczny- świat państewek

Od początku IX w. znalazły się pod presją Asyrii, która w połowie VIII w. przystąpiła do regularnego ich podboju. Ostateczny kres ich niepodległości położyło panowanie Tiglatpilesara III i Sargona II.

  1. Hebrajczycy w Palestynie.

Formalnym powodem rozłamu było skandaliczne zachowanie syna Salomona, Roboama, który został ogłoszony i uznany następcą ojca w Judei, a na wiecu rodów izraelskich w Sychem zachował się arogancko, jak faktyczny władca- uzurpator, nie liczący się ze zdaniem północnych pobratymców. Izraelici nie zapomnieli ponadto nigdy zamordowania przez Judejczyka Dawida ich króla, wywodzącego się z rodu Beniamina Saula.

Rozpad okazał się trwały, albowiem zjednoczone państwo żydowskie odrodzi się dopiero po 700 latach podziałów i wzajemnych walk za sprawą powstańców machabejskich, natomiast już w kompletnie odmiennych realiach kulturowych i politycznych. Obydwa królestwa, Judea i Izrael, poszły kompletnie odrębnymi drogami. Chociaż mimo okresów konsolidacji podziału na plemiona północne i południowe nie udało się przezwyciężyć, to społeczeństwa obu państw sukcesyjnych okres ustroju rodowego miały już dawno za sobą. Rozwój sił wytwórczych, stałe zwiększanie się roli rolnictwa i miast w gospodarce królestw żydowskich zmieniły dotychczasowych koczowników w ludność o przewadze rolniczej.

Idea wiary w jednego boga legła u podstaw powstania zjednoczonego państwa w końcu XI w., po okresie trzech wieków rozdrobnienia. Wyjątkowość takiej koncepcji znakomicie ułatwiała konsolidację państwa wobec odmienności otaczających go sąsiadów. Wykreowanie jednego boga zbiegła się w czasie z pojawieniem się monarchii i jednego władcy. Religia stała się podstawą ideologiczną państwowości, dlatego Dawid i Salomon włożyli tyle wysiłku w nadanie kultowi państwowemu takiej rangi i rozmachu. Ukoronowaniem działań tego drugiego było zbudowanie świątyni, która miała zadziwić i onieśmielać nie tylko Żydów, ale i wielu cudzoziemców i związać ze sobą nieodwracalnie historię Żydów.

Upadek jedności królestwa nie oznaczał zahamowania rozwoju doktryny. W czasach proroków nabrała ona bardziej konkretnych kształtów, a uwolniona od obciążeń ustrojowo- politycznych mogła osiągnąć pełną dojrzałość koncepcyjną. Niepowodzenia oby żydowskich królestw, kompromitacja królów, którzy niejednokrotnie sprzeciwiali się prawu boskiemu i naukom proroków, utwierdzały lud w przekonaniu o doskonałości Królestwa Bożego i nieuchronności boskiej ingerencji w sprawy człowiecze. Upadek Królestwa Izrael w II poł. VIII w. Tylko ten proces pogłębił. Okres niewoli babilońskiej i związek ludu z jego jedynym bogiem doprowadził do wytworzenia się idei mesjanizmu i wiary w posłannictwo narodu wybranego, silnie uwarunkowanych względami teologicznymi, ideologicznymi i politycznymi.

W długim okresie rozwoju doktryny stały na jej straży trzy instytucje: królowie, arcykapłani i prorocy.

Relatywnie krotki okres konsolidacji za czasów panowania Dawida i Salomona umożliwił rozwój wśród plemion hebrajskich więzi terytorialnej i wspólnoty ponadnarodowej.

Przyczyną różnic między księgami Starego Testamentu są również cele leżące u podstaw ich powstawania. Oprócz ksiąg o charakterze religijno- kultowym są i takie, które można określić jako opowiadania historyczne, przypowieści, literaturę dydaktyczno- moralizatorską, pieśni i psalmy oraz proroctwa. Biblia pozostaje jednak bezcennym źródłem historycznym i najwspanialszym pomnikiem literatury starowschodniej, w którym odnajdujemy wiele wątków i zapożyczeń oraz swoistą atmosferę dzieł literackich Sumerów, Babilończyków, Egipcjan i Irańczyków.

Biblia składa się z 39 ksiąg, tworzących trzy zasadnicze części:

  1. Fenicja.

  1. Państwa Anatolii- Frygia i Lidia.

  1. Egipt w pierwszej części Okresu Późnego.

IV. Bliski Wschód w czasach dominacji asyryjskiej (IX- VII w. p. n. e.).

Fenomen Asyrii.

Po raz drugi w swej historii Asyria wkroczyła na drogę prowadzącą ją do imperialnej potęgi na początku I tys. Sytuacja międzynarodowa odbiegała od, w której przyszło działać władcom asyryjskim w XIV- XI w. Migracje aramejczyków i ludów północnych usunęły z rywalizacji na długie stulecia wszystkie liczące się w II poł. II tys. potęgi. Asyria pierwsza przezwyciężyła kryzys, w Syrii, Palestynie, Mezopotamii i wschodniej Anatolii za przeciwników miała koczownicze plemiona i niewielkie księstwa Aramejczyków, Chaldejczyków, twory posthetyckie i większe państwa Hebrajczyków. Ruchy migracyjne w tym okresie straciły już swój impet i siłę. Potęga przeciwników zależała więc od tworzenia szerokich koalicji antyasyryjskich, do czego często udawało się jej nie dopuścić drogą dyplomacji. Asyria stanęła przed historyczna szansą, którą wykorzystała znakomicie.

Asyria pozbawiona bogactw naturalnych musiała prowadzić zaborczą politykę zagraniczną. Tylko w ten sposób mogła zapewnić sobie kontrolę szlaków handlowych, nieodzowną prawidłowemu rozwojowi ekonomicznemu, oraz dostęp do surowców i bogactw, pochodzących z kontrybucji. Konieczność ta, obserwowalna w historii Asyrii już wcześniej, została dostrzeżona przez ówczesnych władców tego państwa, szczególnie w obliczu grasujących plemion koczowniczych i niemożności nawiązania stałej wymiany handlowej. Pozostające pod nadzorem obcych władz szlaki handlowe należało nie tylko przejąć, ale także zapewnić im stabilne i prawidłowe funkcjonowanie. Dla Asyrii dokonanie tego stanowiło nie tylko warunek ekonomiczny rozwoju państwa, ale także drogę do osiągnięcia mocarstwowej pozycji i przede wszystkim prawidłowej egzystencji społeczno- gospodarczej. Zamknięta w swych naturalnych granicach, pozbawiona możliwości korzystania ze szlaków handlowych i łatwego dostępu do surowców skazana była na stagnację ekonomiczną i kryzys społeczny. Już zatem u swego odrodzenia Asyria uznała za swoje przeznaczenie, wpisane w istotę własnego rozwoju, ekspansję. W miarę kolejnych sukcesów polityka podbojów znalazła poparcie w czerpiących z niej bezpośrednie korzyści wąskich grupach nacisku, bądź całych warstwach społecznych. System ekonomiczny kraju, zorientowany na bogactwa napływające z tej polityki, z czasem kompletnie się od niej uzależnił. Asyria mogła albo zwyciężać, albo pogrążyć się w niebycie.

Odrodzenie się Asyrii.

Od połowy XI w. i rozpadu państwa, Asyria zredukowana do swych naturalnych granic w widłach Górnego Zabu i Tygrysu przez ponad 100 lat z trudem przetrzymywała napór otaczających ją plemion aramejskich, walcząc o utrzymanie niezależności. Odrodzenie, początkujące okres nowoasyryjski (935- 600) w dziejach Mezopotamii, wiąże się z osobami trzech kolejnych, wybitnych władców.

Walka o władzę nad światem.

  1. Etap I: Czas wielkich zwycięstw i chwały.

W polityce wewnętrznej największym jego osiągnięciem była rozbudowa Kalchu, które uczynił nową stolicą swojego państwa. Na uwagę zasługuje przepych architektoniczny miasta, rozmach prac budowlanych, znakomicie rozplanowana infrastruktura z zaopatrzeniem w sieć wodną oraz otaczające kompleksy pałacowe sady, parki, a nawet ogród zoologiczny. Te wielkie inwestycje możliwe były dzięki kontrybucjom i łupom. Wraz z zapotrzebowaniem fachowej siły dokonywano masowej deportacji ludności z pokonanych krajów. Nie osiągnęła jeszcze ona takiej liczebności w strukturze społecznej Asyrii, jak w następnym okresie, jednak odgrywała istotną rolę w uzyskiwaniu dzięki nim korzyści politycznych i ekonomicznych.

Salmanasar III skutecznie interweniował w sprawie sukcesji w Babilonie, ściągając przy okazji daniny od chaldejskich plemion z południa kraju. Te spektakularne sukcesy, bardziej polityczne niż militarne, były ostatnimi wybitnymi osiagnięciami króla.

W drugiej części jego panowania Asyria znajdowała się w ciągłej defensywie, z trudem i nie zawsze skutecznie broniąc swoich granic . Przyczyną nagłej zmiany sytuacji było pojawienie się na terenach północnej Syrii i północno- zachodniej Mezopotamii nowego, groźnego rywala- Urartu. Państwo to, utworzone przez miejscową ludność spokrewnioną z Hurytami oraz plemiona protoormiańskie, już po powstaniu w poł. IX w. znacznie umocniło swoją pozycję i zwiększyło swoje terytorium. Parcie tego państwa zagrażało nie tylko granicom Asyrii, ale przede wszystkim najbardziej dochodowym i kluczowym szlakom handlowym północy. Zaczęli buntować się także syryjscy wasale, liczący na pomoc od strony Urartu. W tak trudnej sytuacji wybuchły w wielu okręgach centralnej Asyrii groźne rebelie pod przywództwem elit społecznych- arystokracji urzędniczej i wojskowej, dążącej do wyniesienia na tron starszego brata Szamszi-Adada V, który został obwołany przez Salmanasara III swoim następcą, przy pominięciu starszego potomstwa. Walki trwały po śmierci Salmanasara III przez kilka następnych lat, aż Szamszi-Adad V umocnił swoją pozycję w państwie.

  1. Etap II: podbój świata bliskowschodniego i utworzenie imperium.

Król rozpoczął panowanie od przywrócenia godności króla oraz gruntownej reformy armii. Wyodrębniono z całości sił doborowe jednostki oraz utworzono kilkutysięczny oddział pułku królewskiego, na wzór którego zorganizowano później całą, zawodową i wyspecjalizowaną armię o niesamowitej mobilności. Oszałamiające sukcesy Tiglatpilesar' a III, który w niecałe 20 lat uczynił z państewka walczącego o przeżycie największą potęgę, jaka dotychczas narodziła się na Bliskim Wschodzie, pokazały skuteczność reform.

Tiglatpilesar III wyprawił się przeciwko Aramejczykom, zuchwale panoszącym się na przedgórzach Zagrosu, na wschód i południe od Asyrii. Już w 743 r. nastąpił najazd na Syrię, który rozgromił w bitwie pod Kisztan koalicję syryjską wspierającą wojska Urartu. Większość miast syryjskich złupiono, inne z góry zapłaciły kontrybucję, łącznie z przerażonym Izraelem, który prewencyjnie złożył wiernopoddańczą daninę w postaci 1000 talentów.

Kilka lat później Tagletpilesar III wyruszył na Urartu. W międzyczasie, nie doceniający potęgi króla i jego armii wasale syryjscy wraz z Izraelem i Fenicją wszczęły bunt. Król po ostatecznym stłamszeniu wroga na północy przeszedł bezpośrednio do kontrofensywy na południu. Zwycięstwo było totalne. Z Syrii i Fenicji utworzono cztery prowincje nowego imperium, a Izrael został doszczętnie złupiony.

Niedługo potem wykorzystał spór sukcesyjny w Babilonii, gdzie królem ogłosił się wrogi Asyrii kolejny Chaldejczyk. Ruszył na południe, gromiąc plemiona chaldejskie, przy poparciu Babilończyków, którzy nie mogli dłużej znieść rujnującego ich kraj przybysza i okupanta. Babilon zajęto nieomal bez rozlewu krwi. Tagletpilesar III koronował się w Babilonie pod imieniem Pulu na króla, łącząc oba państwa w unii personalnej.

Zasługą tego wybitnego władcy było prowadzenie ekspansji asyryjskiej z taką konsekwencją, jaką stało się faktyczne włączenie podbitych terenów w granice państwa i do jego administracji. Zapewniło to rzeczywistą kontrole nad całoscią imperium oraz regularny napływ danin i kontrybucji. Wszystkim podbojom towarzyszyły masowe deportacje, np. z terenów Babilonii przesiedlono 150 tysięcy Chaldejczyków. Poza oczywistymi korzyściami politycznymi, m. in. zapewnianie spokoju terrorem, król prowadził politykę demograficzną, zaludniając centralne tereny państwa. Posunięcia organizacyjne Tiglatpilesar' a III (np. zakaz łączenia stanowisk w jednej osobie) zapewniły państwu wewnętrzną stabilizację, pomimo nielicznych niepokojów wywołanych centralizacją państwa ze strony pamiętających czasy anarchii oddolnych inicjatyw uniezależniania się prowincji. Wszczęte pod koniec jego panowania w państwie przejawy buntów nie zdołały zdestabilizować imperium.

Uspokojenie sytuacji wymagało kilku lat ciężkich wojen, w trakcie których król wyprawiał się do południowej Palestyny i zachodniej Anatolii. W kilka lat po zwycięstwie nad koalicją syryjsko- palestyńską pod Karkar (720 r.) i kilku wielkich deportacjach przywrócono spokój na zachodzie, a imperium asyryjskie sięgało do granic Egiptu na południu oraz obejmowało większość państewek posthetyckich wraz z Cylicją na północy.

Największym osiągnięciem militarnym Sargona II było ostateczne pokonanie potęgi Urartu i zdobycie jego stolicy. Sytuacja w Syrii oraz na całym północnym pograniczu, aż po góry Zagros uspokoiła się, wraz z upadkiem najgroźniejszego wroga Asyrii. Państwo praktycznie znikło z kart historii, zwłaszcza w obliczu późniejszych najazdów Kimmeriów i Scytów.

W kilka lat później Sargon odzyskał władzę w samej Babilonii, z pomocą jej mieszkańców, obalając z tronu chaldejskiego uzurpatora i budując nową wspaniałą stolicę- Twierdzę Sargona, Dur-Szarrukin.

Sargon II zginął zapewne podczas jednej z kolejnych kampanii przeciwko Frygom i Kimmeriom, niepokojącym anatolijskie prowincje państwa.

Jednak w Babilonii Chaldejczycy i Aramejczycy wspierani przez Elam okazali się groźniejszym i wytrwalszym przeciwnikiem. Babilon, przechodzący z rąk do rąk, w końcu przyłączył się do sojuszu antyasyryjskiego. Sanherib potrzebował kilku lat, by uporządkować sytuację. Korzystając z kłopotów wewnętrznych Elamu i jego tymczasowego wycofania się z areny politycznej Międzyrzecza, podbił Babilonię, a sam Babilon został złupiony i częściowo zniszczony w ramach zemsty za zdradę.

Bilans jego rządów jest jak najbardziej korzystny dla Asyrii, która ugruntowała swoją władzę na terenach ustanowionych przez Sargona. Sanherib utrzymał kształt imperium ojca w najtrudniejszym, pierwszym okresie. Został zamordowany przez synów po tym, jak ogłosił swoim następcą najmłodszego z nich, który w końcu i tak doszedł do władzy- Asarhadona.

  1. Organizacja imperium asyryjskiego.

Jak pokazuje system corocznego przekazywania godności limmu (najważniejsze urzędy eponimiczne w Asyrii), najpierw przez króla, a później przez urzędników władzy centralnej i namiestników prowincji, istniał w Asyrii system ściśle określonej hierarchii protokolarnej. Cykl władzy rozpoczynał oczywiście król. Kontakt władz centralnych z prowincjami, przekazywanie poleceń i uzyskiwanie informacji funkcjonowały świetnie dzięki dobrze zorganizowanemu systemowi komunikacyjnemu dróg, poczty i królewskich posłańców.

Nowe zagrożenia w VII w. p. n. e. i upadek państwa.

Zajęcie Dolnego Egiptu spowodowało powstanie kolejnego, silnego ogniska zapalnego na terenach imperium, wiążącego olbrzymie siły, tak potrzebne do przeprowadzenia działań prewencyjnych na najbardziej newralgicznych, jak się później okazało, granicach Asyrii. Korzyści polityczne i ekonomiczne płynące z okupacji kraju nad Nilem nie rekompensowały ceny politycznej, jaką globalnie imperium musiało za nie zapłacić.

W początkach VII w. wzrosła aktywność ludów indoirańskich- Scytów, Kimmeriów i Medów. Stanowili oni już w tym momencie olbrzymią potęgę.

Asarhadon rozumiejąc niemożność przeciwstawienia się zbrojnego tak licznym i potężnym przeciwnikom usiłował zneutralizować obydwa niebezpieczeństwa środkami dyplomatycznymi, układami dwustronnymi i małżeństwami wiążącymi z imperium część przywódców medyjskich i scytyjskich. Jednak było to rozwiązanie doraźne i odnoszące ograniczone korzyści dla imperium, którego północne i północno- wschodnie obszary na całej długości granic zaczęły się stopniowo odrywać. Groźna nawałnica zbierała się w momencie, gdy Asarhadon, trochę przymuszony okolicznościami, przystąpił do aktywnych działań na południu.

Asyryjskiej władzy nad Syrią, Palestyną i Fenicją, po pacyfikacjach poprzedników, kilku karnych ekspedycjach władcy i uregulowaniu stosunków z Arabami, wciąż zagrażały knowania Egiptu. Korzystając z sytuacji wewnętrznej kraju nad Nilem, postanowił ostatecznie rozwiązać kwestię egipską w rejonie wpływów asyryjskich. Ówczesny faraon z etiopskiej dynastii (kuszyckiej) sabotowany był przez część książąt Delty. W obliczu niepokojów wewnętrznych, w 671 r. Asarhadon zajął Memfis i cały Dolny Egipt, tytułując się „królem Górnego i Dolnego Egiptu oraz królem kraju Kusz”. Po wycofaniu swoich głównych sił inwazyjnych, w dwa lata później władzę na zajętych terenach przywrócił ponownie Taharka. Król w trakcie wyprawy odwetowej zginął, a rozpoczęte przez niego działania zmuszony był kontynuować jego syn i następca.

Asarhadon pozostawił uporządkowana sytuację wewnętrzną. Kraj przeżywał okres spokoju wewnętrznego, a liczne przywileje i nadania dla największych miast i świątyń Asyrii i Babilonii gwarantowały lojalność arystokratów. W prowincjach także panowała względna stabilizacja, chociaż wszyscy oczekiwali wyniku awantury egipskiej i tego, czy Asyria za rządów Asurbanipala zdoła utrzymać swoją supremację w tym rejonie, która miała wymiar symboliczny. Inny rysujący się już u początków jego rządów konflikt to problemy wynikające z odsunięcia od władzy starszego brata Asurbanipala. Miał on w zamyśle ojca przejąć w zarząd prowincję Babilonię i wspierać młodszego brata- króla.

Na Babilonię najeżdżał Elam i Chaldejczycy z Kraju Nadmorskiego. Kilka kampanii ustabilizowało względnie tamtejszą sytuację, udało się nawet złupić Elam. Jednak wkrótce, po paśmie sukcesów, przeciwko Asurabanipalowi wystąpił jego brat, stając jako król Babilonu na czele zorganizowanej koalicji składającej się z Babilonii, Elamu i Chaldejczyków, wspieranej przez Arabów oraz cześć wasali syryjskich i plemion aramejskich. Równolegle współpracujący z królem Lidii założyciel XXVI dynastii zjednoczył wszystkich książąt Delty i wypędził o rok wcześniej Asyryjczyków z Egiptu. Asurbanipalowi udało się nakłonić Kimmeriów do najazdu na Lidię i zajął on na kilka lat ten kraj, jednak utrata panowania nad Egiptem osłabiła imperialną pozycję Asyrii.

Asyria po raz pierwszy stanęła wobec tak szerokiej koalicji oraz konieczności walki na wszystkich frontach. Po kilku latach zaciekłych bojów Asurbanipal rozbił Chaldejczyków i zdobył Babilon, nieskutecznie wspierany przez Elam. Następnie uderzył na sam Elam, który zniszczył tak doszczętne, że nigdy nie odbudował on już swojej pozycji, stając się łatwym łupem dla Medów, a później Persów. Były to już ostatnie sukcesy króla.

Sytuacja została doraźnie opanowana za cenę ogromnych strat w armii, których nie można było już wyrównać ludzkimi uzupełnieniami. Dodatkowo Medowie odcięli dostawy koni bojowych. Król wprawdzie pokonał swoich wrogów, ale z wyjątkiem Elamu nie wyeliminował zagrożenia. Państwo uratowało tylko to, że do wojny nie przystąpili jego sąsiedzi z północy i północnego- wschodu- Scytowie i Medowie, których udało się Asurbanipalowi skłócić i zaangażować w wojnę na pograniczach imperium. Tak ciężkie wojny, brak regularnych dochodów zrujnowały ekonomikę państwa i system administracyjny, Wiele prowincji bez formalnych deklaracji praktycznie uniezależniło się. W chwili śmierci króla imperium zagrożone z zewnątrz i ogarnięte kryzysem gospodarczym, pozbawione silnej i mobilnej armii praktycznie walczyło już o przeżycie. Było to preludium upadku.

V. Ostatni wiek niepodległości- państwa sukcesyjne po upadku Asyrii.

Rozpad imperium asyryjskiego wytworzy na Bliskim Wschodzie zupełnie nową sytuację, która początkowo oznaczała istnienie pewnej równowagi sił między państwami zwycięskimi. Teren państwa asyryjskiego został opanowany przez:

Do rozgrywek między tymi państwami, których stałym elementem był długo przestrzegany pakt chaldejsko- medyjski, w początkowym okresie włączyła się także Lidia.

Ostatecznym zwycięzcą był jednak nowy gracz- Cyrus II Wielki, król Persów, którego pojawienie się zburzyło istniejący dotychczas układ sił. To on pokonał kolejno wszystkich przeciwników i stworzył największe w dziejach starowschodnich imperium.

Potęga chaldejskiej Babilonii

Po pokonaniu Tyru, ostatniego punktu oporu, dzielnie broniącego się, nikt nie kwestionował już panowania Nabuchodonozora II na podbitych terenach.

Za sukcesami państwa pod jego panowaniem stało utrzymywanie przyjaznych kontaktów z Medami. Król nie dopuścił do odwrócenia sojuszy, uczestnicząc w rozmowach medyjsko- lidyjskich i pertraktacjach Medów z Egiptem. Prowadził także bardzo roztropną politykę wewnętrzną, przejmując po Asyryjczykach system zarządu prowincjalnego wraz z mechanizmami kontrybucyjnymi i deportacyjnymi. Współpraca z Medami zapewniała dostęp do szlaków północnych i kontrolę nad handlem kierunku Anatolia- Iran. Rozwojowi ekonomicznemu sprzyjała penetracja Półwyspu Arabskiego i Zatoki Perskiej.

Podjął się także rozbudowy Babilonu, czyniąc z niego największe miasto starożytności do czasów cesarskiego Rzymu.

Nie podjął on żadnych działań w celu przeciwstawienia się jednoczącym się Medom i Persom, w krytycznym momencie popierając Cyrusa II i eliminując tym samym ostatniego potencjalnego sojusznika, jakim mógł okazać się władca Medów. Podobnie rzecz miała się do Lidii, której król nie udzielił wsparcia, pomimo że wspólny front walki mógł stać się ostatnią próbą podjęcia działań antyperskich. Kronika Nabonida relacjonuje obraz upadku Babilonii: nieobecności króla w Babilonie, zamieranie życia publicznego, brak prowadzenia przez króla polityki zagranicznej i utrzymywania jakichkolwiek kontaktów z sąsiadami, a niekiedy nawet własnymi prowincjami, nieudolność rządów jego syna- regenta, oficjalne wystąpienie kapłanów Marduka przeciwko niemu i brak jakiejkolwiek reakcji- czy to dyplomatycznej, czy zbrojnej- na zajęcie Lidii przez Cyrusa II.

Gdy król po 10-cioletniej nieobecności powrócił w dzień inwazji Cyrusa do Babilonu, nakazał w rozpaczliwym rozporządzeniu przewiezienie do Babilonu wszystkich posągów najważniejszych bogów, szczególnie z miast północy. Przygotowania do obrony stolicy, której miała dopomóc boska siła, przesączone sa atmosferą apokalipsy. Niektóre z miast nie przysłały posagów, o czym pisze w notatce kronikarz, a co jest świadectwem ich odstąpienia od króla i przejście na stronę wroga. W 539 r. nastąpił atak perski i zdemoralizowane wojsko babilońskie poniosło druzgocącą klęskę pod Opis nad Tygrysem, a armia poszła w rozsypkę. Wkrótce potem Babilon poddał się bez walki, uznając Cyrusa swoim władcą i ulubieńcem Marduka, o czym perski król przekonywał jego mieszkańców poprzez sprawna propagandę. Szybko nakazał także pozbyć się reliktów wprowadzanego przez Nabonida kultu i odprawił zaniedbywane przez poprzednika święta.

Rozwój państwa Medów

Egipt w czasach XXVI dynastii z Sais

Drogą dyplomacji i polityki kadrowej, a w mniejszym stopniu interwencji zbrojnych, zyskiwał sobie poparcie w Górnym Egipcie, przechwytując kolejne nomy w obliczu osłabienia władzy kuszyckiej na tych terenach i przesunięcia ciężaru ich państwowości bardziej na południe.

Zajęty bez reszty unifikacją państwa, porządkowaniem jego spraw wewnętrznych oraz ugruntowywaniem swojej pozycji faraona ograniczył się w przełomowym momencie walk koalicji antysyryjskiej do uważnej obserwacji wydarzeń i dopiero w obliczu groźby upadku Asyrii zdecydował się na ostrożne i ograniczone jej wsparcie.

Wdzięczny za pomoc w odzyskiwaniu niepodległości, stworzył Grekom bardzo korzystne warunki osadnictwa. Wkrótce w kilku punktach Delty powstały prężnie rozwijające się osady greckich najemników, kupców i rzemieślników, z główną w Naukratis. Posunięcia faraona okazały się słuszne, gdyż w niedługim czasie Egipt wszedł w okres bardzo intensywnego rozwoju gospodarczego.

Faraon skupił się teraz na wewnętrznej organizacji państwa i podnoszeniu jego rozwoju gospodarczego. Upust swojej niespożytej energii dał w realizacji wielkich programów, takich jak budowa kanału łączącego Morze Czerwone z Morzem Śródziemnym oraz organizacja wyprawy Fenicjan dookoła Afryki. Jego syn, Psametyk II, ustalił zasięg wpływów egipskich na południu docierając do IV katarakty.

VI. Imperium perskie Achemenidów.

Historia polityczna

  1. Początki państwa perskiego.

Kolejną wzmiankę o Persach odnajdujemy w inskrypcji Sanheriba, gdzie przedstawieni są jako wrogowie z Parsua i Anszan. Ta druga nazwa oznacza Elam i dowodzi ich osiedleniu się już w Persji właściwej oraz przejmowaniu przez nich dziedzictwa elamickiego.

Nie uchroniło to jednak Persów od popadnięcia na blisko pół wieku w zależność od Medów, kiedy za panowania Kyaksaresa rozbili Asyrię i utworzyli olbrzymie imperium obejmujące większą część Iranu, Armenię i wschodnią Anatolię. Oba ludy łączyło jednak bliskie pokrewieństwo, reprezentowały ten sam tryb życia i poniekąd podobne tradycje, sięgające jeszcze wspólnych wędrówek. Dlatego zależność ta nie była uciążliwa dla Persów, którzy dalej rozwijali własną państwowość na tych obszarach. Zwierzchność Medów oznaczała właściwie dominacje ich panującego rodu, spokrewnionego z Achemenidami. Dla przykładu Cyrus II Wielki (559- 530), według Herodota, miał być synem Kambyzesa I i córki władcy Medów. Reprezentował on swoją osobą korzenie obu tych rodów.

  1. Czasy wielkich podbojów.

Armia perska, której główną siłę stanowiła lekka i ruchliwa konnica, nie miała sobie równych w boju. Pokonany w otwartej bitwie Krezus dostał się wkrótce do niewoli po upadku stolicy Lidii- Sardes. Przerażone miasta greckie Eolidy, Jonii i Dorydy poddały mu się bez walki. Później, po pokonaniu Likijczyków, uzyskał bezpośredni dostęp do Morza Egejskiego i Śródziemnego, co pozwoliło mu zaistnieć na nowym teatrze działań wojskowych. Nic nie wskazuje na to, aby Grecy mieli świadomość istoty zmiany sytuacji. Na razie uznali, że jednego nominalnego zwierzchnika azjatyckiego zastąpił inny. Wkrótce mieli gorzko żałować swojej krótkowzroczności.

Nie chcąc angażować się w wojnę z potężnym państwem neobabilońskim, obawiając się, że wyczerpujące działania mogłyby zachęcić podbite tereny do buntu i zrzucenia zwierzchności perskiej, korzystając jednocześnie z braku reakcji Nabonida na upadek Krezusa, Cyrus wyprawił się na rozległe obszary wschodniego Iranu, zamieszkałe przez pokrewne Persom plemiona indoirańskie:

Cyrus nie natrafił tu na poważniejszy opór, traktując przyłączenie tych ziem bardziej jako zjednoczenie, niż podbój. Stosował wypróbowaną w pierwszych kampaniach i nabytkach terytorialnych bardzo łagodną i tolerancyjną politykę wobec pokonanych i przyłączonych ludów. Wszędzie pozostawił miejscowe tradycje, kulty i elity władzy pod jednym warunkiem- dostarczania trybutów, drużyn wojowników oraz uznania zwierzchnictwa króla Persów.

Tak wzmocniony zwrócił się wreszcie przeciwko Babilonii w 539 r., targanej wewnętrznymi niepokojami, postępującą anarchią i wzrastającą wrogością wobec Nabonida. Jego kampanię poprzedziła intensywna propaganda na tych terenach, przedstawiająca go jako bogobojnego, prawowitego spadkobiercę władców Sumeru i Akadu, który w przeciwieństwie do heretyka i zdrajcy Nabonida zaprowadzi w państwie ład i porządek, przywracając dawne kulty. Odniosła ona pełen sukces. Po pokonaniu w walnej bitwie nad Opis armii neobabilońskiej Naboida, wkroczył do Babilonu witany przez mieszkańców i kapłanów Marduka nie tylko jak zwycięzca, ale także jak oswobodziciel. Cyrus zgodnie z obyczajem przyjął tytuł „króla Babilonu, króla Sumeru i Akadu”, wprowadzony na tron przez boga Marduka. Ogłosił wolność, przywrócenie dawnych kultów oraz sprawiedliwego porządku. Babilon stal się stolicą perskiej satrapii.

Najlepszym dowodem przezorności politycznej króla Persji jest jego dekret z 538 r. zezwalający Żydom, deportowanym jeszcze za Nabuchodonozora II, na powrót do ojczyzny i odbudowę świątyni jerozolimskiej. Tym gestem zapewnił sobie wieczną przychylność ludu zamieszkującego tereny kontrolujące najważniejsze szlaki łączące jego państwo z Egiptem. Z upadkiem królestwa Nabonida przejął także Syrię, Palestynę i Fenicję.

Jeszcze za życia dopuścił on do współrządów swoich dwóch synów: Kambyzesa na zachodzie (z rezydencją w Babilonie) i Bardię na wschodzie. Stolicą imperium uczynił nowo wybudowane Pasargade w centralnej Persji, na terytorium rodzinnego plemienia Pasargadów. Ostatnie lata panowania Cyrus poświęcił umocnieniu północno- wschodniej granicy, nad którą wzniósł pas fortyfikacji i umocnionych placówek. Tam też zginął w 530 r. podczas jednej z wypraw przeciwko sąsiednim Massagetom. W chwili śmierci Cyrus pozostawił po sobie największe w dotychczasowych dziejach starożytnych imperium, sięgające od Indusu do Morza Egejskiego i od Kaukazu do granic Egiptu.

W Babilonii, Medii i Elamie niezależność ogłosili tamtejsi buntownicy, przyjmując imiona wybitnych władców z historii ich państw. Pojawił się po raz kolejny Bardia „samozwaniec”. Kilkakrotnie buntowały się satrapie irańskie, a zamieszki nie ominęły posiadłości anatolijskich, syryjskich, egipskich i libijskich. Ostatecznie po 2 latach niebezpiecznych i ryzykownych walk Dariusz stał się rzeczywistym panem imperium. Nauczony tym bolesnym doświadczeniem przeprowadził w 518 r. gruntowną reformę podziału terytorialnego i administracji państwa, wynosząc do godności satrapów ludzi wyłącznie zaufanych, o lojalności sprawdzonej w latach kryzysu.

Po uporządkowaniu spraw wewnętrznych wyprawił się na wschód, zwabiony relacjami o złożach złota w Indiach. Przeprawił się przez Indus i zdobył prawie cały obszar dzisiejszego Pakistanu tworząc z niego około roku 513 satrapię Hindusz.

W tym samym roku król podjął bardzo ryzykowną wyprawę przeciwko Scytom, zapuszczając się w głąb na północ, przez Hellespont, Trację i Dunaj ruszając w pościg stepami. Jednak armia Dariusza, której rozmiar znacznie ograniczał mobilność, nie była w stanie nawiązać kontaktu bojowego z prowadzącymi wojnę podjazdowa Scytami. Od ostatecznej klęski uchronili go greccy najemnicy, trzymający przeprawy nad Dunajem.

Niepowodzenie zniechęciło króla do posuwania się na północ, jednak dalsze działania na Półwyspie Bałkańskim prowadzili satrapowie Lidii i Kapadocji. Opanowali oni większość ziem trackich, greckich kolonii na północnym wybrzeżu Morza Egejskiego oraz zmusili Macedonię do uznania zwierzchnictwa perskiego. Tym samym okres wielkich podbojów i formowania się imperium dobiegł końca. Dariusz nie tylko utrzymał Cyrusowe dziedzictwo, ale znacznie je powiększył. Późniejsze działania powadzone przez Persję miały albo charakter niewielki, wyraźnie lokalny zasięg (np. próba podboju Grecji kontynentalnej), albo były to działania obronne lub ekspedycje karne, podejmowane przeciwko buntującym się obszarom.

  1. Organizacja imperium.

Dopiero Dariusz I w ramach umacniania swej władzy po zakończeniu procesu budowy terytorialnej imperium dokonał w latach 520- 528 ostatecznej jego organizacji, przez określenie liczby , granic oraz roli administracyjnej poszczególnych satrapii. Jego słynne inskrypcje z Suzy i Persepolis pozwalają zidentyfikować z nazwy i kolejnego numeru 22 z 23 satrapii. Kolejne spisy Dariusza i jego następców ukazują pewne zmiany zarówno w liczbie, jak i nazwie poszczególnych satrapii, jednak zasadniczy zarys ustanowiony wówczas przez króla zachował się do końca imperium. Nieco inaczej przedstawia ten podział Herodot w swoim słynnym wykazie 20 satrapii, które Dariusz zobligował do płacenia danin.

Wyjątkowa pozycję wśród wszystkich satrapii miała Cylicja. Za pomoc okazaną Cyrusowi jeszcze w jego walkach z Lidią cieszyła się ona dużą autonomią, zarządzana przez rodzimą dynastię królewską, a część nałożonej na tę krainę daniny przeznaczano na jej własne potrzeby.

i nieformalnym: rodzina, grono przyjaciół, ambitniejsze żony, konkubiny, lub wręcz wpływowa służba. Sytuacja ta stwarzała wręcz wymarzone warunki do powstania typowego dworu wschodniego „despoty” z codziennością pełną spisków, intryg, zmian personalnych i skrytobójczych morderstw.

Ułatwiło to nielojalnym satrapom ingerencję w sprawy dworskie lub zdobycie niezależności w prowincji. Na szczęście dla imperium Achemenidów, nawet w IV w. zdarzały się wśród władców wybitne jednostki, otoczone potężnymi i wiernymi satrapami, co utrzymało względną jedność państwa.

Istotnym elementem spajającym jedność imperium był system poczty i dróg królewskich. Te ostatnie miały olbrzymie znaczenie administracyjne, strategiczno- militarne oraz ekonomiczne. Poczta, pełniąca jednocześnie funkcje kurierskie, zorganizowana była na wzór asyryjski i babiloński, z rozstawionym końmi i przydrożnymi zajazdami. Straże królewskie czuwały nad bezpieczeństwem szlaków i podróżnych.

  1. Imperium Achemenidów do najazdu Aleksandra Macedońskiego.

Tymczasem pod sam koniec panowania króla, w 405 r. w Egipcie wybuchło kolejne powstanie, najpotężniejsze ze wszystkich, pod wodzą wnuka poprzedniego buntownika z Sais. W obliczu zaangażowania się Persów w koleje sukcesji tronu Egipt szybko odzyskał wolność i zjednoczył się, ale nikt nie przypuszczał wówczas, że imperium straciło ten kraj niemal bezpowrotnie. W tych okolicznościach na tron wstąpił starszy syn Dariusza II, Artakserkses II. Pominięty Cyrus wszczął bunt przeciwko bratu, stając na czele armii złożonej głównie z najemników greckich i mając oparcie w greckich miastach Anatolii i Sracie wyruszył na wschód w 404 r.

I rzeczywiście, zwyciężył wówczas największy strateg tamtych czasów- „perskie złoto”. To ono niweczyło każdy sukces militarny Sparty, rekompensując wszystkie straty po przegranych bitwach. To ono wywoływało ciągłe niepokoje antyspartańskie w państwach greckich oraz walki frakcyjne w samej Sparcie, a wreszcie doprowadziło do bratobójczej wojny korynckiej w latach 395- 387, w której główny ciężar walki ze Spartą przejęli na siebie sami Grecy (Teby, Ateny, Korynt, Megara, Argos i inne poleis). Walcząc z hegemonią Sparty w imię wolności działali oni na swoją niekorzyść i zgubę, a chwałę Persji. Gdy Sparta osłabła już i została zdradzona nawet przez swoich sojuszników ze Związku Peloponeskiego, „perskie złoto” postanowiło zakończyć wojnę i doprowadziło zwaśnione strony do królewskiego stołu rokowań. W 387 r. triumfujący Artakserkses II ustami pozostającego u niego na służbie Greka Antalkidasa podyktował w Suzie wysłannikom greckim warunki pokoju, nie przypadkiem zwanego „pokojem królewskim”. Persja odzyskiwała wszystkie miasta w Anatolii i w nagrodę darowywała państewkom greckim wolność, o którą tak zaciekle walczyły. Praktycznie oznaczała ona jedynie zakaz tworzenia szerszych i niebezpiecznych dla Persji związków politycznych z wyjątkiem osłabionego i kadłubowego Związku Peloponeskiego. Klęski Dariusza i Kserksesa zostały pomszczone. Był to jednak jedyny sukces Artakserksesa II, choć zasługi samego króla wydają się tu wątpliwe.

Przeciągająca się wojna z Grekami uniemożliwiła Persom interwencję w Egipcie, którego władca z XXIX dynastii, wzmocniony bezrobotnymi po pokoju królewskim najemnikami greckimi, pozwalał sobie na takie zuchwałości, jak wyprawy do Fenicji i Palestyny oraz wspieranie buntu antyperskiego na Cyprze. Podjęta próba ponownego podboju Egiptu mimo początkowych sukcesów i dotarcia do Memfis zakończyła się ostatecznie niepowodzeniem. Założyciel XXX, ostatniej rodzimej dynastii egipskiej triumfował. Egipt cieszył się ostatnimi dziesięcioleciami niepodległości. Do końca swych rządów Aratakserskses II zajęty był tłumieniem pomniejszych buntów w różnych rejonach imperium i sprawowaniem funkcji rozjemcy w konfliktach miedzy Grekami. Przedłużające się panowanie tego nieudolnego władcy powiększyło tylko upadek autorytetu króla.

Pod koniec rządów Artakserksesa doszło nawet do tego, że utracił on rzeczywistą władzę nad zachodnimi satrapiami. Około roku 360 zbuntowani satrapowie zachodni, szczególnie Anatolii i Syrii, połączyli częściowo swe siły i we współpracy z Egiptem, który opanował Palestynę i Fenicję, przystąpili nawet do marszu na Mezopotamię. We wszystkich nieomal armiach główną siłę stanowili Grecy. Przed imperium stanęło widmo klęski. Na szczęście dla Persji wymuszoną jedność sojuszników podkopały rozruchy antygreckie oraz walki wewnętrzne w Egipcie pod nieobecność uczestniczącego w wyprawie faraona. Do wyprawy nie doszło, a wojska królewskie poczęły stopniowo eliminować buntowników.

Artakserkses III wspaniałe sukcesy uzyskał natomiast w rejonie południowo- zachodnim, chociaż początkowo nieudana wyprawa na Egipt, bunt zjednoczonych miast fenickich wsparty przez Cypr oraz Cylicję nie zapowiadały niczego dobrego. Po długich i starannych przygotowaniach, nowych zaciągach do wojsk, Artakserkses III ruszył wreszcie z ogromną armią w 345 r. na centrum buntu- Sydon. Po krótkim oblężeniu miasto padło. Fenicja poddała się, a krol ruszył na Egipt. Po zaciętej obronie tego kraju ostatni faraon rodzimej XXX dynastii zbiegl na pogranicze etiopskie, a wojska Artakserksesa III zajęły całą Deltę aż po Memfis. Póxniej skapitulowal Cypr, a władza na zachodzie została przywrócona. Dzielny i wojowniczy król został w 338 r. otruty w tym samym czasie, co Filip stał się po Cheronei panem Grecji. Obydwa te wydarzenia były preludium klęski państwa Achemenidów i gwoździem do trumny imperium.

4


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Skrypt(2), II ROK, SEMESTR II, psychologia różnic indywidualnych, opracowania
teoria polityki skrypt II
prawo cywilne skrypt II wersja mini
MKG Falkowski Skrypt II
DOKTRYNY MOJE PANSTWO2, Materiały Prawo UMCS, skrypty II semestr
mmf skrypt ii row rozn fizyki 99 derezinski p32 7SNQIEMFOC52
Prawo cywilne część ogólna SKRYPT II 29 stron, PRAWO, Prawo cywilne
Ustruj organów państwoywch (UOP), Studia Prawnicze- notatki,wykłady,skrypty, II Rok Prawa
Socjologia skrypt, II semestr, Skrypty
skrypt (2), II ROK, SEMESTR II, psychologia różnic indywidualnych, opracowania
doktryny skrypt II i III czesc, Politologia, 1 rok UJ
Skrypt II - Etyka, UKSW politologia, etyka - Filipowicz
skrypt II rok, HK najnowsza - rok II sem II
Teoria bytu skrypt II
Skrypt!, II ROK, SEMESTR II, psychologia różnic indywidualnych, opracowania
prawo cywilne - skrypt II wersja mini, prawo cywilne z umowami w administracji(1)
prawo cywilne - skrypt II, prawo cywilne z umowami w administracji(1)

więcej podobnych podstron