H.G. - wyklad 2, Wykład 2: „Złoty wiek” Średniowiecza


Notatki do wykładów z Historii Gospodarczej (dr M. Tymiński)

Wykład 2:

„Złoty wiek” Średniowiecza

(X - XIII w.)

I. System lenny

  1. Stosunki lenne

  1. System lenny powstał na bazie wcześniejszych instytucji wykształconych we wczesnym średniowieczu; przede wszystkim beneficjum, które z czasem przekształciło się w lenno, ale również prekarii, komendacji i immunitetów (zob. wykład 1); szybkie rozprzestrzenianie się stosunków lennych nastąpiło w IX w. wraz z rozpadem państwa karolińskiego (m.in. poprzez wprowadzenie dziedziczności urzędów - hrabiego, margrabiego)

  2. Władca będący nadawcą lenna (dóbr ziemskich) zwany odtąd seniorem przekazywał wasalowi w użytkowanie dobra ziemskie w zamian za zobowiązanie służby wojskowej oraz dochowanie wierności

  3. W ślad królów poszli wielcy właściciele ziemscy (sami będąc wasalami monarchów) i na zasadzie lennej lub komendacji podporządkowywali sobie wasali spośród rycerstwa

  4. Rozpowszechnienie się, znanych jeszcze z czasów karolińskich, immunitetów uniezależniało lokalnych feudałów politycznie i ekonomicznie

  5. Zasadniczo lenna były dożywotnie (w chwili śmierci jednej ze stron układ musiał być odnowiony); w praktyce jednak lenna były dziedziczne przechodząc na synów, a z czasem i na córki wasali

  6. System lenny stworzył tzw. drabinę feudalną na szczycie której stał monarcha, w praktyce prowadził do osłabienia centralnej władzy państwowej, czego najbardziej dobitnym przykładem były losy Francji w okresie IX - XIII w.

  7. W konsekwencji rozdrobnienia lennego, szczególnie we Francji, ale również we Włoszech i w późniejszym okresie (od XIII w.) w Niemczech nastąpiło osłabienie władzy monarchy, a także rozpowszechnienie się „prywatnych” wojen pomiędzy rywalizującymi ze sobą feudałami - oba zjawiska stały się podstawą głębszych zmian społecznych (np. wzrostu niezależności miast i ich ludności) - zob. niżej

  1. Problem własności w systemie feudalnym

        1. W ramach monarchii patrymonialnej cała ziemia w ramach granic państwa należała do władcy, który według własnego uznania mógł ją nadawać zasłużonym dla niego osobom

        2. W drodze ewolucji beneficjów doszło do przekształcenia praw własności, które w systemie lennym nabrały oryginalnego charakteru własności podzielonej pomiędzy różne elementy drabiny feudalnej (jest to zupełnie inny sposób rozumienia praw własności niż obecnie lub w prawie rzymskim; można powiedzieć z pewnym uproszczeniem, że różne uprawnienia właścicielskie są dzielone pomiędzy kilka osób)

        3. Pan feudalny posiadał własność zwierzchnią, chłop (stojący najniżej w hierarchii społecznej) dysponował własnością użytkową; podobnie można widzieć relacje własnościowe pomiędzy kolejnymi szczeblami drabiny feudalnej (choć rodzaj zobowiązań był inny niż u chłopów)

        4. Szczególny charakter przybrały zobowiązania feudalne w przypadku chłopów (które z czasem zaczęto nazywać renta feudalną); można wyróżnić trzy rodzaje tych świadczeń:

    1. naturalne - daniny w naturze (zboże, zwierzęta domowe itp.)

    2. odrobkowe - robocizna świadczona na rzecz pana (pańszczyzna)

    3. czynszowe - opłaty pieniężne

  1. Położenie chłopów

        1. Do końca X w. nastąpiło niemal całkowite uzależnienie wolnych chłopów (zob. wykład 1) i przekształcenie ich w chłopów-poddanych w ramach systemu lennego; w ten sposób doszło do ostatecznego ujednolicenia sytuacji różnych grup ludności chłopskiej: wolnych, dawnych kolonów oraz niewolników

        2. Uzależnienie chłopów-poddanych od pana feudalnego (tzw. poddaństwo) mogło być trojakiego rodzaju:

  1. gruntowe - dotyczyło ono wszystkich chłopów i wynikało z pańskiej zwierzchniej własności gruntu, jego wyrazem była renta feudalna

  2. osobiste - oznaczało ono prawo własności pana do osoby chłopa, wyrażające się przywiązaniem do ziemi (ograniczenie swobody opuszczania wsi)

  3. sądowe - prawo pana do sądzenia swoich poddanych (tzw. jurysdykcja patrymonialna), które było konsekwencją nadawania przez władców immunitetów sądowych

        1. Formuła poddaństwa chłopów miała charakter przymusowy i dziedziczny, nie miała (przynajmniej w swoim klasycznym wydaniu) charakteru umownego (kontraktowego); taka formuła była efektem długoletniej ewolucji instytucji powstałych jeszcze w okresie państwa frankijskiego - w początkowym okresie relacje pomiędzy panem a chłopem nie musiały być dziedziczne, miały charakter dobrowolny i przynajmniej w pewnym wymiarze kontraktowy; osłabienie władzy monarszej na korzyść wielkich właścicieli ziemskich a jednocześnie osłabienie pozycji wolnych chłopów doprowadziło ostatecznie do wykształcenia opisanej powyżej formuły poddaństwa.

II. System lenny w Anglii i Francji

    1. Francja

  1. Opisane wyżej zasady klasycznego systemu lennego obowiązywały w średniowiecznej Francji i doprowadziły w bardzo szybkim tempie (już na przełomie IX i X w.) do daleko idącego ograniczenia władzy monarszej i wzrostu wpływów lokalnych książąt i hrabiów

  2. Rozwój systemu lennego we Francji nasilił się podczas najazdów normańskich w IX w., kiedy monarchowie nadawali zaufanym możnym terytoria składające się nawet z kilku hrabstw (miało to poprawić zdolności obronne w sytuacji rozprzężenia aparatu państwowego); w konsekwencji powstały „państwa w państwie” (np. Akwitania, Flandria czy Burgundia)

  3. Na początku X w. władza we Francji przeszła w ręce dynastii Kapetyngów (książąt tzw. księstwa Francji), którym udało się ustanowić w przeciągu X i XI w. zasadę dziedziczności tronu (początkowo obowiązywała zasada elekcji), jednak ich posiadłości były daleko mniejsze od domen ich największych wasali, tak że byli uzależnieni od lokalnych możnowładców

  4. Król (zwany w francuskiej hierarchii feudalnej suzerenem) był wprawdzie najwyższym seniorem jednak w praktyce zależał od poparcia swych największych lenników, szczególnie że we Francji obowiązywała zasada, iż „wasal mojego wasala nie jest moim wasalem”, a zatem monarcha nie mógł odwołać się do drobnego rycerstwa, z reguły podporządkowanego książętom i hrabiom

  5. Lokalni książęta i hrabiowie nadawali własne lenna (nieraz bardzo pokaźne) tworząc własne hrabstwa, jednak w przeciwieństwie do króla, przynajmniej część z lokalnych możnowładców swoją pozycję opierała nie tylko na dużych lennikach, ale również na gromadach drobnego rycerstwa, które otrzymywało bezpośrednie nadania od lokalnego możnowładcy

  6. Sytuacja w poszczególnych dzielnicach Francji nie była jednakowa - np. w największej Akwitanii doszło do podobnego rozbicia jak w całej Francji, tak że sytuacja lokalnego księcia przypominała opisane wyżej położenie króla w całym państwie; na drugim biegunie stał system lenny w Normandii, gdzie książe zachował silną władzę centralną (zob. pkt. B1)

  7. Rozbudowany system lenny we Francji stworzył również szereg sytuacji co najmniej niejednoznacznych - wielu wasali przyjmowało lenna od kilku seniorów często ze sobą skłóconych (co stawiało wasala w dwuznacznej sytuacji w wypadku wojny), często zdarzało się obejmowanie przez seniorów wyższego stopnia lenn niższego stopnia, czasem od własnych wasali

    1. Jedną z takich niejednoznacznych sytuacji było przejęcie przez księcia Normandii Wilhelma Zdobywcę tronu angielskiego, w ten sposób król Anglii stał się wasalem króla Francji z księstwa Normandii, dodajmy wasalem o wiele potężniejszym od suzerena

    1. Anglia

      1. Normandzki system lenny

  1. Normanowie przejęli francuski system lenny zachowali jednak kilka własnych rozwiązań

  2. W księstwie normańskim została zachowana zależność wszystkich wojowników od wodza czyli księcia Normandii

  3. Powstała drabina feudalna, ale nawet najniższa grupa wojowników, wyposażona w niewielkie gospodarstwa zbliżone do chłopskich, była zobligowana obok służby wojskowej do płacenia czynszu i pańszczyzny oraz zobowiązana do bezpośredniego posłuszeństwa wobec księcia

  4. Książęta normańscy zorganizowali własną odrębną od seniori administrację kraju, z własnymi urzędnikami - wicehrabiami - którzy kontrolowali działalność hrabiów i baronów

  5. Książęta normańscy - dla umocnienia swej władzy - zabraniali komukolwiek bez swej wiedzy budowania własnych zamków warownych

  6. Reforma kleru uzależniła kościół normański od księcia

  7. Wprowadzony system spowodował zanik wojen prywatnych dręczących resztę państwa francuskiego

      1. System lenny w Anglii po podboju normańskim

  1. W 1066 r. książe Normandii Wilhelm Zdobywca pokonując Anglosasów w bitwie pod Hastings przejął rządy nad Anglią

  2. W wyniku podboju większość włości feudalnych została przejęta przez rycerstwo normańskie

  3. Wilhelm stworzył również potężną domenę królewską obejmującą 1/7 wszystkich dóbr ziemskich

  4. Wilhelm przeszczepił na grunt angielski normański system feudalny

  5. Całe terytorium kraju uznano za własność króla nadawaną wasalom królewskim i z kolei przez nich rozdzielaną między własnych wasali

  6. W przeciwieństwie do Francji wprowadzono zasadę przysięgi wierności dla króla od wszystkich wolnych poddanych

  7. Prerogatyw królewskich strzegł rozbudowany aparat administracyjny i skarbowy, a skarb został oddzielony od prywatnej szkatuły królewskiej (sytuacja niespotykana w ówczesnych czasach)

  8. Utrzymano sądownictwo publiczne pod kontrolą funkcjonariuszy królewskich, zakładające równość wszystkich wolnych wobec prawa

  9. W ręku królewskich urzędników zbierających podatki - szeryfów - zaczął się skupiać nadzór nad sądownictwem i utrzymanie porządku w skali hrabstwa, nominalnie zarządzanego przez hrabiego

III. Odnowienie cesarstwa przez władców Niemiec i konflikt z papiestwem

    1. System lenny w Niemczech

  1. System lenny w państwie wschodniofrankijskim rozwinął się nieco odmiennie niż we Francji chociaż również tutaj doszło do (przejściowego) osłabienia władzy centralnej

  2. Różnica polegała na innym charakterze lokalnych włości - w Niemczech przetrwały dawne związki plemienne, które wyłoniły własne jednostki terytorialne (np. Bawaria, Frankonia, Szwabia czy Saksonia), a spośród możnowładztwa plemiennego lokalnych książąt

  3. Siła plemiennych państewek wchodzących w skład Niemiec osłabiała centralną monarchię Karolingów i czyniła ich władzę iluzoryczną

    1. Konsolidacja władzy przez dynastię saską i odnowienie cesarstwa

      1. Po wygaśnięciu lokalnej linii Karolingów koronę Niemiec przejęli książęta sascy

      2. Dwaj pierwsi władcy - Henryk I (919-935) oraz Otton I Wielki (935-973) - dokonali umocnienia władzy centralnej (głównie dzięki zwycięskim wojnom na Wschodzie ze Słowianami i Węgrami - zahamowano najazdy na teren państwa, a Otton zajął część terenów zachodnich Słowian zakładając tam marchie - Saską i Wschodnią)

      3. Otton próbował również ukrócić niezależność lokalnych książąt obsadzając tamtejsze trony osobami ze swojej rodziny, jednak okazało się to bezskuteczne, co w przyszłości (przede wszystkim w XIII w.) będzie zgubne dla jedności państwa

      4. W drugiej połowie swego panowania Otton I odwołał się do idei karolińskich pragnąc przyjąć koronę cesarską; wykorzystując konflikty wewnętrzne we Włoszech i walki o tron papieski zajął w 961 r. Lombardię i w 962 r. został koronowany przez papieża na cesarza

      5. Od czasu Ottona Wielkiego aż do przełomu XVIII i XIX w. korona cesarska będzie związana z królami Niemiec (choć nie wszyscy królowie Niemiec będą cesarzami)

    2. Konflikt cesarstwa z papiestwem

      1. Odnowienie cesarstwa musiało wcześniej czy później doprowadzić do konfliktu z papiestwem o przodownictwo w świecie chrześcijaństwa zachodniego

      2. Cesarze wzorem swoich wschodnich odpowiedników, idąc śladem Karola Wielkiego starali się sprawować zwierzchność nad papiestwem, a szczególnie nad kościołem niemieckim

      3. Do połowy XI w. w związku kryzysem papiestwa i kościoła w ogóle (rozpowszechnienie handlu stanowiskami - tzw. symonia) przeżywające okres potęgi cesarstwo zdecydowanie dominowało nad papiestwem - symbolem tej dominacji może być synod w Sutri (1046), na którym cesarz Henryk III zdjął ze stanowiska trzech rywalizujących ze sobą papieży i powołał własnego kandydata Klemensa III

      4. Reforma w kościele przeprowadzona przez następnych papieży, szczególnie przez Grzegorza VII doprowadziła do wzmocnienia pozycji kościoła a w następstwie do konfliktu z cesarstwem o inwestyturę, którego szczyt przypadł na lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte XI w. (konflikt Grzegorza VII i Henryka IV, ze słynną pielgrzymką wyklętego przez papieża Henryka IV do Canossy)

      5. Grzegorz VII oficjalnie zakwestionował prawo władców świeckich do obsadzania stanowisk kościelnych oraz wysunął ideę zwierzchnictwa papiestwa nad cesarstwem i kościoła nad władzą świecką w ogóle

      6. Konflikt pomiędzy papiestwem i cesarstwem (pomimo śmierci Grzegorza) pozostał nierozstrzygnięty i toczył się jeszcze przez następne sto kilkadziesiąt lat doprowadzając najpierw do faktycznego (nie formalnego) upadku pozycji cesarza i rozkładu Rzeszy Niemieckiej, a następnie do zupełnej kompromitacji papiestwa (początek XIV w.)

    3. Konsekwencje konfliktu cesarstwa z papiestwem

      1. Konflikt o inwestyturę nie przyniósł zwycięstwa żadnej ze stron, jednak miał daleko idące skutki dla dziejów całej łacińskiej Europy

      2. W jego efekcie doszło do autonomizacji obu ośrodków władzy - władzy świeckiej i władzy duchownej (pomimo czasowej dominacji monarchów w niektórych państwach europejskich) - w dłuższej perspektywie można w tym widzieć podstawy do rozdzielenia kościoła i państwa w Europie

      3. Konflikt osłabił oba ośrodki władzy, co nie pozwoliło na ustanowienie jednego silnego centrum na całym kontynencie i dało szansę rozwinięcia się różnorodnym formom politycznym na terenie zachodniego chrześcijaństwa

      4. Brak ścisłego związku z władzą polityczną był jednym z powodów odmiennej linii rozwojowej kościoła łacińskiego (w porównaniu z kościołem wschodnim), znaczonej silniejszą decentralizacją i inną koncepcją Boga (jako zbawcy i odkupiciela, a nie władcy)

      5. Konflikt dał również możliwość emancypacji niższym warstwom społecznym, które mogły wykorzystywać walczące strony dla realizacji własnych interesów (przykładem może być udzielenie poparcia Henrykowi IV przez miasta w zamian za nadanie szeregu przywilejów)

IV. Gospodarka i społeczeństwo złotego wieku średniowiecza:

Powrót gospodarki towarowo-pieniężnej

        1. Rolnictwo

  1. Wzrost areału i zmiany techniczne

      1. wraz z ustaniem najazdów normańskich, węgierskich i muzułmańskich (początek XI w.) nastąpiła nowa fala kolonizacji opustoszałych w czasie najazdów wsi oraz zaludnianie nowych obszarów; główną rolę odgrywała w tym procesie wielka własność dążąca do powiększenia swoich dochodów; wzrost produkcji w rolnictwie miał charakter ekstensywny i opierał się przede wszystkim na zagospodarowaniu nowych gruntów, a w znacznie mniejszym stopniu na zastosowaniu nowych rozwiązań technicznych i wzroście wydajności

      2. w znacznym stopniu rozwinęło się osadnictwo w krajach położonych na północ od Alp, w których występowały żyźniejsze gleby niż na terenach śródziemnomorskich; cięższe gleby wymagały jednak zastosowania mocniejszych narzędzi i siły pociągowej, co prowadziło do wykorzystywania nowych narzędzi (zob. niżej); ze względu na komplikacje organizacyjne prekursorem tego osadnictwa była własność kościelna (klasztory), najlepiej przygotowana do przeprowadzenia takich skomplikowanych operacji

      3. rozwój osadnictwa wymagał stworzenia korzystniejszych niż dotychczas warunków dla chłopów-osadników; chłopi uzyskiwali okres wolnizny (czasowe zwolnienie z renty feudalnej), większe swobody w porównaniu z dawnymi włościami (stosunek osobistej zależności przechodził w zależność rzeczową związaną z posiadaniem przez chłopa gruntu i związanych z nim uprawnień)

      4. rozpowszechnienie się powyższych uprawnień w nowych wsiach spowodowało z czasem przeniesienie ich do dawnych włości a w efekcie ujednolicenie położenia stanu chłopskiego

      5. poprawie uległo również prawo chłopów do gospodarstw, które stały się dziedziczne pod warunkiem wywiązywania się ze świadczeń

      6. zmianom w położeniu chłopów towarzyszyły innowacje w rolnictwie i jego otoczeniu: upowszechniły się (spotykane już wcześniej) trójpolówka, pług żelazny, wynaleziono nowy typ zaprzęgu konia (z chomątem), wóz czterokołowy, koło wodne nadsiębierne, wiatrak, piec z kominem coraz częściej stosowano nawożenie, zwiększono zestaw uprawianych roślin (przede wszystkim warzyw)

  2. Zmiany w strukturze wsi

      1. zmiany, które zaszły na wsi na początku XI w. (zwiększenie areału, postęp techniczny) spowodowały powstanie nadwyżek żywności i przyczyniły się do rozwoju handlu i miast (zob. niżej)

      2. rozwój handlu i miast (gospodarki towarowo-pieniężnej) przyczynił się z kolei do dalszych zmian strukturalnych na wsi, rozsadzając dotychczasowy związany jeszcze mocno z tradycją karolińską model organizacji produkcji rolnej

      3. w pierwszej kolejności panowie feudalni zaczęli zamieniać nieefektywne zobowiązania pańszczyźniane na świadczenia naturalne, a wraz z rozwojem gospodarki towarowo-pieniężnej na czynsz (komutacja - proces zamiany robocizn na czynsz); pierwszym regionem w którym na szeroką skalę zastosowano oczynszowanie chłopów były tereny późniejszych Niderlandów (XI/XII w.), komutacja stała się powszechna w całej Europie Zachodniej w XIII w.

      4. ziemie dworskie, które w wyniku przejścia na świadczenia rzeczowe straciły dotychczasową siłę roboczą, były dzielone na działki i dzierżawione

      5. gospodarka dworska, a za nią chłopska wraz z powstawaniem i krzepnięciem lokalnych rynków wchodziła w obieg gospodarki towarowo pieniężnej; feudałowie nie potrzebowali już produkować wszystkiego w swojej domenie, potrzebne produkty mogli nabyć na rynku w mieście

      6. drugim ważnym motywem sprzyjającym przejściu na oczynszowanie były wyprawy wojenne organizowane w XI-XIII w., przede wszystkim krucjaty, ale również liczne wyprawy na bogatsze regiony Europy (np. dla rycerstwa niemieckiego niezwykle kuszące były liczne kampanie wojenne cesarzy wyprawiających się do Włoch); rycerstwo chcące brać udział w wyprawach potrzebowało środków na wyposażenie i długą podróż

        1. Miasta i ich prawa

    1. Geneza odrodzenia miast

  1. za miasto będziemy tu rozumieć osadę odróżniającą się pod względem zajęć ludności i roli ekonomicznej (handel i rzemiosło) od otaczających ją wsi

  2. czynniki miastotwórcze, które można wyróżnić dla powstających w średniowieczu miejscowości są różnorodne; miasta powstawały wokół miejsc kultu, siedzib władców, wokół warownych grodów, na skrzyżowaniu dróg handlowych, w miejscach dogodnych dla powstania portu, jednak żaden z wymienionych tu czynników nie gwarantował powstania osady miejskiej

  3. najważniejszym czynnikiem miastotwórczym było istnienie rozwiniętego handlu, przypomnijmy że we wczesnym średniowieczu większość z dotychczasowych ośrodków miejskich zamarło wraz z upadkiem handlu i powrotem do gospodarki naturalnej

  4. pojawienie się nadwyżek żywności związane ze zmianami na wsi wywołało zapotrzebowanie na lokalne rynki wymiany i stało się, jednym z podstawowych czynników miastotwórczych

    1. Emancypacja miast

  1. miasta średniowieczne początkowo nie różniły się pod względem prawnym od osad wiejskich: jego teren stanowił własność pana feudalnego, któremu mieszkańcy musieli oddawać daninę w formie pieniężnej lub w postaci produktów ewentualnie świadczyć usługi

  2. w XI-XII w. ludność miast zaczęła tworzyć „komuny” mające na celu walkę o samorząd i wolność osobistą; pierwsze takie konflikty wybuchły w Lombardii i Flandrii, później we Francji i zachodnich Niemczech; „komuny” występujące przeciw lokalnym feudałom mogły bardzo często liczyć na poparcie monarchów, jednak we własnych domenach monarchowie z reguły przeciwstawiali się dążeniom „komun” (na tej zasadzie Paryż nie otrzymał własnego samorządu)

  3. najszybciej emancypowały się miasta włoskie (efekt konfliktu papiestwa z cesarstwem), uzyskując niekiedy nie tylko samorząd ale wręcz samodzielność (jedynie pod formalną tylko opieką cesarza lub papieża); podobną samodzielność zaczęły zdobywać miasta niderlandzkie i niemieckie w okresie osłabienia cesarstwa (od XIII w.)

  4. inną i częstszą drogą uzyskania samodzielności niż walka zbrojna było wykupienie przez mieszczan od swojego pana feudalnego przywileju, nadającego im „wolności miejskie”, tzn. samorząd i immunitet

    1. Ustrój polityczny miast

  1. We Włoszech „komuny” przy ustanawianiu ustroju miast nawiązały do tradycji rzymskich, które przetrwały w miastach znajdujących się pod panowaniem bizantyjskim - powstał w ten sposób tzw. ustrój konsularny, w którym jednak liczba konsulów była zdecydowanie wyższa (do 21) niż w antycznym Rzymie (2); skład społeczny zgromadzenia konsulów nie był jednolity, obok mieszczan znaleźli się tam m.in. rycerze mieszkający w miastach i parający się często handlem, którzy opowiedzieli się po stronie komun

  2. Ustrój konsularny stał się wzorem dla miast niemieckich (consul tłumaczono jako Ratsherr - polski rajca) i części francuskich; z Niemiec został przejęty przez miasta polskie, czeskie i węgierskie (zob. niżej)

  3. We Flandrii, Niderlandach oraz północno-zachodniej Francji (także w niektórych miastach północnych Niemiec) system polityczny miast wykształcił się z lokalnego organu sądowego - sądu ławniczego, działającego początkowo pod przewodnictwem feudalnego funkcjonariusza - wójta, a po uzyskaniu samorządu tworzącego organ władzy miejskiej

  4. Podstawowe cechy samorządu miejskiego (jest to pewne uproszczenie ponieważ w różnych regionach w zależności od miejscowych tradycji wyglądało to trochę inaczej):