Dwa oblicza baroku na przykładzie twórczości poetów nurtu ziemiańskiego i dworskiego
W epoce renesansu głównymi ośrodkami kultury umysłowej w Polsce były uniwersytety i dwory. Kultura dworska rozwijała się zarówno wokół kancelarii królewskiej w Krakowie, jak i w siedzibach poszczególnych magnatów, którzy mieli ambicję być mecenasami artystów. Z biegiem lat rozwój ekonomiczny i intelektualny magnaterii stale się zwiększał, toteż kultura dworska kwitła,
osiągając swoje apogeum w epoce baroku. W tym samym czasie doszło jednak do upadku uniwersytetów, które pozbawione dopływu środków finansowych oraz odcięte od kontaktów z myślą europejską utraciły swe znaczenie jako centra intelektualne. Pustkę, która powstała, starały się zapełnić rozwijające się wówczas gospodarczo i intelektualnie średnie warstwy szlachty, tworząc wkrótce kulturę ziemiańską, która wywarła istotny wpływ na oblicze polskiego baroku.
Nurt ziemiański w literaturze rozwijał się szczególnie w dziedzinie pamiętnikarstwa. Najwybitniejszym jego przedstawicielem był Jan Chryzostom Pasek, który na tle wydarzeń historycznych, jakie wstrząsały Rzeczpospolitą w XVII w., ukazał szeroką panoramę realiów politycznych, społecznych, obyczajowych, gospodarczych i kulturowych, cechujących sarmacką rzeczywistość szlachecką. Obraz świata, jaki się z tych gawęd wyłania, jest w zasadzie harmonijny, poddany nadrzędnemu porządkowi natury. Wiąże się to z gloryfikacją gospodarskiego życia na wsi, która wypełnia drugą część Pamiętników Paska. Wyłania się z niej wzorzec obywatela, zaangażowanego w sprawy swojego województwa, biorącego udział w lokalnych sejmikach i nie stroniącego od udziału w rozprawach sądowych. Udział w tak pojmowanym życiu obywatelskim jest wyrazem patriotyzmu szlachcica-Sarmaty, który równie dobrze potrafi stawać w obronie ojczyzny w czasie wojny, jak i pracować dla jej dobra w czasie pokoju.
Cnoty wojenne składają się z kolei na wzór szlachcica-patrioty, jaki wyłania się z kart pierwszej części Pamiętników Paska, których akcja rozgrywa się w czasie ważnych dla Rzeczypospolitej działań wojennych. Ten wzorzec Sarmaty-rycerza wiąże się ściśle z kulturą ziemiańską. Kreuje go także inny reprezentant tej kultury, Wacław Potocki, autor Transakcji wojny chocimskiej. Zasadniczymi komponentami tego wzorca parenetycznego są miłość ojczyzny i dążność do jej obrony za wszelką cenę. Ten obowiązek patriotyczny łączy się z religijnym, gdyż Polska to jednocześnie przedmurze chrześcijańskiej Europy, którego trzeba bronić przed pogańskimi Turkami. W ten sposób szlachcic-Sarmata staje się spadkobiercą zachodnioeuropejskiego etosu rycerskiego.
Gloryfikacja etosu rycerza-Sarmaty nie oznacza, że wśród współczesnych sobie szlachciców nie dostrzega Potocki żadnych wad. Przeciwnie, w licznych wierszach występuje on jako moralista, piętnujący przywary braci szlachciców i wzywający do ich poprawy. Pierwszym odstępstwem od ideału jest brak poświęcenia dla dobra wspólnego, wyrażający się w niechęci do udziału w pospolitym ruszeniu. Godne potępienia jest także przedkładanie interesów prywatnych nad dobro publiczne, co wyraża się między innymi w zbytkownym trybie życia połączonym ze skąpieniem pieniędzy na potrzeby armii i skarbu. Wreszcie potępiane jest też ustawiczne naruszanie prawa, powodujące destabilizację systemu prawnego i ustrojowego Rzeczypospolitej.
Problemami takimi nie zaprzątali sobie głowy twórcy nurtu dworskiego. Domeną ich działalności była przede wszystkim liryka, poświęcali oni też znacznie więcej uwagi zagadnieniom kunsztu poetyckiego. Twórcom tym patronował poeta włoski Giambattista Marino, zaś najważniejszym chwytem artystycznym był koncept. Zasada konceptu polegała na przyjęciu za podstawowy cel poezji nie tyle przekazywanie jakiejś wizji świata czy też nauk moralnych, ile samo tylko zdumiewanie czytelnika, zaskakiwanie go niecodziennym doborem słów, obrazów poetyckich, a przede wszystkim nieoczekiwaną puentą.
Do perfekcji w tworzeniu takich kunsztownych wierszy doszedł Jan Andrzej Morsztyn. W wierszu Niestatek Morsztyn doprowadza do niezwykłych spiętrzeń obrazów poetyckich, których niezwykłemu nagromadzeniu towarzyszy wyraźna prostota konstrukcji. Pierwsza, wieloczłonowa część zdania, ma charakter rozbudowanego rejestru określeń, złożonego z konwencjonalnych motywów poetyckich. Tej części wypowiedzi towarzyszy narastający niepokój, przerwany dramatycznie brzmiącą puentą:
|
„(...) Prędzej prawdę poeta powie i sen płonny, Prędzej i aniołowi płacz nie będzie plonny, Prędzej słońce na nocleg skryje się w jaskini, W więzieniu będzie pokój, ludzie na pustyni, Prędzej nam zginie rozum i ustaną słowa, Niźli będzie stateczna która białogłowa”. |
Tematyka tak kunsztownie rekonstruowanej poezji wiąże się przede wszystkim z miłością dworską, ukazaną przez hiperbole, oksymorony i paradoksy uwidaczniające niezwykłą siłę tego uczucia. Na tym gruncie często łączy się motyw Erosa i Tanatosa, tak jak w przypadku sonetu J.A. Morsztyna Do trupa, w którym śmierć zrównana jest ze stanem zakochania, zaś człowiek ukazany jest jako szczęśliwy od zakochanego bez wzajemności.
Jednak poezja dworska wydawała nie tylko utwory o tematyce miłosnej. Daniel Naborowski, stosując zasadę konceptu, podejmuje w swej twórczości ważkie tematy egzystencjalne i filozoficzne. W jego poezji pojawia się motyw marności ludzkich dążeń wobec potęgi przemijania. Szuka on harmonii między przeciwieństwami przemijania i trwania, między naturą życia i przeznaczenia. Podejmuje więc obsesyjnie metaforę życia, które jest jako „dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt”, jest marnością. Przed przemijaniem ocala tylko cnota, szlachetność, która pozwala osiągnąć harmonię życia wiecznego.
Nurt ziemiański i nurt dworski to dwa oblicza literatury polskiego baroku. Wspólną dla nich podstawą jest postrzeganie rzeczywistości jako sfery pełnej wewnętrznych napięć, dynamicznej, w której jednocześnie wszystko dąży ku harmonii. Współistnienie dwu tak odmiennych artystycznie sposobów opisywania tej rzeczywistości daje literaturze baroku walor różnorodności i bogactwa wewnętrznego, co stanowi o jej nieprzemijającym pięknie.