Powieœć otwartych perspektyw - "Przedwioœnie" Stefana Żeromskiego
Powieœć Stefana Żeromskiego miała się stać obrazem Polski współczesnej, diagnozą
zaniepokojenia polityczno-społeczną sytuacją odrodzonego państwa. Problematyka
"Przedwioœnia" koncentruje się wokół losów głównego bohatera - Cezarego Baryki. Na jego
społeczną i narodową œwiadomoœć decydujący wpływ wywarły wydarzenia Rewolucji
PaŸdziernikowej, obserwowane z perspektywy rosyjskiej (Baku) oraz romantyczno-nostalgiczna
wizja Polski "szklanych domów", nakreœlona przez ojca - Seweryna Barykę. Konfrontacja marzeń
z rzeczywistoœcią, poszukiwanie przez Cezarego Barykę własnego miejsca w odrodzonym
państwie oraz próby refleksji nad polską współczesnoœcią wyznaczają tematykę powieœci.
Problemy Polski widziane oczyma bohatera mają złożony charakter i nie podlegają
jednoznacznym rozstrzygnięciom. Cezary Baryka dostrzega koniecznoœć zmian
społeczno-politycznych, dostrzega liczne schorzenia odrodzonej Polski (wewnętrzne rozbicie
polityczne, nieporadnoœć zmieniających się rządów, bezrobocie, inflacja), surowo ocenia
realizację gospodarczych i socjalnych zadań młodego państwa. Romantyczna wizja Seweryna
Baryki najrychlej ulega deprecjacji.
"Szklane domy", marzenia o naukowo-technicznej rewolucji, która uczyni z Polski kraj
nowoczesny i dostatni, w konfrontacji z rzeczywistoœcią odrodzonego państwa okazują się
idealistyczną fantazją. Ojczyzna złożona, zespolona ponownie, po ponad studwudziestoletniej
niewoli, z trzech różnych organizmów państwowych, jest pozbawiona podstawowych struktur
gospodarczych (rolniczych, przemysłowych), zacofana ekonomicznie, doszczętnie ograbiona
przez zaborców. Oglądana przez Barykę z perspektywy sielanki nawłockiej okazuje się wręcz
cudem anachronicznego feudalizmu. Idealistyczne marzenia o "szklanych domach" nie
wytrzymują więc konfrontacji z obrazem Polski nędznej, słabej, głodnej i zacofanej.
Wielopłaszczyznowym zjawiskiem okazuje się w "Przedwioœniu" rewolucja społeczno-polityczna.
Już obraz wydarzeń w Baku nacechowany jest wieloznacznoœcią. Dla matki Cezarego Baryki
rewolucja to gwałt i grabież, dla Seweryna - absurd dziejowy, który niszczy naród
i społeczeństwo, zaœ dla młodego bohatera powieœci wydarzenia 1917 roku stają się zarówno
upajającą awanturą, jak i groŸną, przerażającą pożogą.
Wieloaspektowa refleksja nad zagadnieniem rewolucji, jako jednej z możliwych dróg rozwoju
odrodzonego państwa, zostaje pogłębiona obserwacjami polskiej rzeczywistoœci. Stosunek
Cezarego Baryki do œrodowiska komunistycznego jest co najmniej dwuznaczny. Zebranie
partyjne odsłania przed bohaterem bolesne, wstrząsające jego sumieniem prawdy o Polsce.
Prawdy o upoœledzeniu klasy robotniczej, o przeœladowaniach policyjnych, torturach, bezprawiu.
Również liczne doœwiadczenia Baryki - obserwacja œrodowisk proletariackich Warszawy, nędza
chłopska i lekkomyœlna beztroska pańskiej Nawłoci, pogłębiający się kryzys
gospodarczo-rządowy - kierują jego sympatie ku programowi radykalnemu, obiecującemu
natychmiastową, rewolucyjną zmianę. Zarazem jednak Cezaremu Baryce postać Lulka kojarzy
się z sekciarstwem, z fanatyczną retoryką, pozbawioną œwiadomych planów i celów.
Głos bohatera powieœci jest zawsze pytaniem, nigdy odpowiedzią; Baryka wątpi w cywilizacyjne
i kulturotwórcze możliwoœci klasy robotniczej. Antagonistą rewolucyjnych poglądów Antoniego
Lulka staje się w "Przedwioœniu" Szymon Gajowiec. Spadkobierca ideowy szlacheckich
demokratów (Abramowskiego, Bohusza, Krzemińskiego), wysoki urzędnik państwowy, opiekun
i przyjaciel Cezarego Baryki, buduje program organicznikowski. Zdaniem Szymona Gajowca
jedyną możliwą i właœciwą perspektywę rozwoju odrodzonego państwa stwarza program
powolnych, stopniowych reform. Dostrzegając błędy i schorzenia Polski odrodzonej, opowiada się
jednak za istniejącymi zasadami ustrojowo-społecznymi. W ich właœnie ramach, zdaniem
Gajowca, trzeba znaleŸć miejsce dla reform i postępu. Ideologia oraz poglądy Gajowca wywołują
w œwiadomoœci Baryki zarazem aprobatę i niechęć. Z jednej strony pociąga bohatera program
stabilizujący koncepcję państwa - proponujący rozwój społeczno-polityczny na drodze "łagodnej
rewolucji" - bez wstrząsów, zbrodni, zniszczeń. Z drugiej jednak strony Baryka jest pełen
niepokoju o tę ideologię: œwiadomoœć nie rozwiązanych zagadnień społecznych i politycznych,
pogłębiający się kryzys gospodarczy i socjalny, narastający wyzysk proletariatu poddaje
w wątpliwoœć efektywny, twórczy zakres programu Gajowca.
"Przedwioœnie" Stefana Żeromskiego jest powieœcią pytań, otwartych wciąż perspektyw rozwoju
odrodzonego państwa polskiego. Nawet więc odruch buntu i rozpaczy, który powoduje
przyłączenie się Baryki do pochodu manifestujących robotników, czy jego "marsz na Belweder",
nie zamyka podjętych w powieœci pytań i problemów. Główny bohater, wypowiadając udręki
autora, ponawia romantyczne w istocie pytania: czym jest Polska? jaka jest Polska? ku czemu
Polska zmierza? W "Przedwioœnie" Żeromskiego zostaje wpisana wielogłosowa dyskusja ideowa.