Giovanni Pico della Mirandola
filozof, członek Akademii Platońskiej we Florencji
BIOGRAFIA
Urodził się w 1463 roku w rodzinie książęcej. Był człowiekiem żądnym wiedzy, studiował prawo w Bolonii, w Padwie zapoznał się z filozofią Arystotelesa i Awerroesa, zgłębiał swa wiedzę również w Paryżu, na Sorbonie. Pobierał też lekcje hebrajskiego, by zgłębiać Kabałę u Elia del Medigo, znawcy filozofii orientalnej. W latach osiemdziesiątych przybył do Rzymu. Pragnął zorganizować dyskusje wszystkich filozofów ówczesnego świata (wysłał im zaproszenia). Jako materiał do dalszych roztrząsań przygotował 900 tez (Conclusiones nongentae). Wprowadzenie do nich stanowiła "Mowa o godności człowieka". Dyskusja się nie odbyła, mowy Pico nie wygłosił, gdyż komisja do zbadania prawomyślności zawartych w niej poglądów - powołana przez papieża Innocentego VIII w 1487 roku - dopatrzyła się treści heretyckich. 31 maja 1487 roku Pico odpowiedział na zarzuty Obroną i uciekł do Francji. W styczniu 1488 został pojmany niedaleko Lyonu i osadzony w więzieniu, w zamku Vincennes pod Paryżem. W marcu został zwolniony, gdyż obiecał podporządkować się woli papieża. W tym samym roku Wawrzyniec Medyceusz (Lorenzo Magnifico) zaprosił go do Florencji. Mieszkał tam do śmierci w 1494 roku, której przyczyny nie wyjaśniono. Jedne źródła podają, że zmarł podczas zarazy, inne sugerują otrucie przez kogoś z rodziny. Powodem miała być chęć Pica wstąpienia do klasztoru dominikanów i zapisania braciom znacznego majątku (pod wpływem nauk Savonaroli, dominikańskiego kaznodziei i reformatora religijnego i politycznego, działającego we Florencji, oskarżonego o herezję i spalonego na stosie w 1498 roku).
POGLĄDY
Ontologia
Swoje poglądy na temat bytu Pico ukształtował m.in. pod wpływem Marsilia Ficina i stworzonej przez niego Akademii Platońskiej. W okresie tzw. schizmy papieskiej (koniec XIV- początek XV wieku) uniwersytety jako ośrodki rozwoju intelektualnego przeżywały głęboki kryzys, m.in. na skutek uprawianej tam scholastyki, która zawężała horyzonty poznawcze. Ich miejsce w rozwoju nauk przyrodniczych i filozofii zajęły powstające akademie, czyli towarzystwa naukowe, skupiające myślicieli i miłośników wiedzy. Jedną z nich była Akademia Platońska (1459-94), ufundowana przez Cosimo Medici (1389 - 1464). Około 1460 roku zdobył on prawie wszystkie działa Platona w oryginale i skłonił syna swego lekarza, Ficina, do ich przetłumaczenia, zapewniając mu utrzymanie. Nakłonił go również do przetłumaczenia rękopisu Corpus hermeticum, prawdziwej encyklopedii wiedzy tajemnej, czyli okultyzmu. Po jego śmierci opiekę nad Ficinem sprawował Wawrzyniec (Lorenzo) Medyceusz (1449 - 1492). Gdy Pico w 1488 roku przybył do Florencji, znalazł się w orbicie wpływów m.in. platonizmu i hermetyzmu. Dla renesansowych filozofów ten ostatni okazał się bardzo ponętny. Odnaleźli w nim pitagorejską wizję harmonijnego, jednorodnego kosmosu, którego zjawiska były poznawalne poprzez muzykę i matematykę. Dla Pica, tworzącego system metafizyczny, to odwołanie do pitagoreizmu było bardzo ważne, pozwoliło mu ono traktować świat jako makrokosmos i osadzonego w nim człowieka jako mikrokosmos. Komentując pierwszy rozdział Księgi Rodzaju, Pico wyróżnił trzy odrębne światy: żywiołów, niebiański i niewidzialny. Stanowiło one strukturę zhierarchizowanego uniwersum, w którym centralne miejsce zajmuje - rozpatrywany jako czwarty - człowiek: połączenie i zwornik całego bytu.
Antropologia
Człowiek jest wielkim cudem (homo miraculum magnum est). Zdanie to, przypisywane Hermesowi, twórcy Corpus hermeticum, cytuje Pico w Mowie o godności człowieka. By uzasadnić to stwierdzenie, wykorzystuje filozoficzny motyw godności człowieka, bardzo popularny w Odrodzeniu. Był on wykorzystywany do odrzucania rozpowszechnianych w średniowieczu traktatów o pogardzie świata. Uzasadnienie dla pogardy świata i nędzy człowieka zostało zaczerpnięte z Pisma św., w którym człowiek jest traktowany raczej jako istota duchowa, zaś ciało materialnie, jako coś zdecydowanie gorszego. Obraz ten najpełniej został zawarty w piśmie Lotariusza (1160 - 1216, od 1198 papieża Innocentego III) De miserio conditionis humanae sive de contemptu mundi (O nędzy człowieka i pogardzie świata). Zdaniem tego autora, natura człowieka jest całkowicie skażona grzechem pierworodnym i dlatego może on sam z siebie czynić jedynie zło, dobro zaś tylko dzięki łasce bożej. Nędza człowieka wynika z jego cielesności, zmysłowości, jest źródłem fałszu i błędu. Świat jest godny pogardy z racji własnej skończoności, starzenia się, tkwiących w nim dysharmonii i nieładu. Jedynym lekarstwem jest ucieczka od świata w kontemplację.
Tej pesymistycznej wizji pisarze Odrodzenia przeciwstawiali motyw godności człowieka. Uważali, że jest on istota pochodzącą od Boga, posiadającą rozum i wolną wolę, zdolną dokonywać wyboru między dobrem i złem, w pewnych granicach panować też nad światem. Ta zmiana w stosunku do człowieka wynikała m.in. z odmiennej perspektywy: przykładano większe znaczenie do autonomii porządku doczesnego i podkreślano jego wartość. W obronie ludzkiej godności pisali m.in. Bartolomeo Fazio (De dignitate) i Gianozzo Manetti (De dignitate et exelentia hominis).
W Mowie o godności człowieka Pico najpełniej opisał i uzasadnił centralne miejsce człowieka w świecie. Posłużył się argumentami o jego rozumności, nieśmiertelnej duszy i zdolnościach twórczych. Uważał, że wyrazem godności jest też praca, którą każdy człowiek wykonuje, uczestnicząc tym samym w stwórczym dziele Boga. Uważał, że człowiek sam może kształtować swoje życie, uczynić z nim co zechce, upodlić się lub wznieść do Boga.
W wyobrażonej mowie Boga skierowanej do człowieka zawarł takie słowa: Nie wyznaczyłem ci, Adamie, ani określonej siedziby, ani własnego oblicza, nie dałem ci też żadnego szczególnego zadania, abyś jakiejkolwiek siedziby zapragniesz, jakiegokolwiek oblicza, jakiejkolwiek służby - posiadł to zgodnie z życzeniem i zamysłem, i zatrzymał. Określona materia innych stworzeń jest związana prawami przeze mnie ustanowionymi. Ciebie zaś, nieskrępowanego żadnymi ograniczeniami, oddaję w twe własne ręce, abyś zgodnie ze swą wolą sam określił swą naturę. Umieściłem cię w środku świata, abyś tym łatwiej mógł obserwować cały świat. Nie uczyniłem cię ani niebiańskim, ani ziemskim, ani śmiertelnym, ani nieśmiertelnym, abyś sam w sposób wolny i godny ciebie, tworząc siebie, nadał sobie taki kształt jaki zechcesz. Będziesz mógł degenerować się do poziomu zwierząt, będziesz też mógł się odradzać i mocą swej woli wznosić się do poziomu boskiego (Mowa o godności człowieka, tłum. L. Kuczyński, w: Przegląd Tomistyczny t. V, 1992 r.).
Ważne to słowa! Można z nich wyczytać dumę z bycia człowiekiem, dumę wywodzącą się z przekonania o tym, że wszystko zależy od jednostki, gdyż Bóg nie określił jej natury, pozostawił "wolną rękę" w wyborze drogi życia, od pogrążenia się w zmysłowości, aż do zjednoczenia z Bogiem. Nasze szczęście polega na tym, że pewnego dnia będziemy mogli połączyć ową iskierkę światła intelektualnego, która jest w nas, z sama Inteligencja pierwszą, z Pierwszym Umysłem, w którym jest pełnia i całość inteligencji (Heptaplus, cyt. za: Filozofia włoskiego Odrodzenia, wyboru dokonał oraz wstępem i przypisami opatrzył Andrzej Nowicki, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1967, strona 152). Z bycia człowiekiem wynika działanie, jest ono nierozerwalnie złączone z jego naturą, gdyż tylko tworząc człowiek kształtuje siebie i zmienia otaczający świat, wszelka zaś aktywność ma swe źródło w wolności, której doświadczać może w pełni, realizując tkwiące w jego naturze możliwości. Ideałem moralnym Pica był człowiek - istota duchowa, twórcza, działająca, zmierzająca do zjednoczenia z Bogiem poprzez świat. Ideał ten mógł być osiągnięty dzięki wychowaniu, do którego Pico przywiązywał ogromne znaczenie, jako narzędzia pobudzającego i kształtującego umysł i wolę, wskazującego możliwości wyboru.
Irenizm (irene - pokój)
Religia, zdaniem Pica, powinna być filozoficzną świadomością człowieka, świadectwem uczestnictwa w życiu kosmosu. Na podstawie religii utożsamianej z przeżyciem duchowym, Pico formułował propozycję połączenia poglądów Platona i Arystotelesa (jako dwóch świadków chrześcijaństwa) z kabałą, czyli filologiczną wykładnią Pięcioksiągu, magią starożytną, religiami wschodu i chrześcijaństwem, w celu stworzenia uniwersalnej całości: chrystianizmu, który byłby mniej dogmatyczny, odwoływałby sie bardziej do sumienia wierzących niż do nakazów. Utworzenie takiej religii i szerokie jej rozpowszechnienie miało zapewnić pokój religijny w Europie, upragniony nie tylko przez Pica, w obliczu zagrożenia tureckiego (Konstantynopol, a wraz z nim całe Wschodnie Cesarstwo Rzymskie, upadło w 1453 roku pod nawałą turecką).
Krytyka astrologii wróżebnej
Pico napisał obszerne dzieło Disputationes adversus astroloiam divinatrieum (Rozważania przeciwko astrologii wróżebnej) w 12 księgach, skierowane przeciwko astrologii wróżebnej, nauce niezmiernie popularnej od czasów starożytnych i wywodzącej się z Asyrii i Babilonu. Ta dziedzina wiedzy była też uprawiana w Odrodzeniu i wykładana na uniwersytetach. Podstawowe założenie astrologii mówiło o ścisłej zależności pomiędzy planetami a wszystkim, cokolwiek działo się na ziemi; o wpływie tego, co bardziej godne (planet) na to co mniej godne (człowieka i jego los). Ten związek wyrażano w stawianiu horoskopów ludziom i mającym nadejść zdarzeniom. Były też horoskopy religii, historii itp. W swej krytyce astrologii wróżebnej Pico zgadzał się z Savonarolą. Nie odrzucał powiązania wszystkiego, co istnieje wewnątrz makrokosmosu, ale sprzeciwił się poglądowi o bezpośredniej determinacji układów planet na działanie człowieka, odczytując go jako zamach na wolność jednostki, którą cenił - obok rozumu człowieka - najbardziej.
Pisma:
Heptaplus (Heptaplus, czyli siedmioraka opowieść o sześciu dniach stworzenia Księgi Rodzaju)
Disputationes adversus astroloiam divinatrieum (Rozważania przeciwko astrologii wróżebnej) ksiąg 12
Oratio de hominis dignitate (Mowa o godności człowieka, tłum. L. Kuczyński, w: Przegląd Tomistyczny t. V, 1992 r., s.155-173).
Następujące pisma Pica zostały zawarte w antologii: Filozofia włoskiego Odrodzenia, wyboru dokonał oraz wstępem i przypisami opatrzył Andrzej Nowicki, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1967 (seria: Wybrane Teksty z Historii Filozofii):
List do Hermolausa Barbara w obronie filozofów średniowiecznych z 1485 roku (przekład: Jerzy Ochman; strony 125 - 137)
Fragment początkowy Mowy o godności człowieka (przekład: Zdzisław Kalita; strony 137 - 142)
Fragmenty z dzieła pt. Heptaplus, czyli o siedmiorakiej opowieści o sześciu dniach z Księgi Rodzaju (przekład: Jerzy Ochman; strony 142 - 152).
2