27. Sens ideowy pojęcia socjalizm
Źródła: encyklopedia „Białych Plam”, materiały od prof. Bartyzela dotyczące socjalizmu.
SOCJALIZM (łac. socialis - społeczny, od socius - wspólny) - 1° wewn. zróżnicowana, zasadniczo na nurt rewolucyjny (radykalny) i ewolucjonistyczny (umiarkowany), ideologia głosząca wyższość własności kolektywnej środków produkcji nad własnością prywatną; 2° oparty na tej ideologii ruch społeczno-polityczny dążący do zniesienia (lub zmiany charakteru) własności prywatnej, a w odłamach radykalnych - także instytucji należących do tzw. nadbudowy ideologicznej (rodziny, klas społecznych, państwa i religii); 3° mający zastąpić te instytucje ustrój, charakteryzujący się zasadniczo tzw. uspołecznieniem własności oraz bezklasowością.
Dzieje idei. Termin „socjalizm” pojawił się w 3. dekadzie XIX w.; jego autorstwo przypisywał sobie sensymonista Pierre Leroux (1797-1871), który użył go 1832 w piśmie „Globe”; w rzeczywistości jednak posłużył się nim wcześniej (1827) Robert Owen (1771-1858), który też przedstawił pierwszy wykład doktryny socjalistycznej w pracy What is Socialism (1841); chociaż socjalizm sensu stricto pojawił się w końcu XVIII w., to jednak za jego protoplastów uznaje się zgodnie twórców kolektywistycznych (lecz nie rewolucyjnych) utopii renesansowych i oświeceniowych.
IDEOLOGIA. Ideologia socjalistyczna głosi program uspołecznienia własności i sprawiedliwości dystrybucji dóbr, zniesienia stosunków społecznych opartych na prywatnej własności środków produkcji oraz zbudowania ustroju, w którym społeczna własność środków produkcji stanie się podstawą zniesienia podziałów klasowych i wyzysku oraz zrealizowania zasad sprawiedliwości społecznej; w ramach tak rozumianej ideologii socjalistycznej mieści się na ogół poglądów i doktryn wyrosłych na gruncie krytyki kapitalistycznych stosunków produkcji i postulujących przebudowę społeczeństwa w drodze reform społecznych, a zatem nie tylko jej odmian rewolucyjnych i marksistowskich, ale również współczesnej socjaldemokracji, zmierzającej do stworzenia tzw. społeczeństwa powszechnego dobrobytu, opartego na funkcjonowaniu gospodarki mieszanej, znacznym udziale państwa w tworzeniu gospodarki narodowej i kształtowaniu stosunków społeczno-politycznych, a także innych ideologii lewicowych, głoszący hasła egalitaryzmu oraz pozostających w opozycji zarówno do klasycznego liberalizmu i neoliberalizmu, jak konserwatyzmu.
Ruch socjalistyczny rozwijający się od lat 40. XIX w., u schyłku XIX w. podzielił się na:
Socjalizm rewolucyjny, który po 1917 roku zdobył władzę w Rosji i Europie Środkowej oraz w niektórych krajach azjatyckich;
Socjalizm reformistyczny, reprezentowany przez partie socjaldemokratyczne/ socjalizm reformistyczny skupił się w ramach Międzynarodówki Komunistycznej, odwoływał się do dorobku twórców socjalizmu „naukowego” (Marksa, Engelsa). Za twórcę socjalizmu reformistycznego uznaje się Edouarda Bernsteina. Socjalizm ten odrzuca koncepcję walki klas, rewolucji oraz dyktatury proletariatu, postulując stopniowe zmiany o charakterze socjalnym i gospodarczym.
Ustrój socjalistyczny charakteryzuje się likwidacją lub przynajmniej marginalizację raz poddaniem drobiazgowej i uciążliwej kontroli własności prywatnej w gospodarce, powszechnością własności „społeczne”, centralnym planowaniem i sterowaniem gospodarką oraz niewielkim lub żadnym wpływem rynku na swobodną alokację zasobów. W marksizmie socjalizm to także ustrój właściwy pierwszemu stadium rozwojowemu formacji społeczno-ekonomicznej, która pojawiła się po obaleniu kapitalizmu, a którego następnym stadium rozwoju ma być komunizm niektórzy marksiści mianem socjalizmu określają jednak całą formację następującą po kapitalizmie.
Najstarszym przejawem socjalizmu radykalnego był babuwizm, który wziął swoje miano od nazwiska Françoisa-Noëla Babeufa. Babuwiści żądali całkowitego zniesienia własności prywatnej, chcieli również zlikwidować wielkie miasta, wprowadzić komunizm agrarny, powszechny obowiązek pracy fizycznej oraz jednakowy sposób życia dla wszystkich i absolutny egalitaryzm („każdemu tyle samo i to samo”); w obrębie socjalizmu blankizm stał się synonimem rewolucyjnego woluntaryzmu („chcieć to móc”), czyli twierdzenia, że sukces projektu socjalistycznego to kwestia woli rewolucjonistów, a nie obiektywnych czynników społecznych i ekonomicznych; sprawnie zorganizowana grupa spiskowa „zawodowych rewolucjonistów” może zagarnąć całą władzę i zbudować nowe społeczeństwo bez oglądania się na zakres poparcia społecznego.
Do nurtu umiarkowanego wczesnego socjalizmu na trwałe przylgnęło oznakowanie go (przez Marksa) mianem „utopijnego”; byłoby to określenie najzupełniej adekwatne, gdyby nie szło w parze z honorowaniem bezzasadnej autodefinicji marksizmu - który wypełnia również wszystkie warunki utopijności - jako socjalizmu „naukowego”; socjaliści „utopijni” zresztą zgłaszali podobne roszczenia do naukowości; ze względu na silne uzależnienie ich dążności do rekonstrukcji porządku społecznego od oświeceniowych utopii, wielu badaczy skłania się do określania całego tego nurtu jako socjalizmu racjonalistycznego; zalicza się do niego w pierwszym rzędzie: 1º sensymonizm, któremu nazwę dał franc. arystokrata Claude-Henri hr. de Saint-Simon (1760-1825), wyobrażający sobie przyszłe społeczeństwo jako ustrój industrialny, gdzie zarządzanie będzie w rękach wytwórców (nie proletariatu, lecz uczonych, artystów, bankierów i przemysłowców), produkcja organizowana planowo, a własność prywatna, choć nie zniesiona, utraci dawny charakter, gdyż użytkowanie jej będzie podporządkowane dobru ogółu; 2º maniakalnie drobiazgowy w szczegółach urządzenia kolektywnych „falansterów” i pełen fantasmagorycznych pomysłów (jak wypełnianie oceanów lemoniadą) furieryzm, 3º najbardziej z nich praktycystyczny i owocujący konkretnymi reformami owenizm, czyli socjalizm zamożnego fabrykanta bryt. Roberta Owena.
Na pograniczu socjalizmu i anarchizmu indywidualistycznego sytuował się proudhonizm, który reprezentował Pierre-Joseph Proudhon (1809-65); chociaż zasłynął on hasłem: „własność to kradzież!”, nie było ono wezwaniem do zniesienia wszelkiej własności prywatnej, lecz tylko tzw. dochodu niezapracowanego; istniejący system chciał on zastąpić tzw. mutualizmem (mutualité - wzajemność), opartym na świadczeniu wzajemnych usług na podstawie konkretnych układów pracy, zawieranych przez niezależne jednostki; w systemie tym produkcja odbywałaby się w ramach wolnych związków wytwórczych, zwanych syndykatami, skupiających rolników, przemysłowców i kupców; Proudhon był przeciwnikiem komunizmu, rewolucji, a nawet strajków, opowiadając się za perswazją skierowaną do wszystkich klas; jego poglądy były nie tylko umiarkowane, ale nawet w dużej mierze konserwatywne (był niechętny nowoczesności i industrializacji, żywił sympatię do średniowiecza, feudalizmu i patriarchalnej rodziny);
Od początku specyficzną postać miał socjalizm rosyjski, będący mieszanką zachodnich utopii ideologicznych (socjalizmu i anarchizmu) z apersonalistycznym podłożem bizantyjsko-turańskiej mieszanki cywilizacyjnej w Rosji; objawiła się ona wyjątkowym natężeniem skłonności do terroryzmu oraz krańcowym
Socjalizm marksistowski. Na rdzeń „klasycznego” marksizmu, autorstwa samego Karola Marksa (1818-83) i Friedricha Engelsa (1820-95), składają się: teoria „wartości dodatkowej”, „wyjaśniająca” pochodzenie „dochodu niezapracowanego”, tezy o koncentracji i centralizacji przemysłu i kapitału wraz z rozwojem kapitalizmu, o periodycznych kryzysach ekonomicznych aż do postępującej wciąż anarchizacji kapitalistycznego sposobu produkcji (oraz wzrastającej liczbie i stałej pauperyzacji proletariuszy), z konkluzją o nieuniknionym i rychłym załamaniu się gospodarki kapitalistycznej; wreszcie nadbudowana na tych tezach „metateoria” (zwana socjalizmem naukowym), „wyjaśniająca” całą naturę rzeczywistości oraz bieg i sens dziejów w dwu wielkich działach, zwanych odpowiednio materializmem dialektycznym i historycznym; począwszy od programu „erfurckiego” niem. SPD (1891), tezy marksizmu zostały przyjęte przez wszystkie partie II Międzynarodówki zał. na konferencji w Paryżu 14 VII 1889; jednakże w tym samym czasie rozpoczął się spór o interpretację tych elementów doktryny marksistowskiej, które zostały niedookreślone przez „klasyków”; dało to początek fundamentalnemu rozłamowi na dwa konkurujące ze sobą odłamy, a zarazem „szkoły” interpretacyjne marksizmu - rewolucyjną „lewicę” i reformistyczną „prawicę”, pomiędzy którymi istniały również stanowiska pośrednie („centrowe”); spór ten był niekonkluzywny, ponieważ w pismach „klasyków” można było znaleźć argumenty za „ortodoksją” obu interpretacji; na czoło nurtu pierwszego, który ostatecznie zidentyfikował się z komunizmem, wysunął się rosyjski leninizm, który swoją interpretację nazwał „marksizmem-leninizmem”, drugi natomiast pozostał przy nazwie socjaldemokracji.
Rewizjonizm w łonie marksizmu zainicjował ideolog socjaldemokracji niem. Edouard Bernstein (1850-1932); zanegował podstawowe założenia marksowskiej teorii kapitalizmu i rewolucji (jak „prawo” koncentracji kapitału i pauperyzacji klasy robotniczej), odrzucił koncepcję „dyktatury proletariatu” i komunizmu jako celu ostatecznego, zakładając możliwość ewolucyjnego przejścia do socjalizmu w ramach demokracji „burżuazyjnej” i parlamentarnej;
Zarówno rewizjonistyczny nurt w marksizmie, jak oddziaływanie nurtów niemarksistowskich w socjalizmie, z drugiej zaś strony - triumfy totalitarnego komunizmu, miały wpływ na systematyczną ewolucję współczesnej socjaldemokracji, której najbardziej znaczącymi etapami były: opowiedzenie się powstałej 1951 Międzynarodówki Socjalistycznej za socjalizmem demokratycznym, oficjalne odchodzenie od marksizmu jako oficjalnej ideologii przez partie socjalistyczne (począwszy od niem. SPD, 1959), po przejście na pozycje socjalliberalne, akceptujące kapitalizm i globalizm (manifest „trzeciej drogi” Gerharda Schrödera i Tony'ego Blaira, 1999),
Istota socjalizmu. Rdzeniem ideologii socjalistycznej jest oświeceniowe pojmowanie natury ludzkiej, czyli zanegowanie dogmatu o jej skażeniu przez grzech pierworodny; spowodowało to kardynalną zmianę w rozumieniu problemu wolności i wyzwolenia człowieka, albowiem jeśli przestało to oznaczać wyzwolenie z grzechu dzięki łasce Odkupienia i współpracy z nią, to wyzwolenie zaczęło być pojmowane jako uwolnienie człowieka z przykrych przypadłości (na czele z trudem pracy i biedą) egzystencji doczesnej; surogatem grzechu pierworodnego stają się wówczas instytucje społeczne, na czele z własnością prywatną, rodziną, władzą i państwem, winne - w tym ujęciu - deprawacji z natury dobrego człowieka; projekt socjalistyczny staje się zaś metodą (i obietnicą) takiej rekonstrukcji porządku społecznego, która wyeliminuje zło i przywróci istocie ludzkiej „utraconą niewinność”.
Konsekwencją faktycznego antyteizmu (nawet jeśli deklaratywnie niektórzy socjaliści nie odrzucali religii) s. była wrogość do realnie funkcjonujących w cywilizacji zach. religii i Kościołów, a przede wszystkim do Kościoła katolickiego; niekiedy szło to w parze z ambicją wypracowania „nowego” i „prawdziwszego” chrześcijaństwa (np. dla Saint-Simona katolicyzm i protestantyzm były po prostu herezjami); w oczach innych socjalistów (przede wszystkim marksistów i leninistów) religia była już złem bezwzględnym, formą zmistyfikowanej, „fałszywej” świadomości („opium dla ludu” wg Marksa, „gorzałka” wg Lenina), którą należy wszystkimi dostępnymi środkami wyplenić.
Z oświecenia s. przejął nie tylko optymistyczną antropologię, ale również progresywizm, tj. wiarę w stały rozwój i postęp człowieka, zarówno w wymiarze politycznym i ekonomicznym, jak moralnym; wiara ta rzutowała również na pojmowanie natury ludzkiej, które charakteryzowało przekonanie o jej ogromnej „plastyczności”, a także bezwzględnej podległości przeróżnym determinantom, na czele z czynnikami przyrodniczymi i ekonomicznymi; w ślad za nowożytnymi kontraktualistami s. odrzucał też ideę społeczeństwa jako organizmu, skłaniając się do pojmowania go jako luźnego agregatu lub maszyny; do tego mechanicyzmu dodał deterministyczne traktowanie jednostki jako integralnej części klasy społecznej, wyznaczającej mu i „klasową” świadomość, i miejsce w strukturze społeczeństwa składającego się z klas toczących walkę o dobra niezbędne do przetrwania.
Oświeceniowej proweniencji było także dążenie socjalistów do odkrycia praw rozwoju (mechanizmów rządzących światem i człowiekiem), a na tej podstawie ustalenie zasad „fizyki” społeczno-politycznej, zbliżonych do praw przyrodoznawstwa, równie nieuchronnych i nieubłaganych; szczytowym przejawem wiary w nieograniczone możliwości ludzkiego rozumu, który poznał prawa rządzące światem, było dekretowanie aktywności gospodarczej w tzw. gospodarce planowej s. „realnego”.
Uznanie człowieka za wytwór środowiska społeczno-gospodarczego pociągało za sobą zmianę w pojęciach etycznych; moralność i etyka w tradycyjnym rozumieniu zostały w s. zdeprecjonowane albo przez zdystansowanie ich jako „archaicznych” bądź „naiwnych”, albo przez podporządkowanie kryteriów oceny tego, co dobre i co złe, utylitarnym celom ideologii; w wielu nurtach s., na czele z marksistowskim, „nowa” etyka została zidentyfikowana z moralnością i etyką „rewolucyjną”.
Podobnej przemianie uległa w s. klasyczna koncepcja sprawiedliwości, z której wyeliminowano zupełnie pojęcie dzielności etycznej, natomiast sprawiedliwość w sferze społecznej zasadniczo przeformułowano; ten rodzaj sprawiedliwości, którą teoria klasyczna określała mianem „zamiennej”, zidentyfikowano z równością materialną; typ sprawiedliwości określanej w teorii klasycznej mianem „rozdzielczej” zidentyfikowano natomiast z obowiązkiem zapewnienia sprawiedliwości zamiennej przez dobrowolną grupę zrzeszeniową bądź władzę polityczną, uznając jednocześnie tradycyjne jej formy (beneficja płynące ze strony władzy państwowej na grupy mające do nich prawo z tytułu określonych zasług lub szczególnych funkcji w ramach wspólnoty) za synonim jaskrawej niesprawiedliwości, wymagający całkowitego i natychmiastowego usunięcia; wkładem własnym s. do nowożytnego egalitaryzmu była opinia, że równość w sensie prawnym (formalnym) należy rozciągnąć na sferę materialną (w wersji socjaldemokratycznej przez redystrybucję dochodów); chociaż nie wszyscy socjaliści domagają się likwidacji własności prywatnej, dla każdego s. jest ona „problematyczna” jako źródło społecznego zła i niesprawiedliwości oraz moralnie niższa od własności kolektywnej; nawet rezygnacja z postulatu docelowego jej zniesienia nie pociąga za sobą uznania nienaruszalności uprawnień wynikających z prawa własności, które wg socjalistów powinny podlegać daleko idącej reglamentacji prawnej.
W odniesieniu do naczelnego, stricte politycznego, problemu władzy stanowiskiem wspólnym dla wszystkich odcieni s. jest odmawianie moralnej legitymizacji każdej niesocjalistycznej formie ustroju; różnicuje je natomiast wizja pozytywna; jedni socjaliści (jak Saint-Simon) poświęcili się poszukiwaniu nowatorskich rozwiązań ustrojowych, kreując wizję państwa czyniącego zadość ich ideałom, drudzy (m.in. Marks) wieścili „obumarcie” państwa w bliższej lub dalszej perspektywie i zastąpienie go różnego typu społecznościami apaństwowymi i wolnymi od wszelkiego przymusu; krzyżującym się z powyższym kryterium podziału rozróżnieniem wg metody jest podział na socjalistów (jak blankiści czy marksiści-leniniści) postulujących rewolucyjną drogę obalenia istniejącego państwa oraz socjalistów (przede wszystkim socjaldemokratów) wybierających drogę reformowania i „marszu przez instytucje” państwa „burżuazyjnego”.