System penitencjarny - celkowy i milczenia
Wypracowanie systemów opartych na odosobnieniu przypadło w udziale Stanom Zjednoczonym. W roku 1790 zbudowano tam pierwsze więzienie celkowe. Zastosowano w nim izolację w dzień i w nocy, umieszczając więźnia w jednoosobowej celi i dając mu do czytania Biblię
Wielkim propagatorem tego systemu był Anglik J. Howard, który zwracał uwagę na to, iż ówczesne więzienia pełniły w znacznym stopniu funkcję demoralizacyjną. W związku z tym Howard nawoływał do zaprzestania dotychczasowych sposobów traktowania więźniów i postulował wykonywanie kary pozbawienia wolności według systemu celkowego. Najważniejsze tezy zawarte w głoszonej przez niego ideologii to:
- nie powinno stosować się kar, które odbierają skazanemu nadzieję powrotu do życia w społeczeństwie;
- powinno się w więzieniach prowadzić kształcenie umysłowe i wychowanie religijne;
- powinno się w więzieniach wykonywać pracę społeczno użyteczną,
- powinno się w więzieniach stosować odosobnienie skazanych;
- powinno się zwalniać przed terminem więźniów pracowitych i wykazujących poprawę
Ważnym faktem w procesie kształtowania się systemu celkowego było ukazanie się w USA dokumentu o nazwie Kwakrowska "Karta Penna", który jak na owe czasy (1682 r.) był bardzo postępowy.
Kwakrzy, to protestancka grupa wyznaniowa, która przy interpretacji Biblii większą moc sprawczą przypisywała ideologii zawartej w Nowym Testamencie i stanowiła nieliczne tzw. Kościoły Pokoju w Chrześcijaństwie, gdyż zawsze propagowała absolutny pacyfizm. Głoszenie zasady bezwzględnej dezaprobaty dla służby wojskowej było zawsze, w szczególności w Europie, prawnie piętnowane przez instytucje państwowe i kościelne. Stąd Kwakrzy byli prześladowani w Europie przez zinstytucjonalizowane Kościoły i wielu z nich osiadło w USA w stanie Pensylwania, Rosji, a także w Polsce. Tak, więc w kwakrowskim dokumencie Penna utrzymano karę śmierci, ale tylko za zabójstwo oraz dopuszczono możliwość, co było czymś zupełnie nowatorskim, zamiany kar cielesnych i więzienia na ciężką pracę. Penn, okazywał w swoim dokumencie łaskę wszędzie tam, gdzie było to, tylko możliwe oraz dawał szansę rehabilitacji przestępcom. Postulował również zamianę więzień na domy pracy i prowadzenie nauki zawodu w celu powstrzymywania ludzi od wkraczania na drogę przestępczą. Ponadto Penn w swoim dokumencie zawarł następujące postulaty:
- umożliwienie wszystkim więźniom wykupienia za kaucją;
- umożliwienie starania się o odszkodowanie bezprawnie (pomyłkowo) uwięzionym;
- wolne od opłat za wyżywienie i noclegi więzienia;
- umożliwienie oddania dóbr i ziemi przestępców pokrzywdzonym i zapewnienie w ten sposób odszkodowania za poniesione straty;
- polecenie miastom, by zapewniły domy (więzienia) zamiast karania dybami, pręgierzem itp.
Po śmierci Penna reformą więziennictwa zajęli się: Benjamin Franklin i Benjamin Rush. Wprowadzili oni wiele nowych zasad, które utrzymują się do dziś. m.in. jednolity ubiór.
W efekcie w USA wyłoniły, pod wpływem ograniczania kary śmierci i religijnej doktryny kwakrów, dwa systemy penitencjarne:
a) pensylwański;
b) auburnski
Doktryna kwakrów miała głównie na celu wprowadzenie osamotnienia celkowego, gdyż chroniło ono zarówno przed ujemnym wpływem bardziej moralnie zepsutych więźniów jak i umożliwiało dokonywanie refleksji nad winą, co miało powodować skruchę i odrodzenie moralne.
System celkowy (pensylwański, filadelfijski, system odosobnienia) w odróżnieniu od auburnskiego opierał się na bezwzględnej izolacji społecznej więźnia. Według założeń tego systemu więzień miał w drodze własnych przemyśleń osiągnąć pożądany stan skruchy i poprawy moralnej. Został zapoczątkowany w 1791 r. z inspiracji pomysłami Johna Howarda w więzieniu w Filadelfii, gdzie nie było Kaplicy, pokoju do nauki, wydzielonych miejsc pracy, stołówki. Więźniowie wykonywali pracę oraz jedli w swoich celach, pozbawiono ich kontaktów z przyjaciółmi, krewnymi i pozostałymi skazanymi. Kwakrzy uznali, że pełna izolacja więźniów w pojedynczych celach (celkach), których było 30, i lektura Biblii, połączone z przymusem pracy, okażą się najbardziej skuteczne dla osiągnięcia poprawy moralnej więźniów. Przekonanie to nie sprawdziło się jednak do końca. Absolutna izolacja skazanych prowadziła niekiedy do zaburzeń w sferze psychicznej, a nawet samobójstw.
Za wzorcowe więzienie celkowe uznawano wybudowane w 1827 r. więzienie Ekstern Penitentiary w Chery Hill, w pobliżu Filadelfii. Zostało ono zbudowane na planie gwiazdy, z umieszczonymi w środku punktami obserwacyjnymi i korytarzami z celami w ramionach tej gwiazdy - tzw. Panopticon. Cele były wyposażone w podwójne drzwi. W Polsce więzienie we Wronkach, budowane w latach 1889-1994, należało ówcześnie do najnowocześniejszych obiektów penitencjarnych i zbudowane było tak, aby umożliwić realizację amerykańskiego systemu osamotnienia.
Na pierwszym Kongresie Penitencjarnym w 1846 r. system celkowy został uznany za najlepszy system penitencjarny. Na Kongresie Penitencjarnym w 1900 r. przyznano, że wprawdzie system odosobnienia nie służy resocjalizacji, ale przynajmniej nie jest demoralizujący. Dopiero na Kongresie Penitencjarnym w 1912 r. przyznano, że system celkowy był największą pomyłką penitencjarną XIX wieku. A przecież już Dostojewski pisał: „Sławetny system celkowy osiąga jedynie fałszywy, zwodniczy, pozorny skutek. Ten system wysysa z człowieka soki żywotne, wyjaławia mu duszę, osłabia, zastrasza, a potem podaje tę wyschniętą moralnie mumię, tego półwariata za wzór poprawy i skruchy”.
System auburski (system celkowy zmodyfikowany) został wprowadzony w 1826 r. w więzieniu w Auburn, w stanie Nowy Jork w USA i znany jest także pod nazwą „system milczenia”. Polegał na odosobnieniu więźniów w nocy i wspólnej pracy w ciągu dnia, z zachowaniem przymusu milczenia. Rygorystycznie przestrzegany zakaz komunikowania się między więźniami miał zapobiegać wzajemnej demoralizacji. Dochód z pracy skazanych pokrywał koszty ich utrzymania. Więźniowie mogli korzystać z posług religijnych oraz uczyć się czytać, pisać i wykonywać operacje matematyczne. System penitencjarny w tej postaci był powszechnie stosowany w całym XIX wieku. Współcześnie odosobnienie znajduje zastosowanie w skrajnych sytuacjach (jako surowa kara dyscyplinarna, gdy zwykłe metody oddziaływania nie wystarczają).
System celkowy z Ameryki stosowano w Europie, gdzie przetrwał do XX w. Zwolennikiem tego systemu był m.in. Julian Ursyn Niemczewicz. System celkowy nie był stosowany w Polsce, gdyż był zbyt drogi. Dziś stosowany jest jako kara dyscyplinarna, który dal początek systemowi dyscyplinarno-izolacyjnemu.
Bibliografia:
1. A.Barczyk, P. P. Barczyk: Wybrane zagadnienia historii resocjalizacji. Oficyna Wydawnicza”Impuls”. Kraków 1999.
2. M. Ciosek: Psychologia sądowa i penitencjarna. Wyd. Prawnicze PWN. Warszawa
3. L. Rabinowicz, Podstawy nauki o więziennictwie, Gebethner i Wolff, Warszawa : Gebethner i Wolff, 1933.
Pytania.
1. Jakie były założenia systemy celkowego?
2. Jakie dwa systemy penitencjarne wykształciły się z doktryny kwarków?
3. Czym różni się system celkowy od milczenia?