Notatki do wykładów z Historii Gospodarczej (dr M. Tymiński)
Wykład 2:
„Złoty wiek” Średniowiecza
(X - XIII w.)
I. System lenny
Stosunki lenne
System lenny powstał na bazie wcześniejszych instytucji wykształconych we wczesnym średniowieczu; przede wszystkim beneficjum, które z czasem przekształciło się w lenno, ale również prekarii, komendacji i immunitetów (zob. wykład 1); szybkie rozprzestrzenianie się stosunków lennych nastąpiło w IX w. wraz z rozpadem państwa karolińskiego (m.in. poprzez wprowadzenie dziedziczności urzędów - hrabiego, margrabiego)
Władca będący nadawcą lenna (dóbr ziemskich) zwany odtąd seniorem przekazywał wasalowi w użytkowanie dobra ziemskie w zamian za zobowiązanie służby wojskowej oraz dochowanie wierności
W ślad królów poszli wielcy właściciele ziemscy (sami będąc wasalami monarchów) i na zasadzie lennej lub komendacji podporządkowywali sobie wasali spośród rycerstwa
Rozpowszechnienie się, znanych jeszcze z czasów karolińskich, immunitetów uniezależniało lokalnych feudałów politycznie i ekonomicznie
Zasadniczo lenna były dożywotnie (w chwili śmierci jednej ze stron układ musiał być odnowiony); w praktyce jednak lenna były dziedziczne przechodząc na synów, a z czasem i na córki wasali
System lenny stworzył tzw. drabinę feudalną na szczycie której stał monarcha, w praktyce prowadził do osłabienia centralnej władzy państwowej, czego najbardziej dobitnym przykładem były losy Francji w okresie IX - XIII w.
W konsekwencji rozdrobnienia lennego, szczególnie we Francji, ale również we Włoszech i w późniejszym okresie (od XIII w.) w Niemczech nastąpiło osłabienie władzy monarchy, a także rozpowszechnienie się „prywatnych” wojen pomiędzy rywalizującymi ze sobą feudałami - oba zjawiska stały się podstawą głębszych zmian społecznych (np. wzrostu niezależności miast i ich ludności) - zob. niżej
Problem własności w systemie feudalnym
W ramach monarchii patrymonialnej cała ziemia w ramach granic państwa należała do władcy, który według własnego uznania mógł ją nadawać zasłużonym dla niego osobom
W drodze ewolucji beneficjów doszło do przekształcenia praw własności, które w systemie lennym nabrały oryginalnego charakteru własności podzielonej pomiędzy różne elementy drabiny feudalnej (jest to zupełnie inny sposób rozumienia praw własności niż obecnie lub w prawie rzymskim; można powiedzieć z pewnym uproszczeniem, że różne uprawnienia właścicielskie są dzielone pomiędzy kilka osób)
Pan feudalny posiadał własność zwierzchnią, chłop (stojący najniżej w hierarchii społecznej) dysponował własnością użytkową; podobnie można widzieć relacje własnościowe pomiędzy kolejnymi szczeblami drabiny feudalnej (choć rodzaj zobowiązań był inny niż u chłopów)
Szczególny charakter przybrały zobowiązania feudalne w przypadku chłopów (które z czasem zaczęto nazywać renta feudalną); można wyróżnić trzy rodzaje tych świadczeń:
naturalne - daniny w naturze (zboże, zwierzęta domowe itp.)
odrobkowe - robocizna świadczona na rzecz pana (pańszczyzna)
czynszowe - opłaty pieniężne
Położenie chłopów
Do końca X w. nastąpiło niemal całkowite uzależnienie wolnych chłopów (zob. wykład 1) i przekształcenie ich w chłopów-poddanych w ramach systemu lennego; w ten sposób doszło do ostatecznego ujednolicenia sytuacji różnych grup ludności chłopskiej: wolnych, dawnych kolonów oraz niewolników
Uzależnienie chłopów-poddanych od pana feudalnego (tzw. poddaństwo) mogło być trojakiego rodzaju:
gruntowe - dotyczyło ono wszystkich chłopów i wynikało z pańskiej zwierzchniej własności gruntu, jego wyrazem była renta feudalna
osobiste - oznaczało ono prawo własności pana do osoby chłopa, wyrażające się przywiązaniem do ziemi (ograniczenie swobody opuszczania wsi)
sądowe - prawo pana do sądzenia swoich poddanych (tzw. jurysdykcja patrymonialna), które było konsekwencją nadawania przez władców immunitetów sądowych
Formuła poddaństwa chłopów miała charakter przymusowy i dziedziczny, nie miała (przynajmniej w swoim klasycznym wydaniu) charakteru umownego (kontraktowego); taka formuła była efektem długoletniej ewolucji instytucji powstałych jeszcze w okresie państwa frankijskiego - w początkowym okresie relacje pomiędzy panem a chłopem nie musiały być dziedziczne, miały charakter dobrowolny i przynajmniej w pewnym wymiarze kontraktowy; osłabienie władzy monarszej na korzyść wielkich właścicieli ziemskich a jednocześnie osłabienie pozycji wolnych chłopów doprowadziło ostatecznie do wykształcenia opisanej powyżej formuły poddaństwa.
II. System lenny w Anglii i Francji
Francja
Opisane wyżej zasady klasycznego systemu lennego obowiązywały w średniowiecznej Francji i doprowadziły w bardzo szybkim tempie (już na przełomie IX i X w.) do daleko idącego ograniczenia władzy monarszej i wzrostu wpływów lokalnych książąt i hrabiów
Rozwój systemu lennego we Francji nasilił się podczas najazdów normańskich w IX w., kiedy monarchowie nadawali zaufanym możnym terytoria składające się nawet z kilku hrabstw (miało to poprawić zdolności obronne w sytuacji rozprzężenia aparatu państwowego); w konsekwencji powstały „państwa w państwie” (np. Akwitania, Flandria czy Burgundia)
Na początku X w. władza we Francji przeszła w ręce dynastii Kapetyngów (książąt tzw. księstwa Francji), którym udało się ustanowić w przeciągu X i XI w. zasadę dziedziczności tronu (początkowo obowiązywała zasada elekcji), jednak ich posiadłości były daleko mniejsze od domen ich największych wasali, tak że byli uzależnieni od lokalnych możnowładców
Król (zwany w francuskiej hierarchii feudalnej suzerenem) był wprawdzie najwyższym seniorem jednak w praktyce zależał od poparcia swych największych lenników, szczególnie że we Francji obowiązywała zasada, iż „wasal mojego wasala nie jest moim wasalem”, a zatem monarcha nie mógł odwołać się do drobnego rycerstwa, z reguły podporządkowanego książętom i hrabiom
Lokalni książęta i hrabiowie nadawali własne lenna (nieraz bardzo pokaźne) tworząc własne hrabstwa, jednak w przeciwieństwie do króla, przynajmniej część z lokalnych możnowładców swoją pozycję opierała nie tylko na dużych lennikach, ale również na gromadach drobnego rycerstwa, które otrzymywało bezpośrednie nadania od lokalnego możnowładcy
Sytuacja w poszczególnych dzielnicach Francji nie była jednakowa - np. w największej Akwitanii doszło do podobnego rozbicia jak w całej Francji, tak że sytuacja lokalnego księcia przypominała opisane wyżej położenie króla w całym państwie; na drugim biegunie stał system lenny w Normandii, gdzie książe zachował silną władzę centralną (zob. pkt. B1)
Rozbudowany system lenny we Francji stworzył również szereg sytuacji co najmniej niejednoznacznych - wielu wasali przyjmowało lenna od kilku seniorów często ze sobą skłóconych (co stawiało wasala w dwuznacznej sytuacji w wypadku wojny), często zdarzało się obejmowanie przez seniorów wyższego stopnia lenn niższego stopnia, czasem od własnych wasali
Jedną z takich niejednoznacznych sytuacji było przejęcie przez księcia Normandii Wilhelma Zdobywcę tronu angielskiego, w ten sposób król Anglii stał się wasalem króla Francji z księstwa Normandii, dodajmy wasalem o wiele potężniejszym od suzerena
Anglia
Normandzki system lenny
Normanowie przejęli francuski system lenny zachowali jednak kilka własnych rozwiązań
W księstwie normańskim została zachowana zależność wszystkich wojowników od wodza czyli księcia Normandii
Powstała drabina feudalna, ale nawet najniższa grupa wojowników, wyposażona w niewielkie gospodarstwa zbliżone do chłopskich, była zobligowana obok służby wojskowej do płacenia czynszu i pańszczyzny oraz zobowiązana do bezpośredniego posłuszeństwa wobec księcia
Książęta normańscy zorganizowali własną odrębną od seniori administrację kraju, z własnymi urzędnikami - wicehrabiami - którzy kontrolowali działalność hrabiów i baronów
Książęta normańscy - dla umocnienia swej władzy - zabraniali komukolwiek bez swej wiedzy budowania własnych zamków warownych
Reforma kleru uzależniła kościół normański od księcia
Wprowadzony system spowodował zanik wojen prywatnych dręczących resztę państwa francuskiego
System lenny w Anglii po podboju normańskim
W 1066 r. książe Normandii Wilhelm Zdobywca pokonując Anglosasów w bitwie pod Hastings przejął rządy nad Anglią
W wyniku podboju większość włości feudalnych została przejęta przez rycerstwo normańskie
Wilhelm stworzył również potężną domenę królewską obejmującą 1/7 wszystkich dóbr ziemskich
Wilhelm przeszczepił na grunt angielski normański system feudalny
Całe terytorium kraju uznano za własność króla nadawaną wasalom królewskim i z kolei przez nich rozdzielaną między własnych wasali
W przeciwieństwie do Francji wprowadzono zasadę przysięgi wierności dla króla od wszystkich wolnych poddanych
Prerogatyw królewskich strzegł rozbudowany aparat administracyjny i skarbowy, a skarb został oddzielony od prywatnej szkatuły królewskiej (sytuacja niespotykana w ówczesnych czasach)
Utrzymano sądownictwo publiczne pod kontrolą funkcjonariuszy królewskich, zakładające równość wszystkich wolnych wobec prawa
W ręku królewskich urzędników zbierających podatki - szeryfów - zaczął się skupiać nadzór nad sądownictwem i utrzymanie porządku w skali hrabstwa, nominalnie zarządzanego przez hrabiego
III. Odnowienie cesarstwa przez władców Niemiec i konflikt z papiestwem
System lenny w Niemczech
System lenny w państwie wschodniofrankijskim rozwinął się nieco odmiennie niż we Francji chociaż również tutaj doszło do (przejściowego) osłabienia władzy centralnej
Różnica polegała na innym charakterze lokalnych włości - w Niemczech przetrwały dawne związki plemienne, które wyłoniły własne jednostki terytorialne (np. Bawaria, Frankonia, Szwabia czy Saksonia), a spośród możnowładztwa plemiennego lokalnych książąt
Siła plemiennych państewek wchodzących w skład Niemiec osłabiała centralną monarchię Karolingów i czyniła ich władzę iluzoryczną
Konsolidacja władzy przez dynastię saską i odnowienie cesarstwa
Po wygaśnięciu lokalnej linii Karolingów koronę Niemiec przejęli książęta sascy
Dwaj pierwsi władcy - Henryk I (919-935) oraz Otton I Wielki (935-973) - dokonali umocnienia władzy centralnej (głównie dzięki zwycięskim wojnom na Wschodzie ze Słowianami i Węgrami - zahamowano najazdy na teren państwa, a Otton zajął część terenów zachodnich Słowian zakładając tam marchie - Saską i Wschodnią)
Otton próbował również ukrócić niezależność lokalnych książąt obsadzając tamtejsze trony osobami ze swojej rodziny, jednak okazało się to bezskuteczne, co w przyszłości (przede wszystkim w XIII w.) będzie zgubne dla jedności państwa
W drugiej połowie swego panowania Otton I odwołał się do idei karolińskich pragnąc przyjąć koronę cesarską; wykorzystując konflikty wewnętrzne we Włoszech i walki o tron papieski zajął w 961 r. Lombardię i w 962 r. został koronowany przez papieża na cesarza
Od czasu Ottona Wielkiego aż do przełomu XVIII i XIX w. korona cesarska będzie związana z królami Niemiec (choć nie wszyscy królowie Niemiec będą cesarzami)
Konflikt cesarstwa z papiestwem
Odnowienie cesarstwa musiało wcześniej czy później doprowadzić do konfliktu z papiestwem o przodownictwo w świecie chrześcijaństwa zachodniego
Cesarze wzorem swoich wschodnich odpowiedników, idąc śladem Karola Wielkiego starali się sprawować zwierzchność nad papiestwem, a szczególnie nad kościołem niemieckim
Do połowy XI w. w związku kryzysem papiestwa i kościoła w ogóle (rozpowszechnienie handlu stanowiskami - tzw. symonia) przeżywające okres potęgi cesarstwo zdecydowanie dominowało nad papiestwem - symbolem tej dominacji może być synod w Sutri (1046), na którym cesarz Henryk III zdjął ze stanowiska trzech rywalizujących ze sobą papieży i powołał własnego kandydata Klemensa III
Reforma w kościele przeprowadzona przez następnych papieży, szczególnie przez Grzegorza VII doprowadziła do wzmocnienia pozycji kościoła a w następstwie do konfliktu z cesarstwem o inwestyturę, którego szczyt przypadł na lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte XI w. (konflikt Grzegorza VII i Henryka IV, ze słynną pielgrzymką wyklętego przez papieża Henryka IV do Canossy)
Grzegorz VII oficjalnie zakwestionował prawo władców świeckich do obsadzania stanowisk kościelnych oraz wysunął ideę zwierzchnictwa papiestwa nad cesarstwem i kościoła nad władzą świecką w ogóle
Konflikt pomiędzy papiestwem i cesarstwem (pomimo śmierci Grzegorza) pozostał nierozstrzygnięty i toczył się jeszcze przez następne sto kilkadziesiąt lat doprowadzając najpierw do faktycznego (nie formalnego) upadku pozycji cesarza i rozkładu Rzeszy Niemieckiej, a następnie do zupełnej kompromitacji papiestwa (początek XIV w.)
Konsekwencje konfliktu cesarstwa z papiestwem
Konflikt o inwestyturę nie przyniósł zwycięstwa żadnej ze stron, jednak miał daleko idące skutki dla dziejów całej łacińskiej Europy
W jego efekcie doszło do autonomizacji obu ośrodków władzy - władzy świeckiej i władzy duchownej (pomimo czasowej dominacji monarchów w niektórych państwach europejskich) - w dłuższej perspektywie można w tym widzieć podstawy do rozdzielenia kościoła i państwa w Europie
Konflikt osłabił oba ośrodki władzy, co nie pozwoliło na ustanowienie jednego silnego centrum na całym kontynencie i dało szansę rozwinięcia się różnorodnym formom politycznym na terenie zachodniego chrześcijaństwa
Brak ścisłego związku z władzą polityczną był jednym z powodów odmiennej linii rozwojowej kościoła łacińskiego (w porównaniu z kościołem wschodnim), znaczonej silniejszą decentralizacją i inną koncepcją Boga (jako zbawcy i odkupiciela, a nie władcy)
Konflikt dał również możliwość emancypacji niższym warstwom społecznym, które mogły wykorzystywać walczące strony dla realizacji własnych interesów (przykładem może być udzielenie poparcia Henrykowi IV przez miasta w zamian za nadanie szeregu przywilejów)
IV. Gospodarka i społeczeństwo złotego wieku średniowiecza:
Powrót gospodarki towarowo-pieniężnej
Rolnictwo
Wzrost areału i zmiany techniczne
wraz z ustaniem najazdów normańskich, węgierskich i muzułmańskich (początek XI w.) nastąpiła nowa fala kolonizacji opustoszałych w czasie najazdów wsi oraz zaludnianie nowych obszarów; główną rolę odgrywała w tym procesie wielka własność dążąca do powiększenia swoich dochodów; wzrost produkcji w rolnictwie miał charakter ekstensywny i opierał się przede wszystkim na zagospodarowaniu nowych gruntów, a w znacznie mniejszym stopniu na zastosowaniu nowych rozwiązań technicznych i wzroście wydajności
w znacznym stopniu rozwinęło się osadnictwo w krajach położonych na północ od Alp, w których występowały żyźniejsze gleby niż na terenach śródziemnomorskich; cięższe gleby wymagały jednak zastosowania mocniejszych narzędzi i siły pociągowej, co prowadziło do wykorzystywania nowych narzędzi (zob. niżej); ze względu na komplikacje organizacyjne prekursorem tego osadnictwa była własność kościelna (klasztory), najlepiej przygotowana do przeprowadzenia takich skomplikowanych operacji
rozwój osadnictwa wymagał stworzenia korzystniejszych niż dotychczas warunków dla chłopów-osadników; chłopi uzyskiwali okres wolnizny (czasowe zwolnienie z renty feudalnej), większe swobody w porównaniu z dawnymi włościami (stosunek osobistej zależności przechodził w zależność rzeczową związaną z posiadaniem przez chłopa gruntu i związanych z nim uprawnień)
rozpowszechnienie się powyższych uprawnień w nowych wsiach spowodowało z czasem przeniesienie ich do dawnych włości a w efekcie ujednolicenie położenia stanu chłopskiego
poprawie uległo również prawo chłopów do gospodarstw, które stały się dziedziczne pod warunkiem wywiązywania się ze świadczeń
zmianom w położeniu chłopów towarzyszyły innowacje w rolnictwie i jego otoczeniu: upowszechniły się (spotykane już wcześniej) trójpolówka, pług żelazny, wynaleziono nowy typ zaprzęgu konia (z chomątem), wóz czterokołowy, koło wodne nadsiębierne, wiatrak, piec z kominem coraz częściej stosowano nawożenie, zwiększono zestaw uprawianych roślin (przede wszystkim warzyw)
Zmiany w strukturze wsi
zmiany, które zaszły na wsi na początku XI w. (zwiększenie areału, postęp techniczny) spowodowały powstanie nadwyżek żywności i przyczyniły się do rozwoju handlu i miast (zob. niżej)
rozwój handlu i miast (gospodarki towarowo-pieniężnej) przyczynił się z kolei do dalszych zmian strukturalnych na wsi, rozsadzając dotychczasowy związany jeszcze mocno z tradycją karolińską model organizacji produkcji rolnej
w pierwszej kolejności panowie feudalni zaczęli zamieniać nieefektywne zobowiązania pańszczyźniane na świadczenia naturalne, a wraz z rozwojem gospodarki towarowo-pieniężnej na czynsz (komutacja - proces zamiany robocizn na czynsz); pierwszym regionem w którym na szeroką skalę zastosowano oczynszowanie chłopów były tereny późniejszych Niderlandów (XI/XII w.), komutacja stała się powszechna w całej Europie Zachodniej w XIII w.
ziemie dworskie, które w wyniku przejścia na świadczenia rzeczowe straciły dotychczasową siłę roboczą, były dzielone na działki i dzierżawione
gospodarka dworska, a za nią chłopska wraz z powstawaniem i krzepnięciem lokalnych rynków wchodziła w obieg gospodarki towarowo pieniężnej; feudałowie nie potrzebowali już produkować wszystkiego w swojej domenie, potrzebne produkty mogli nabyć na rynku w mieście
drugim ważnym motywem sprzyjającym przejściu na oczynszowanie były wyprawy wojenne organizowane w XI-XIII w., przede wszystkim krucjaty, ale również liczne wyprawy na bogatsze regiony Europy (np. dla rycerstwa niemieckiego niezwykle kuszące były liczne kampanie wojenne cesarzy wyprawiających się do Włoch); rycerstwo chcące brać udział w wyprawach potrzebowało środków na wyposażenie i długą podróż
Miasta i ich prawa
Geneza odrodzenia miast
za miasto będziemy tu rozumieć osadę odróżniającą się pod względem zajęć ludności i roli ekonomicznej (handel i rzemiosło) od otaczających ją wsi
czynniki miastotwórcze, które można wyróżnić dla powstających w średniowieczu miejscowości są różnorodne; miasta powstawały wokół miejsc kultu, siedzib władców, wokół warownych grodów, na skrzyżowaniu dróg handlowych, w miejscach dogodnych dla powstania portu, jednak żaden z wymienionych tu czynników nie gwarantował powstania osady miejskiej
najważniejszym czynnikiem miastotwórczym było istnienie rozwiniętego handlu, przypomnijmy że we wczesnym średniowieczu większość z dotychczasowych ośrodków miejskich zamarło wraz z upadkiem handlu i powrotem do gospodarki naturalnej
pojawienie się nadwyżek żywności związane ze zmianami na wsi wywołało zapotrzebowanie na lokalne rynki wymiany i stało się, jednym z podstawowych czynników miastotwórczych
Emancypacja miast
miasta średniowieczne początkowo nie różniły się pod względem prawnym od osad wiejskich: jego teren stanowił własność pana feudalnego, któremu mieszkańcy musieli oddawać daninę w formie pieniężnej lub w postaci produktów ewentualnie świadczyć usługi
w XI-XII w. ludność miast zaczęła tworzyć „komuny” mające na celu walkę o samorząd i wolność osobistą; pierwsze takie konflikty wybuchły w Lombardii i Flandrii, później we Francji i zachodnich Niemczech; „komuny” występujące przeciw lokalnym feudałom mogły bardzo często liczyć na poparcie monarchów, jednak we własnych domenach monarchowie z reguły przeciwstawiali się dążeniom „komun” (na tej zasadzie Paryż nie otrzymał własnego samorządu)
najszybciej emancypowały się miasta włoskie (efekt konfliktu papiestwa z cesarstwem), uzyskując niekiedy nie tylko samorząd ale wręcz samodzielność (jedynie pod formalną tylko opieką cesarza lub papieża); podobną samodzielność zaczęły zdobywać miasta niderlandzkie i niemieckie w okresie osłabienia cesarstwa (od XIII w.)
inną i częstszą drogą uzyskania samodzielności niż walka zbrojna było wykupienie przez mieszczan od swojego pana feudalnego przywileju, nadającego im „wolności miejskie”, tzn. samorząd i immunitet
Ustrój polityczny miast
We Włoszech „komuny” przy ustanawianiu ustroju miast nawiązały do tradycji rzymskich, które przetrwały w miastach znajdujących się pod panowaniem bizantyjskim - powstał w ten sposób tzw. ustrój konsularny, w którym jednak liczba konsulów była zdecydowanie wyższa (do 21) niż w antycznym Rzymie (2); skład społeczny zgromadzenia konsulów nie był jednolity, obok mieszczan znaleźli się tam m.in. rycerze mieszkający w miastach i parający się często handlem, którzy opowiedzieli się po stronie komun
Ustrój konsularny stał się wzorem dla miast niemieckich (consul tłumaczono jako Ratsherr - polski rajca) i części francuskich; z Niemiec został przejęty przez miasta polskie, czeskie i węgierskie (zob. niżej)
We Flandrii, Niderlandach oraz północno-zachodniej Francji (także w niektórych miastach północnych Niemiec) system polityczny miast wykształcił się z lokalnego organu sądowego - sądu ławniczego, działającego początkowo pod przewodnictwem feudalnego funkcjonariusza - wójta, a po uzyskaniu samorządu tworzącego organ władzy miejskiej
Podstawowe cechy samorządu miejskiego (jest to pewne uproszczenie ponieważ w różnych regionach w zależności od miejscowych tradycji wyglądało to trochę inaczej):
wybieralność własnych organów władzy - rady miejskiej z burmistrzem
własne sądownictwo zastępujące sąd pana feudalnego
własna siła zbrojna
prowadzenie własnej polityki gospodarczej i finansowej
mieszczanie (w przeciwieństwie do chłopów) posiadali wolność osobistą
Początkowo organy władzy miejskiej pochodziły (przynajmniej formalnie) z wyboru, dokonywanego przez ogół mieszczaństwa, z czasem jednak grupa rządząca zastępowała wybory kooptacją i likwidowała wpływ ogólnego zgromadzenia na politykę miasta
W większości ośrodków miejskich wytworzyła się oligarchia miejska sprawująca władzę (patrycjat) składająca się z kilkudziesięciu najpotężniejszych rodzin, które stale dzierżyły stanowiska rajców.
Struktura społeczna w mieście średniowiecznym
Ewolucja życia politycznego w miastach średniowiecznych spowodowała wyłonienie się podziałów społecznych na duże grupy
Najwyżej w strukturze społecznej miasta stał patrycjat (zob. pkt. 3e), w skład którego wchodziły rodziny obsadzające władze miejskie; początkowo byli to bogaci kupcy i najwięksi właściciele gruntów i nieruchomości, z czasem dawne rodziny bogatych kupców przeobraziły się w posiadaczy nieruchomości i bankierów.
Drugą, a zarazem największą i najbardziej zróżnicowaną grupą było pospólstwo; w jego skład wchodzili zarówno kupcy, często bardzo zamożni, jak i zwykli rzemieślnicy; grupa ta stanowiła naturalną opozycję wobec patrycjatu, a odsunięta od udziału we władzy była najbardziej skłonna do buntu przeciw rządzącej oligarchii (takie bunty w miastach wybuchały przynajmniej od XIII w.)
Trzecią warstwą stojąca na dole drabiny społecznej był plebs, do którego należały najuboższe grupy ludności (np. czeladnicy, służba itp.)
Korporacje rzemieślnicze (cechy)
Odsunięci od władzy rzemieślnicy nie mieli wpływu na decyzje patrycjatu promującego często wolny handel towarami konkurencyjnymi wobec ich produkcji; w tych okolicznościach zaczęły powstawać korporacje rzemieślnicze zwane cechami mające na celu obronę interesów ich członków
Z czasem cechy zostały uznane przez władze miast, choć np. w południowej Francji korporacje rzemieślnicze nie rozwinęły się, a kontrolę nad rzemiosłem sprawowali rajcy
Cechy obok funkcji religijnych oraz pomocy swym członkom i ich rodzinom (np. wdowom i sierotom po zmarłych majstrach) pełniły kilka istotnych funkcji ekonomicznych:
monopol produkcji: cechy określały rozmiary produkcji i kontrolowały jakość wyrobów, pozyskiwanie i rozdział surowców oraz zbyt towarów
monopol szkolenia: kontrolowano kształcenie uczniów, cechy miały monopol na organizowanie egzaminów mistrzowskich dla czeladników; uzyskanie tytułu mistrza wymagało 4-12 lat nauki, pracy jako czeladnik, odbycia tzw. wędrówki czeladniczej po innych miastach wreszcie wykonania pracy mistrzowskiej
monopol sprzedaży: cechy kontrolowały zbyt towarów, w praktyce oznaczało to, że wyroby rzemieślnicze mogli sprzedawać jedynie majstrzy
funkcja sądownicza: ustalanie reguł życia cechowego oraz sądzenie i karanie za ich złamanie
Ustrój cechów charakteryzował się równością członków, natomiast bardzo ostro zwalczano konkurencję obcych i nie zrzeszonych tzw. partaczy (ograniczeniu konkurencji służył omówiony monopol produkcji i sprzedaży)
Zasady funkcjonowania cechów były szczegółowo regulowane w statutach cechowych
Korporacje kupieckie (gildie)
Podobnie jak rzemieślnicy również kupcy tworzyli swoje korporacje zawodowe zwane gildiami, mające podobnie jak cechy chronić przed obca konkurencją poprzez wprowadzanie odpowiednich przepisów regulujących handel na terenie miasta
Jednym z takich przepisów było prawo składu - zmuszające kupca przybywającego do miasta do sprzedaży całości towaru lub pozostawienia go w składzie miejskim (w przypadku pełnego prawa składu) bądź wystawienia towaru na pewien czas (w przypadku częściowego prawa składu)
Zakazywano sprzedaży detalicznej, handlować można było jedynie na placu publicznym (zakazy te nie obowiązywały w okresie jarmarków odbywających się periodycznie z reguły przy okazji świąt kościelnych)
Obcy kupcy mogli nawiązywać między sobą kontakty jedynie za pośrednictwem miejscowego maklera
Ograniczeniem dla handlu (nie związanym tym razem z działalnością korporacji kupieckich) był przymus drogowy, nakazujący trzymać się wyznaczonych szlaków, co było związane z interesem lokalnych właścicieli feudalnych; utrudnieniem w obrocie handlowym były również liczne komory celne zarówno wewnętrzne, jak i na granicach państw
Pieniądz i kredyt
Rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej spowodował „powrót” pieniądza jako powszechnego miernika wartości
Cały czas, podobnie jak we wcześniejszym okresie, system pieniężny znajdował się w chaosie - niemal każdy z większych seniorów rościł sobie prawo do bicia monet, również miasta dążyły do uzyskania takich uprawnień; fałszerstwa dokonywane przez władców przy okazji nowych emisji (zmniejszanie wagowego udziału kruszców w bitych monetach) były jednym z najczęstszych sposobów pozyskiwania dodatkowych dochodów
Problemem był również niedostatek kruszców (przede wszystkim srebra) wobec rosnącego popytu na nowy pieniądz
Brak kruszców spowodował, że coraz większą rolę zaczęły odgrywać transakcje kredytowe (od XIII w.); we Włoszech do użycia weszły weksle (niezbędne przy rozliczeniach dużych sum w transakcjach odbywających się pomiędzy różnymi miastami)
Dla uporządkowania i ułatwienia obrotów wielkie miasta włoskie wypuszczają własne monety złote (Florencja - floreny, Wenecja - dukaty)
Ze względu na ograniczenia religijne początkowo kredyt na procent znalazł się w ręku finansistów żydowskich; wraz z osłabieniem zakazów udzielaniem drobnego kredytu pod zastaw zajęli się kupcy/lichwiarze z miast lombardzkich (stąd nazwa lombard)
Większych kredytów (przede wszystkim władcom) udzielały klasztory i zakony rycerskie (wyspecjalizowali się w tym Templariusze), a później również wielkie domy bankowe z północnych Włoch (np. z Florencji); były to również kredyty pod zastaw - ziemi, renty feudalnej, regaliów; dochodem wierzyciela był zysk płynący z zastawu
Rozwój działalności finansowej przez miasta włoskie w połączeniu z ich polityczną niezależnością (republiki miejskie z najsłynniejszą i najpotężniejszą Wenecją) doprowadził do powstania zaczątków nowoczesnych finansów państwowych
Kredyt kupiecki (przeznaczony na działalność handlową) rozwinął się najpierw we Włoszech pod postacią spółek handlowych (kredytodawca wchodził do spółki z kapitałem w zamian za udział w zyskach z wyprawy)
Z czasem spółki handlowe zaczęły przekształcać się w firmy zajmujące się wyłącznie działalnością finansową (pierwsze banki)
Rozwój bankowości i wszelkich usług finansowych, szukanie różnych form lokowania zgromadzonego kapitału, poszukiwanie nowych rynków, wprowadzanie nowych rozwiązań organizacyjnych w produkcji (nakład w Niderlandach), wprowadzenie ceł pokazuje na kluczowa rolę miast i mieszczaństwa (szczególnie z północnych Włoch i Niderlandów) jako prekursorów kapitalizmu i powstawania struktur nowoczesnego państwa.
Wielkie ośrodki handlu
Rozwój miast w Europie
Pomiędzy XI a XIII w. większość Europy Zachodniej pokryła się siecią większych i mniejszych miast, oczywiście nie wszędzie w tym samym czasie i w tym samym stopniu
Procesy urbanizacyjne najszybciej i najsilniej przebiegały we Włoszech (szczególnie północnych), a następnie we Flandrii i sąsiednich hrabstwach i księstwach na pograniczu Francji i Niemiec (późniejsze Niderlandy); w północnych Włoszech znajdowało się w tym okresie najwięcej wielkich miast (kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców, np. Wenecja, Genua, Florencja), jednak największym miastem Europy średniowiecznej, szczególnie pod koniec tego okresu, był Paryż liczący najprawdopodobniej ok. 200 tys. mieszkańców (geneza rozwoju Paryża jest jednak inna niż miast włoskich czy niderlandzkich, rozrost miasta był przede wszystkim związany z jego funkcją polityczną i administracyjną)
Charakterystyczną cechą obu tych obszarów jest słabość władzy centralnej, w tym również lokalnych feudałów, którzy muszą zabiegać w o wiele większym stopniu niż ich odpowiednicy z innych terenów o przychylność miejscowej ludności; w efekcie mieszczaństwo (w Niderlandach również chłopstwo) miało o wiele silniejszą pozycję polityczną niż w innych krajach europejskich
Z najbardziej rozwiniętych terenów handel i rzemiosło promieniowały na dalsze - powodując rozwój handlu i sieci miejskiej - w efekcie od XIII w. możemy mówić pojawianiu się coraz silniejszych rynków ponad regionalnych
W XI-XIII w. powstała sieć ośrodków miejskich w Zachodniej Europie, wokół dużych miast mających charakter centrów handlu regionalnego lub ponadregionalnego (np. Brugia czy Genua) powstawały mniejsze - ośrodki handlu lokalnego (obszar „wpływu” małego miasta obejmował okrąg o promieniu ok. 20-30 km, tak żeby w ciągu jednego dnia można było się dostać do miasta i z niego wrócić)
Północne Włochy - świat niezależnych republik miejskich
Przyczyny szybszego rozwoju miast włoskich można widzieć w kilku czynnikach
w przeciwieństwie do innych regionów Europy Zachodniej we Włoszech nie zanikł handel oraz przetrwało wiele dawnych ośrodków miejskich (przede wszystkim miasta pozostające pod kontrolą Bizancjum)
ożywione kontakty z Cesarstwem Wschodnim stworzyły możliwości dla portów włoskich odgrywania roli centrów handlowych dla handlu towarami luksusowymi z władcami nowych „barbarzyńskich” królestw
słabość i rozbicie władzy politycznej na terenie Italii pozwoliła miastom regionu osiągnąć najszybciej względną autonomię, bądź wręcz niezależność polityczną (np. Wenecja)
Północne Włochy były w efekcie najsilniej zurbanizowanym (a właściwie jedynym naprawdę zurbanizowanym) regionem w Europie; rozwinęło się tutaj nieproporcjonalnie wiele w porównaniu z innymi regionami Europy ośrodków miejskich (np. Florencja, Mediolan, Piza), z najpotężniejszymi centrami handlowymi - Wenecją i Genuą
Wenecja
w Wenecji jako jednym z pierwszych miast wykształcił się ustrój republiki arystokratycznej z radą miejską; na czele republiki stał doża (dawny bizantyjski duks), który wraz z usamodzielnieniem się miasta od Bizancjum przestał być mianowany przez cesarzy Wschodu a był wybierany z grona miejscowej arystokracji
Wenecja stała się głównym ośrodkiem handlu europejskiego z Bizancjum
wzrost obrotów miasta datuje się od X w. wraz z uruchomieniem kanałów transportowych z południowymi Niemcami przez przełęcze alpejskie
potęga Wenecji wzrosła jeszcze podczas krucjat, w których miasto brało czynny udział m.in. jako organizator transportu morskiego; szczególne korzyści wyciągnęli Wenecjanie z czwartej krucjaty (początek XIII w.) biorąc udział w grabieży Konstantynopola (dotychczasowego protektora miasta) oraz przejmując część posiadłości śródziemnomorskich Bizancjum (m.in. Kretę i miasta dalmatyńskie - Adriatyk stał się niemal wewnętrznym morzem Wenecji)
w XIII w. kupcy weneccy zaczęli organizować wyprawy w głąb Azji (m.in. do Indii); najsłynniejszą wyprawą wenecką jest podróż Marco Polo do Chin (1271-1295)
Genua
najpoważniejszym konkurentem Wenecji w handlu wschodnim była w średniowieczu Genua
Genueńczycy opanowali w XIII w. handel z krajami islamskimi (rywalizując o ten rynek z Pizą i w przeciągu XII i XIII w. pozbawiając Pizę jej licznych posiadłości śródziemnomorskich)
Genua posiadała swoje placówki handlowe m.in. w Palestynie i Syrii oraz na Cyprze, skąd podejmowano wyprawy w głąb Azji
Genua wykorzystała konflikt Wenecji z prawowitymi cesarzami Bizancjum i po restauracji Cesarstwa Wschodniego (1261) przejęła kontakty handlowe konkurenta z Konstantynopolem, jak również zmonopolizowała handel z basenem Morza Czarnego
Niderlandy
Obok północnych Włoch drugim najgęściej zurbanizowanym regionem był obszar późniejszych Niderlandów (przede wszystkim hrabstwo Flandrii)
Ośrodki miejskie na tych terenach zaczęły powstawać od X w. i były związane z produkcją i handlem suknem (Brugia, Ypres, Gandawa); sukiennictwo flandryjskie bardzo szybko rozwinęło stosunkowo zaawansowaną technologię produkcji, jak również przeszło do bardziej zaawansowanych form organizacyjnych - kupcy flandryjscy już od XIII w. zaczęli wprowadzać na tych terenach nakład omijając ograniczenia cechowe (kupiec/nakładca organizował surowiec przekazując go chałupnikom produkującym dla niego sukno w zamian za wynagrodzenie)
Na rozkwit ośrodków handlowych regionu (przede wszystkim Brugii) wpływało również pośrednictwo w handlu pomiędzy kontynentem a Anglią
Rozwój Flandrii i sąsiednich hrabstw, podobnie jak we Włoszech, ułatwiała słaba pozycja władzy senioralnej (w przypadku Flandrii króla Francji, w przypadku terenów bardziej na wschód władców Niemiec); np. hrabia Flandrii czerpiąc dochody z gospodarki swojego państwa mógł całkowicie ignorować swojego francuskiego suzerena. Zaawansowanie gospodarcze regionu nie dorównywała jednak w tym okresie miastom północnych Włoch, szczyt potęgi Brugii przypadnie na XIV stulecie, a kariera miast z północnych Niderlandów (przede wszystkim holenderskiego Amsterdamu) rozpocznie się w XV w. a osiągnie swój szczyt w XVII stuleciu
Krucjaty i ich znaczenie ekonomiczne
Geneza krucjat - sytuacja społeczna końca XI w.
Szereg zmian politycznych, religijnych i gospodarczych postępujących od początku XI w. wywołały przemiany w sytuacji społecznej końca wieku
W przeciągu XI w. nastąpił znaczny wzrost liczby ludności kontynentu, będący najprawdopodobniej efektem uspokojenia sytuacji politycznej i przemian w gospodarce wiejskiej
Rozpowszechnienie nowego osadnictwa wywołało wzmożoną migrację ludności wiejskiej poszukującej lepszych warunków życia
Zachodnioeuropejscy kupcy, którzy pojawili się wraz z odbudową życia miejskiego, zaczęli poszukiwać nowych możliwości w handlu dalekosiężnym starając się wyprzeć konkurencję kupców wschodnich
Wzrost liczby drobnego rycerstwa wynikający ze zwiększenia populacji i rozdrobnienia feudalnego (rosnąca liczba drobnych rycerzy, często bez nadań stanowiła poważny problem dla monarchów starających się ukrócić „wojny prywatne” i zwykłe rozbójnictwo - problem obecny szczególnie silnie we Francji, ale również w innych krajach)
Duża liczba drobnego duchowieństwa mająca zablokowaną drogę awansu ze względu na obsadzanie stanowisk przez bogate rody wykorzystujące w tym celu symonię
Istniejący „nawis demograficzny” szukający dla siebie zajęcia
Wzmożona mobilność wszystkich grup ludności związana z przemianami w życiu gospodarczym (nowe osadnictwo wiejskie, migracje do powstających miast itd.)
Reforma i odnowa w kościele oraz związany z tym konflikt cesarstwa z papiestwem powodujące wzmożenie uczuć religijnych i większą identyfikację z Kościołem
Wszystkie te przyczyny w połączeniu z rosnącą żarliwością stały się solidnym fundamentem dla idei wypraw krzyżowych
Wyprawy krzyżowe: w trakcie XII i I poł. XIII w. zorganizowano z inicjatywy papiestwa cztery wielkie wyprawy krzyżowe oraz kilka mniejszych z reguły organizowanych przez któregoś z władców; w wyniku pierwszej z krucjat zajęto m.in. Palestynę i utworzono Królestwo Jerozolimskie, które w coraz bardziej okrojonych rozmiarach przetrwało niemal do końca XII w.; późniejsze próby odzyskania terenów utraconych na rzecz państw muzułmańskich okazały się nieudane; wraz z upływem czasu krucjaty traciły swój pierwotny charakter, czego dobitnym przykładem była czwarta krucjata, w trakcie której armia krzyżowców nawet nie starła się z „niewiernymi” ale za to zajęła i splądrowała Konstantynopol i ustanowiła w nim nowe cesarstwo - zwane łacińskim
Konsekwencje ekonomiczne krucjat
Wyprawy krzyżowe ograniczyły w pewnym stopniu „nawis” demograficzny, wysyłając duże grupy ludzi na Wschód, z których część osiedliła się w zdobytych krajach na Wschodzie
W wyniku krucjat zaktywizował się handel miast włoskich, przede wszystkim Wenecji i Genui, które wzmocniły swoja pozycje dzięki upadkowi kupiectwa bizantyjskiego i arabskiego
Aktywizacja miast włoskich przyśpieszyła rozwój ośrodków w głębi kontynentu
Kraje Zachodu zapoznały się z nauką i osiągnięciami technicznymi państw arabskich oraz Bizancjum; przyswojono sobie m.in. uprawę drzew owocowych, nawadnianie, technologię produkcji stali i papieru
Kolonizacja niemiecka Wschodu i „prawo niemieckie”
Przyczyny kolonizacji niemieckiej Wschodu w XIII w.
Niski stopień zaludnienia krajów Europy Środkowej
Lokalni książęta i biskupi ze wschodnich terenów Niemiec oraz Polski, Czech i Węgier upatrywali w kolonizacji znakomity sposób na powiększenie własnych dochodów
Nadwyżka ubogiego rycerstwa - ministeriałów - wywodzącego się z ludności niewolnej zaangażowanej przez monarchów do służby wojskowej, mającej niski status społecznych w Niemczech, mogącego uzyskać na Wschodzie pokaźne nadziały ziemskie
Kupcy i rzemieślnicy szukający nowych obszarów dla penetracji handlowej
Chłopi poszukujący nowych (i większych) terenów pod uprawę
Kolonizacja niemiecka objęła w rzeczywistości przede wszystkim wschodnie tereny Rzeszy odebrane jeszcze w X i XI w. Słowianom, częściowo Czechy, Pomorze, w pewnej mierze Polskę, o wiele istotniejsze było jednak przejęcie na niemal całym obszarze Europy Środkowej tzw. „prawa niemieckiego” regulującego zasady lokacji miast i wsi
„Prawo niemieckie” na wsi
Na czele grupy osadniczej stał zasadźca, który często finansował sprowadzenie grupy chłopów
Zasadźca przy lokowaniu nowej wsi zawierał układ z panem feudalnym, wytyczał działki pod zabudowania i wielkość pól (dzieląc na trzy niwy stosownie do potrzeb trójpolówki, każdy gospodarz otrzymywał działkę w każdej z niw); użytkowanie pastwisk i lasu pozostawało wspólne
Poza chłopami pełnorolnymi osadzano na ziemi małorolnych tzw. zagrodników (czasem byli to rzemieślnicy wiejscy, częściej chłopi przybyli bez środków do zagospodarowania, zmuszeni dorabiać sobie praca najemną u sąsiadów)
Na czele wsi stał sołtys, którym z reguły był zasadźca (odstępujący później często z zyskiem sołectwo następcy); sołtys był lennikiem pana wsi, miał obowiązek konnej służby wojskowej, zbierał dla pana daniny, z których część zostawiał sobie; sołtys stał na czele sądu wiejskiego złożonego z chłopskich ławników; gospodarstwo sołtysa z reguły przewyższało znacznie wszystkie inne, sołtys z zasady miał prawo zakładania karczmy i młyna
Na zagospodarowanych świeżo terenach chłopi byli przez pewną liczbę lat wolni od ciężarów na rzecz pana; po ich upływie musieli płacić czynsz w naturze i pieniądzu; czasem ale raczej rzadko dochodziła do tego robocizna, jeśli pan feudalny prowadził własne gospodarstwo
„Prawo niemieckie” w mieście
Technika osadnicza przy lokowaniu miast wyglądała podobnie jak na wsiach; również tutaj akcją osadniczą kierowali zasadźcy, zajmujący się rozplanowaniem osady i sprowadzeniem osadników
Lokacje miast na ziemiach na wschód od Łaby dokonywały się z reguły według prawa miejskiego wzorowanego na Magdeburgu, Lubece lub Norymberdze
Na ogół nie chodziło o lokację nowych miast, ale o nadanie praw ośrodkom już istniejącym; przy tej okazji wyznaczano (o ile to było możliwe) nową siatkę ulic, ewentualnie lokowano nowe miasto obok starego
Miasto założone lub przeniesione na prawo niemieckie było wyodrębnione prawnie spod królewskiego (książęcego) sądownictwa i jurysdykcji; podlegało własnemu sądowi ławniczemu rządzącemu się prawem niemieckim oraz samorządowym instytucjom miejskim
Na czele miasta stał wójt (z reguły zasadźca), który przewodniczył sądowi ławniczemu, reprezentował wobec mieszczan pana feudalnego i za to wszystko korzystał z licznych uprawnień i dochodów w mieście
Obok wójta pojawiła się rada miejska, stanowiąca właściwą reprezentacje mieszczaństwa; z czasem rady starały się wykupić wójtostwa
11