CHARAKTERYSTYKA OSÓB Z OBJAWAMI CHOROBOWYMI UKŁADU POKARMOWEGO I MOCZOWEGO. ŁAGODZENIE OBJAWÓW, ZABIEGI , TECHNIKA.
Układ pokarmowy
Pokarm przyjmowany do organizmu jest przerabiany tak, aby mógł być użyty do podtrzymania czynności życiowych, procesów naprawczych i wzrostu.
Układ trawienny składa się z przewodu pokarmowego, którego długość (u dorosłego) wynosi 9 metrów. Zaczyna się jamą ustną, poprzez przełyk, żołądek, dwunastnicę, jelito cienkie, jelito grube, kończy się odbytem. Należą do niego narządy towarzyszące: zęby, ślinianki, wątroba, drogi żółciowe, trzustka. Pokarm przechodząc przez układ pokarmowy, jest rozkładany przez enzymy (substancje białkowe).
Jama ustna
Znajdują się w niej zęby (32 u dorosłego), które służą do odgryzania pokarmu i miażdżenia, język posiadający receptory smakowe oraz gruczoły ślinowe: przyuszne, podżuchwowe i podjęzykowe. Ślina wytwarzana przez nie, zawiera białko zwane mucyną, które jest środkiem nawilżającym i ułatwiającym proces jedzenia i mówienia. Amylaza {enzym zawarty w ślinie) rozpoczyna trawienie skrobi.
Przełyk
Narząd mający kształt grubej rury (długość 25, a średnica 2,5 cm), jest połączeniem między gardłem a żołądkiem, umożliwiającym przechodzenie pokarmów do żołądka. Zbudowany z tkanki mięśniowej i błony śluzowej jest elastyczny, co umożliwia aktywne przepychanie kęsa pokarmowego do żołądka ruchem, który jest określany mianem perystaltyki. Proces ten to połykanie, składające się z fazy kontrolowanej i niekontrolowanej.
Żołądek
Jest „workiem mięśniowym o zmieniającym się kształcie, wielkości i pozycji, o maksymalnej pojemności 2,5 litra. Tutaj pokarm jest miażdżony przez skurcze błony mięśniowej i mieszaniny z kwaśnym sokiem żołądkowym. Błona śluzowa wytwarza: kwas (solny), enzymy (pepsynę rozkładającą białka, reninę ścinającą mleko), czynnik (ważny do wchłaniania witaminy B12), śluz (pokrywający błonę śluzową zabezpieczając ją przed siłami trawiennymi soku żołądkowego), hormony (gastryna pobudza czynność żołądka i dalej soku żołądkowego i żółci).
Kwaśne środowisko w żołądku, stworzone przez wydzielany kwas solny, jest potrzebne pepsynie do trawienia białek. Kwas solny działa tez jako środek, odkażający, zabijając większość bakterii przyjmowanych z pokarmem. Czynność żołądka zarówno ruchowa, jak i wydzielnicza jest regulowana przez mechanizmy nerwowe i humoralne.
Jelito cienkie
Proces trawienia jest kontynuowany i kończy się w jelicie cienkim, które stanowi „rurę” pięciometrowej długości. Sok jelitowy, zawierający enzymy odpowiedzialne za ostateczny rozkład pokarmu, ma odczyn zasadowy.
Inną ważną czynnością jelita cienkiego jest wchłanianie drobnych cząsteczek, jak glukoza, aminokwasy, kwasy tłuszczowe i glicerol, powstałych w wyniku trawienia pokarmu. Jelito cienkie wysłane jest milionami palczastych wyrostków, zwanych kosmkami. W każdym kosmku znajdują się naczynia włosowate i limfatyczne (zwane chłonnymi). Glukoza i aminokwasy przechodzą do krwi, a gricerol przechodzi do układu chłonnego z chłonką.
Zawartość płynna jelita przechodzi przez nie bardzo szybko za pomocą perystaltyki, która utrzymuje się jeszcze krótko po śmierci, opróżniając jelito czcze, co związane jest z jego nazwą łacińską (czcze - znaczy głodne).
Jelito grube
Głównym zadaniem jelita grubego jest wchłanianie wody, niektórych soli i okresowe wydalanie zawartości (defekacja).
Okrężnica składa się z następujących części:
Kątnica, do której dołączony jest wyrostek robaczkowy.
Okrężnica wstępująca, długości około 15 cm, przytwierdzona do tylnej ściany jamy brzusznej.
Okrężnica poprzeczna, długości około 50 cm, mająca krezkę (mesocolon) i z tego powodu może zmieniać pozycje.
Okrężnica zstępująca, długości około 25 cm; ze względu na przymocowanie do tylnej ściany jamy brzusznej jelito ma stałą pozycję.
Okrężnica esowata - o zmiennej pozycji i długości, gdyż ma krezkę. Na końcu okrężnicy esowatej, poniżej dolnej krawędzi otrzewnej, znajduje się odbytnica (rectum) i kanał odbytu.
Okrężnica nie jest konieczna do życia. Przez krótki okres na początku tego stulecia wycinano okrężnicę w celu leczenia zaparcia. Szybko poniechano jednak tych operacji ze względu na występowanie ciężkich biegunek. Obecnie okrężnica jest czasem wycinana, np. przy wrzodziejącym zapaleniu okrężnicy, a wycięcie często poprawia stan chorego.
Wypróżnienie
Częstość wypróżnienia u ludzi zdrowych wynosi od 3x dziennie do 2x na tydzień. Zmiana częstości wskazuje często na chorobę.
Wątroba
Wątroba dzieli się na dwa płaty: prawy i lewy. U dorosłego człowieka jej ciężar wynosi od 1,4 do 1,8. Łączy się z przewodem pokarmowym do którego wydziela żółć. Wątroba to laboratorium ustroju. Do jej funkcji należy: metabolizm węglowodanów, tłuszczów, aminokwasów i białek, detoksykacja, magazynowanie witamin A, D, B12, magazynowanie żelaza, produkowanie heparyny.
Trzustka
Gruczoł podłużny o nieregularnym kształcie, długości 12-14 cm, składa się z głowy, trzonu i ogona. Przez całą długość trzustki biegną dwa główne przewody trzustkowe, które zbierają wydzielinę gruczołu odprowadzając ją do dwunastnicy.
Trzustka jest jednym z najważniejszych narządów w ustroju, a jej główne czynności to: rozkładanie pokarmów i wchłanianie substancji odżywczych; wytwarzanie hormonów wydzielanych bezpośrednio do krwi. Rozsiane w niej mikroskopijnej wielkości pólka - wysepki Langerhansa, wydzielają insulinę i glukagon.
Wydzielany prze trzustkę sok trzustkowy, zawiera enzymy trawienne: trypsynę, amylazę i lipazę (rozkładają białka, węglowodany i tłuszcze).
Pęcherzyk żółciowy
Narząd o długości 8-10, a szerokości 2,5 cm, mający kształt gruszki, zwężający się w kierunku przewodu wątrobowego, z którym łączy się, a następnie tworzy przewód żółciowy wspólny, biegnący do dwunastnicy.
Pęcherzyk żółciowy gromadzi żółć (30 ml), składającą się z wody, kwasu żółciowego, lecytyny i cholesterolu, która bierze udział w trawieniu tłuszczów, ułatwia ich wchłanianie w jelicie, pobudza i wspomaga wchłanianie wody i elektrolitów w jelicie cienkim i grubym.
Zmiany w układzie pokarmowym
W podeszłym wieku powszechna jest utrata łaknienia, zanik dziąseł. Wydzielanie śliny jest zmniejszone, odruch gardłowy staje się mniej sprawny. Zmniejsza się motoryka z opóźnieniem przejścia treści pokarmowej przez przełyk i opóźnieniem opróżnienia żołądka i skłonnością do zaparć w następstwie zmniejszenia napięcia mięśniowego. Zmniejsza się wydzielanie śluzu, co powoduje, że masy kałowe stają się mniej „śliskie”.
Do zmniejszenia wchłaniania przyczynia się: zmniejszenie wydzielania kwasu solnego, mniejsza liczba komórek powierzchni wchłaniania w jelicie cienkim, zmniejszenie przepływu krwi przez łożysko krezkowe. Zmniejszenie wielkości wątroby opóźnia wchłanianie tłuszczów, zmniejszenie wytwarzania i wykorzystania insuliny opóźnia metabolizm węglowodanów.
Prawidłowe żywienie
Jest warunkiem właściwego wzrostu, rozwoju, sprawności umysłowej i fizycznej człowieka. Przez prawidłowe odżywianie rozumie się dostarczenie organizmowi pożywienia:
zapewniającego pokrycia na wszystkie składniki odżywcze,
przyrządzonego w nowoczesny sposób i podanego estetycznie, z zachowaniem regularności w spożywaniu posiłków,
przygotowanego zgodnie z przepisami higieniczno-sanitarnymi.
Pożywienie w organizmie człowieka podlega przemianom biochemicznym, dzięki którym wyzwala się energia potrzebna do wykonywania pracy, wszelkich czynności narządów wewnętrznych i utrzymania stałej temperatury ciała. Energię wytworzoną w organizmie mierzy się w kilodżulach (kJ). Organizm otrzymuje energię ze spalania węglowodanów (1g - 16,744kJ), białek (16,744) i tłuszczów (37,674).
Wskutek spalania tych składników w organizmie obok energii wytwarzają się substancje uboczne: woda, dwutlenek węgla, mocznik i inne, które są wydalane z organizmu przez płuca, skórę i nerki.
Związki chemiczne występujące w pożywieniu, jako niezbędne do żywienia i rozwoju człowieka, nazywamy składnikami odżywczymi, pokarmowymi. Do prawidłowego funkcjonowania organizm potrzebuje około 60 składników odżywczych. Niektóre z nich mogą powstać w organizmie człowieka z innych dostarczonych z pożywieniem związków - endogenne, natomiast około 40 związków, których w organizmie nie można zsyntetyzować, należy dostarczyć z zewnątrz - egzogenne (8-10 aminokwasów, 3 kwasy tłuszczowe, 1-2 węglowodany, witaminy, składniki mineralne).
Ze względu na rolę, jaką spełniają w organizmie składniki odżywcze, można je podzielić na trzy grupy:
Budulcowe: białka, składniki mineralne (makroelementy potrzebne w większych ilościach);
Energetyczne: węglowodany i tłuszcze;
Regulujące: witaminy, składniki mineralne (mikroelementy potrzebne w ilościach śladowych), niektóre aminokwasy i woda.
Wszystkie składniki pożywienia podlegają ciągłym przemianom i nieustannej wymianie. Wcześniej dostarczone ulegają zużyciu, spaleniu, rozpadowi, a na ich miejsce powstają nowe ze składników dostarczonych wraz z pożywieniem. Ta stała przemiana składników nazywa się przemianą materii.
Zapotrzebowanie energetyczne powinno być pokryte z zachowaniem odpowiednich proporcji do wieku, stanu fizjologicznego, wysiłku, przez białka, tłuszcze i węglowodany.
Dla człowieka dorosłego zapotrzebowanie energetyczne pokrywają:
Białka 12% - współczynnik energetyczny 78g.
Tłuszcze 30% - 86g
Węglowodany 48% - 307g
Cukry proste 10% - 65g.
SKŁADNIKI ODŻYWCZE
Białka - należą do bardzo ważnych składników pokarmowych. Stanowią 20% masy dorosłego człowieka.
Znaczenie:
stanowią materiał budulcowy, wchodzą w skład budowy i odbudowy komórek oraz tkanek; zawarte są głównie w tkance mięśniowej, nerwowej i gruczołowej,
są składnikiem płynów ustrojowych i wydzielin: krwi, chłonki, enzymów, hormonów, ciał odpornościowych,
dostarczają energii,
produkty białkowe dają uczucie sytości i dlatego między innymi zapobiegają otyłości.
Źródło:
Pełnowartościowe
mięso, ryby, wędliny, konserwy rybne i mięsne, drób, podroby, dziczyzna, jaja, sery, mleko, warzywa, ziemniaki, owoce;
Niepełnowartościowe
- suche nasiona roślin strączkowych: groch, fasola, soja, bób, soczewica; produkty zbożowe: pieczywo, zwłaszcza razowe, mąka, makarony, kasze.
Niedobór białka w pożywienia prowadzi do zahamowania wzrostu i rozwoju zarówno fizycznego jak i psychicznego, zmniejszenia odporności na choroby zakaźne, jest powodem wydłużenia okresu zdrowienia u ludzi chorych. N skutki niedoborów najbardziej wrażliwe są dzieci, młodzież, kobiety w ciąży i karmiące oraz ludzie chorzy.
Tłuszcze - obok węglowodanów są głównym składnikiem energetycznym naszego pożywienia. Dają ponad dwukrotnie więcej energii niż białka i węglowodany. Dostarczają organizmowi witamin rozpuszczalnych w tłuszczach: A,D, E, K, oraz niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT). Kwasy są pochodzenia egzogennego. NNKT - kwas linolowy, linolenowy i arachidowy odgrywają dużą rolę w przemianie tłuszczów oraz cholesterolu, zapobiegają między innymi miażdżycy. Ich źródło stanowią oleje: sojowy, słonecznikowy, kukurydziany, arachidowy, oliwa z oliwek.
Tłuszcze spełniają ważną rolę w technologii sporządzania posiłków, dają uczucie sytości, poprawiają smak potraw. W organizmie zajmują około 10% masy ciała. Tłuszcz ustrojowy stanowi zapas energii, wchodzi w skład tkanki tłuszczowej podskórnej i w jamach ciała oraz otacza narządy wewnętrzne, jak serce, nerki, jelita, itp.
Źródła:
Tłuszcze składowe
zwierzęce
smalec, słonina, sadło, boczek, masło, śmietana;
roślinne
oleje : sojowy, słonecznikowy, rzepakowy, oliwa z oliwek, margaryna.
Tłuszcze wydzielone
mleko, sery, mięso, jaja, produkty zbożowe, warzywa, owoce.
Zapotrzebowanie tłuszczu zależy od wieku i rodzaju wykonywanej pracy.
Węglowodany zajmują najważniejszą pozycję w żywieniu ludzi pod względem wagowym. Pokrywają zapotrzebowanie energetyczne człowieka w 60%.
Dzielimy je na:
cukry proste (jednocukry): glukozę, fruktozę, galaktozę, i mannozę oraz dwucukry: sacharozę, laktozę i maltozę;
Ich źródło stanowi: cukier buraczany, trzcinowy, miód naturalny, sztuczny, słodycze, przetwory owocowe, warzywa i owoce, mleko.
cukry złożone: skrobię, dekstryny, glikogen i celulozę.
Źródłem skrobi są produkty zbożowe, suche nasiona roślin strączkowych, ziemniaki.
Dektryny są produktem pośrednim przy rozkładzie skrobi, znajdują się w skórce pieczywa, sucharkach, zrumienionej bułce tartej.
Glikogen jest cukrem, który powstaje z cukrów prostych. Występuje w wątrobie (zapasowy), mięśniach (wyzwala energię potrzebną do pracy mięśniowej.
Celuloza jest cukrem nieprzyswajalnym przez organizm. Razem z hemicelulozą, drewnikiem i pektyną tworzą mieszaninę zwaną błonnikiem. Błonnik nie daje energii, ale jego obecność jest potrzebna, ponieważ wypełnia jelita, ułatwia trawienie, daje uczucie sytości. Jego źródło stanowi: razowe pieczywo, grube kasze, warzywa i owoce.
Dzienne zapotrzebowanie zależy od wieku, płci, rodzaju wykonywanej pracy.
Składniki mineralne
Odgrywają dużą rolę w organizmie:
są materiałem budulcowym (wapń, fosfór, żelazo),
regulują wiele procesów biochemicznych w procesie przemiany materii (potas, sód, jod, chlor),
utrzymują ciśnienie krwi na odpowiednim poziomie,
biorą udział w procesie krzepnięcia krwi,
kierują gospodarką wodną,
biorą udział w trawieniu pokarmów,
wpływają na zachowanie równowagi kwasowo-zasadowej,
wchodzą w skład budowy enzymów.
Dzielimy je na dwie grupy:
Makroelementy:
wapń (mleko , sery, jaj, konserwy ryb),
fosfor (produkty spożywcze pochodzenia roślinnego i zwierzęcego),
magnez (rośliny strączkowe, produkty zbożowe z grubego przemiału, warzywa zielone, kakao),
chlor,
żelazo (żółtka jaj, wątroba, płucka, nerki, mięso, potrawy z krwią, ciemne pieczywo, grube kasze, nasiona roślin strączkowych, warzywa, owoce),
siarka,
sód (produkty zwierzęce),
potas (produkty roślinne i zwierzęce),
występujące w większych ilościach w pożywieniu i potrzebne organizmowi w konkretnych wagowych ilościach; ich
Mikroelementy:
miedź (wątroba, warzywa, owoce),
kobalt (wątroba, nerki śledziona),
fluor (herbata, ryby morskie, rośliny kapustne),
jod (gleba, woda, powietrze i produkty w niej wyhodowane),
potrzebne organizmowi w ilościach śladowych i pełniące w organizmie rolę regulującą w procesach przemiany materii.
Witaminy to związki o bardzo skomplikowanej budowie chemicznej, regulujące przemianę materii. Dzielą się na dwie grupy:
Rozpuszczalne w tłuszczach:
witamina A - (retinol - tran, wątroba, żółtka jaj, masło, śmietana, mleko pełne, tłuste sery), (karoten - marchew, dynia, szpinak, jarmuż, zielona sałata, fasolka szparagowa, zielony groszek szczypiorek, koper);
witamina D - (wątroba, jaja, śmietana, mleko, ryby);
witamina E - (produkty żywnościowe),
witamina K - (zielone warzywa).
Rozpuszczalne w wodzie:
witamina B1 - (produkty zbożowe, drożdże, orzechy, nasiona strączkowe, ryby i ich przetwory, owoce i warzywa);
witamina B2 - (mleko, sery, wątroba, produkty zbożowe, jaja, warzywa, owoce);
witamina B6 - (drożdże, wątroba, produkty zbożowe i strączkowe, mleko, mięso, owoce, warzywa);
witamina PP - (wątroba, produkty zbożowe, śledzie, warzywa, owoce, mleko, jaja);
witamina B12 - (wątroba, nerki, śledzie, jaja, mleko);
witamina C - (warzywa i owoce: kalafiory, kapusty, chrzan, pomidory, zielona pietruszka, jabłka, cytrusy).
Woda nie jest składnikiem pokarmowym, ale jest niezbędna do życia. Wszystkie procesy w organizmie zachodzą w środowisku wodnym. Stanowi ona 65-70% masy ciała. Źródłem wody dla organizmu są napoje, produkty spożywcze zawierające od 10 do 90% wody, produkty spalania białek, tłuszczów i węglowodanów.
Człowiek wydala wodę z moczem, powietrzem wydychanym, potem i kałem. Ilość wody wydalonej powinna się równać ilości wody pobranej. Bilans wody powinien być zerowy. Ilość pobranej wody zależy od wieku, rodzaju wykonywanej pracy, klimatu, pory roku, natężenia procesów przemiany materii.
Produkty spożywcze dzielą się na 12 grup:
Produkty zbożowe (przetwory zbóż: pszenicy, żyta, jęczmienia, owsa, ryżu, prosa, kukurydzy, gryki).
Mleko i produkty mleczne (potrawy z mleka: sery, kefir, mleko kwaśne, jogurty).
Jaja.
Mięso, ryby, wędliny i podroby.
Masło i śmietana.
Inne tłuszcze.
Ziemniaki.
Warzywa i owoce obfitujące w witaminę C.
warzywa bogate w karoteny.
Inne warzywa i owoce.
Suche nasiona roślin strączkowych.
Cukier i słodycze.
Racjonalne żywienie i leczenie dietetyczne chorych w zakładach leczniczych i opiekuńczych zależy od dobrze zaplanowanego jadłospisu.
Żywienie dietetyczne polega na przestrzeganiu norm przewidzianych dla człowieka zdrowego, które modyfikuje się w zależności od rodzaju choroby i stanu chorego.
Planowanie jadłospisów zasady
Ustalenie normy energii i składników pokarmowych.
Ustalenie dziennej racji pokarmowej.
Planowanie wyżywienia zgodnie ze stawka finansową.
Planowanie jadłospisów okresowych na 10, 14 lub 21 dni.
Rozdzielenie racji pokarmowej na posiłki z zachowaniem proporcji między wartością odżywczą a objętością pożywienia.
Urozmaicenie posiłków: dobór produktów, barwy, smaku i zapachu, konsystencji, sposobu przyrządzania potraw.
Zachowanie równowagi kwasowo-zasadowej.
Uwzględnienie możliwości technicznych i organizacyjnych danego zakładu możliwego.
Kształtowanie kultury żywieniowej, przyzwyczajanie do spożywania wszystkich potraw, zwalczanie złych nawyków i tradycji żywieniowych.
OBJAWY CHOROBOWE ZE STRONY UKŁADU POKARMOWEGO I POSTEPOWANIE
ZMIANY W JAMIE USTNEJ mogą utrudniać pobieranie pokarmów.
Opryszczka na wargach towarzyszy często zapaleniom górnych dróg oddechowych i zapaleniu płuc.
Zajady są o nadżerki o dnie żywoczerwonym. Umiejscowionym w kątach ust (brak wit. B2).
Zmiany na języku
Biały nalot tworzy się z resztek pokarmowych, grzybków, śluzu, krwinek białych i złuszczonych nabłonków na przedniej części języka (we wszystkich chorobach p. pok).
Język malinowy z wyraźnie zaznaczonymi brodawkami (płonica).
Język z bliznami charakterystyczny dla epileptyków.
Pleśniawki - białe naloty na języku lub całej błonie śluzowej. Najczęściej u niemowląt, ale także w wyniku chorób wyniszczających u osób starszych. Przyczyny: brak higieny j. ustnej, antybiotykoterapia, niedobór witaminy z grupy B.
Zmiany na dziąsłach - rozpulchnione, zaczerwienione z siną obwódką wzmożonym ślinotokiem (zatrucie rtęcią), rozpulchnione, krwawiące (brak wit. C).
Plamki Koplika białe plamki, umiejscowione na wysokości zębów trzonowych, na błonie śluzowej (odra).
Zęby Hutchinsona - małe, stożkowate, wyrębowate siekacze (kiła).
Próchnica zębów - demineralizacji tkanek twardych oraz rozkład gnilny organicznego podłoża zębów (rzutuje na inne narzady).
Zmiany w gardle - zaczerwienione gardło z nalotami ropnymi (angina).
Szare naloty angina błonicza.
Ropień okołomigdałkowy - trudności w połykaniu.
Zmiany zgorzelinowe migdałków - białaczka.
POSTĘPOWANIE
Przy wszystkich zmianach dokładne pielęgnowanie i ścisłe stosowanie się do zaleceń lekarza. Przy bolesności - pokarmy miękkie, papkowate, płynne, o wysokiej wartości odżywczej.
Przy nadmiernym gromadzeniu się śliny - podać pociętą w kawałki ligninę i miskę nerkowatą.
Przy zmianach uniemożliwiających przyjmowanie pokarmów i napojów drogą doustną - nawadnianie i odżywianie organizmu drogą pozajelitową (zgłębnik przez nos).
Przy próchnicy - uświadomienie o czystości j. ustne, prawidłowym odżywianiu, leczeniu.
DOLEGLIWOŚCI ZE STRONY UKŁ. POKARMOWEGO
Czkawka - podrażnienie nerwu przeponowego, wywołującego skurcz przepony ze skurczem strun głosowych. Przyczyny: szybkie jedzenie i picie, jedzenie zbyt suchych pokarmów bez popijania, nagła zmiana temperatury otoczenia, intensywny śmiech.
Postępowanie - wstrzymanie oddechu na głębokim wdechu i podniesieniem kończyn górnych.
Odbijanie - wydalanie przez usta połkniętego powietrza: puste lub pozostawiające nieprzyjemny zapach (nadkwasota).
Zgaga - uczucie pieczenia w przełyku (podrażnienie błony śluzowej przełyku treścią pokarmową).
Zmiany łaknienia i pragnienia chorego występują prawie we wszystkich chorobach.
Postępowanie - indywidualne zalecenia żywieniowe: głodówka (może trwać ok. 3 doby, nawadnianie drogą pozajelitową, po zabiegach); dieta płynna (stosowana po głodówce, obejmuje gorzką herbatę, wywary jarzynowe i mięsne; dieta papkowata (przecierane ziemniaki, jarzyny, owoce, budynie, kremy, mielone mięso); dieta specjalna (trwa krótko, obejmuje jeden rodzaj produktu, np. mleczna, owocowa); diety związane ze schorzeniem (specjalne) (dieta wrzodowa, wątrobowa, nerkowa, cukrzycowa, bezbiałkowa); dieta normalna 9bez specjalnych zaleceń dietetycznych).
Nudności i wymioty są odruchem polegającym na wyrzucaniu zawartości żołądka przez przełyk i jamę ustną.
Nudności - zwiastują wymioty. Jest to uczucie subiektywne, na które mogą się składać: złe samopoczucie, osłabienie, poty, bladość, zwiększone wydzielanie śliny, spadek ciśnienia krwi i przyśpieszenie tętna.
Wymioty - wiążą się najczęściej ze schorzeniami żołądka lub z zakażeniem bakteryjnym, zatruciem organizmu, niedrożnością przewodu pokarmowego.
Treść wymiotów - ostatni posiłek, sok żołądkowy, z domieszką żółci, kałowe (niedrożność), krwawe (choroba wrzodowa, rak żołądka).
Postępowanie:
zabezpieczenie w miskę nerkowatą, pociętą ligninę, wodę do płukania,
pomoc w czasie wymiotów: chory siedzący - podtrzymanie głowy, leżący - zwrócenie głowy na bok, przyłożenie miski do policzka, wypłukanie jamy ustnej,
przy krwotoku z żołądka - wezwać lekarza, chorego ułożyć płasko, podłożyć wałek pod kolana, (zmniejszenie napięcia mięśni brzusznych), na okolicę żołądka dać worek z lodem, nie podawać niczego doustnie, uspokoić chorego, usuwać jak najszybciej ślady wymiotów.
W przypadku wymiotów towarzyszącym bólom w jamie brzusznej, nie stosować gorącego termoforu (wyrostek).
Wzdęcia - występują wskutek zatrzymania gazów w jelitach lub ich niedostatecznego wydalania. Towarzyszą zwiększonemu powstawaniu gazów przy wzmożonych procesach gnilnych, zwężeniu lub niedrożności jelit, porażeniu jelit.
Postępowanie:
poznać przyczynę,
ograniczenie podawania produktów białkowych i węglowodanowych,
stosowanie zabiegów pobudzających ruch robaczkowy jelit: ogrzewanie powłok brzusznych, wlewanie ciepłej gliceryny lub oliwy do odbytnicy, kroplowe wlewy doodbytnicze, sucha rurka doodbytnicza.
OBESRWOWANIE STOLCA
Prawidłowy stolec jest wydalany 1-2 razy dziennie, uformowany w walec, konsystencji zbitej, ale nie twardej, koloru brązowego. Składa się z nie przyswojonych przez organizm resztek pokarmowych, soków trawiennych, nabłonka jelitowego, flory bakteryjnej i niedużej ilości śluzu.
Odchylenia od normy
Cuchnący stolec - stany ropne, rozpadowe, występujące przy spożywaniu dużej ilości białka, które wzmaga procesy gnilne.
Ilość masy kałowej - zwiększa się u ludzi spożywających duże ilości błonnika w pokarmach oraz źle trawiących (niedobór enzymów).
Kształt stolca - zmieniony przy zwężonym świetle końcowego odcinka, przy zaparciach.
Barwa kału - zależy od barwników żółciowych, pokarmów (buraki -czerwony, jagody, szpinak - czarny), leków (żelazo- czarny, papka barytowa - biały). Przy krwawieniach z p. pok. W zależności od odcinka: górny- czarny, dolny - z krwią.
Śluz w stanach zapalnych.
Biegunki - kał o konsystencji rzadkiej, częściej niż 2x na dobę. Przyczyny: środek przeczyszczający, podniecenie nerwowe, strach, błędy dietetyczne, zakażenie bakteryjne, niestrawność jelitowa.
Zaparcia - oddawanie stolca zbitego i twardego, rzadziej niż 2x. Przyczyny: zmiany chorobowe, nieodpowiedni tryb życia, niewłaściwe odżywianie, lekceważenie odruchu wydalania, gdy występuje parcie.
POSTĘPOWANIE
zorientowanie się jak często pacjent oddaje stolec, czy nie ma odchyleń od normy,
przy biegunkach - przestrzeganie zaleconej diety,
przy zaparciach - usunąć przyczynę, uregulowanie trybu życia, regularne jedzenie, zażywanie ruchu, stosowanie gimnastyki, przestrzeganie oddawania stolca o tej samej porze. Specyfika u osób starszych i leżących.
Pasożyty w stolcu (owsica, glistnica) - badanie kału w laboratorium na obecność pasożytów, leczenie.
POMOC CHOREMU W WYDALANIU KAŁU I GAZÓW
Zabiegi:
lewatywa oczyszczająca,
płukanie jelit, wprowadzenie gliceryny do odbytnicy,
założenie suchej rurki do odbytnicy,
przyśpieszony, doodbytniczy wlew kroplowy,
stosowanie ciepła na brzuch.
Lewatywa oczyszczająca (enema, klizma) - polega na wlewaniu płynu do jelita grubego w celu wywołania wypróżnienia. Mechanizm działania lewatywy polega na rozmiękczeniu mas kałowych, podrażnieniu zakończeń nerwowych w ścianie jelita co ułatwia wydalanie kału.
Przybory:
wlewnik, czyli irygator - miarowy pojemnik na 1-2 l. przeznaczonego do wlewania, z wylotem u dołu, na który zakłada się dren gumowy o przekroju od 1 do 1,5 cm, długości 1 m;
kanka doodbytnicza (rektalna) - ok. 10 cm długości, wykonana z twardej masy, z jednej strony tępo zakończona, z drugiej ma rozszerzone zgrubienie, na które nakłada się koniec drenu połączonego z wlewnikiem (przed włożeniem do odbytnicy należy ją natłuścić); włożyć ją na głębokość 7 cm;
miska nerkowata;
papier toaletowy;
basen;
gumowe rękawiczki;
serweta do przykrycia tacy.
Płyny używane do płukania:
woda mydlana w ilości 1-2 litry, o temp. 400C (tj. wyższej od temp. Panującej w jelicie grubym) lub o temp. 370C (tj. niższej niż w jelicie grubym);
w celu wykonania lewatywy o intensywniejszym działaniu można dodać jednego z następujących środków: pół szklanki oliwy, dwie łyżki soli, naparu z liści senesowych, naparu z rumianku, łyżeczki soli z łyżką octu.
Uwaga! Obecnie można nabyć w aptekach gotowy preparat do lewatywy, w jednorazowych zbiornikach z odpowiednią końcówką (kanką).
Ułożenie chorego do zabiegu:
w pozycji bocznej,
w pozycji grzbietowej,
na podłożonym basenie.
Technika wykonania:
poinformowanie o zabiegu i przygotowanie chorego,
upewnić się czy chory utrzymuje dobrze wodę wlewaną do odbytnicy,
założenie kanki do odbytnicy, po uprzednim natłuszczeniu,
wlewanie płynu do odbytnicy, jeżeli nie ma specjalnych zaleceń, wlewnik unieść na wysokość 50-80 cm ponad łóżko; utrzymanie wody ułatwia zmniejszenie napięcia mięśni brzusznych poprzez spokojne i głębokie oddychanie przez usta;
Wytyczne do przestrzegania:
zabieg wykonać w odpowiednim czasie, nie bezpośrednio po jedzeniu,
w trakcie lewatywy obserwować, czy chory utrzymuje wodę; przy dużym parciu, przerwać na krótko wlewanie,
kończąc wlewanie, pozostawić na dnie irygatora tyle wody, aby wylot był nią pokryty,
po skończonym zabiegu wyjąć kankę z odbytnicy przez papier, trzymać ją skierowaną w dół, odłączyć od drenu,
polecić choremu utrzymać wlany płyn jak najdłużej,
sprawdzić czy zabieg był skuteczny.
Płukanie jelit - polega na kolejnym wlewaniu i wypuszczaniu kilku litrów wody wprowadzonej przez odbytnicę do jelita grubego, w celu :
dokładnego oczyszczenia jelita grubego przed zabiegiem operacyjnym,
pobudzeniu ruchu robaczkowego jelit i usunięciu gazów oraz mas kałowych przy uporczywych zaparciach,
usunięciu bakterii i toksyn z jelita grubego.
Płukanie jelit można wykonać za pomocą specjalnego urządzenia; przez trzykrotne powtórzenie lewatywy oczyszczającej; za pomocą lejka, poprzedzając zabieg wykonaniem wlewu oczyszczającego.
Wprowadzenie gliceryny do odbytnicy - polega na wlewaniu gliceryny, oliwy lub parafiny (30-100ml) za pomocą strzykawki Janeta, w celu:
rozmiękczenia mas kałowych,
pobudzenia ruchu robaczkowego jelit i ułatwienia wydalania gazów.
Założenie suchej rurki do odbytnicy - polega na włożeniu do odbytu gumowej kanki rektalnej; drugi koniec kanki wkłada się do kaczki na mocz (można ją do połowy napełnić wodą z dodatkiem KmnO+4), w celu ułatwienia odejścia gazów przez rozwarcie zwieracza odbytu.
Przyśpieszony kroplowy wlew doodbytniczy - polega na wlewaniu kroplami zleconego płynu (0,9 lub 10% roztwór NaCl) do odbytnicy, w celu pobudzenia ruchu robaczkowego jelit i ułatwienie wydalania gazów.
Inne zabiegi ułatwiające wydalanie gazów:
nagrzewanie powłok brzusznych ciepłem suchym (ciepły termofor) lub wilgotnym (gorący kompres pod ceratką).
Układ moczowy
To kompleks narządów i dróg, których zadaniem jest wytwarzanie moczu i wydalanie go poza ustrój. Wytwarzanie moczu jest procesem polegającym na oczyszczaniu krwi; mocz jest produktem tego oczyszczania. Odbywa się ono w nerkach, stanowiących podstawową część układu. Ponadto obejmuje moczowody, pęcherz moczowy i cewkę moczową.
Nerki
Są narządem parzystym, długości 11, a szerokości 6 cm, leżącym w tylnej części brzucha, w okolicy lędźwiowej. Mają kształt fasoli i znajdują się po prawej i lewej stronie kręgosłupa.
Najważniejszą czynnością nerki jest utrzymanie stałego składu i objętości płynów ustrojowych, a pierwotnie krwi, z której powstają inne płyny. Wpływ na tę czynność ma wydalanie moczu.
Nerki wytwarzają też dwa hormony: erytropoetynę, która pobudza wytwarzanie krwinek czerwonych i reninę, która pomaga w pobudzaniu skurczu łożyska naczyniowego.
Wydzielanie moczu przez zdrową nerkę powoduje:
utrzymanie właściwej zawartości wody we krwi,
utrzymanie właściwego stężenia elektrolitów we krwi: jonów sodowych, potasowych i chlorkowych,
utrzymanie prawidłowej równowagi kwasowo-zasadowej krwi wyrażanej jako pH,
wydalanie produktów zbędnych, powstających w czasie przemian metabolicznych (głównie mocznika), leków i innych substancji toksycznych.
Pojedynczą jednostką czynną nerki jest nefron, w każdej nerce znajdują się tysiące nefronów. Biorą one udział w ważnych czynnościach: przesączanie i wchłanianie zwrotne, wydzielanie, których wynikiem jest powstanie moczu.
Przesączanie (filtracja) odbywa się w kłębuszku każdego nefronu. Ciśnienie krwi w naczyniach włosowatych kłębuszków jest wyższe niż w innych narządach ustroju, gdyż średnica tętniczki wstępującej jest większa niż zstępującej, dlatego woda i drobne cząsteczki są zmuszone do wyjścia z naczynia krwionośnego do torebki kłębuszka (Bowmana). Przez jej ściany nie przechodzą tylko białka osocza oraz krwinki. Skład moczu pierwotnego jest bardzo zbliżony do składu osocza. W ciągu dnia obie nerki przesączają 170 l. płynu.
Wchłanianie zwrotne (resorbcja)
Przesącz (mocz pierwotny) z torebki kłębuszka (Bowmana) przechodzi przez cewki (kanaliki) nefronu i w nich różne cząsteczki (glukoza, aminokwasy, sód, woda), są wchłaniane z powrotem do łożyska naczyniowego. Cewki nefronu tworzą długą pętlę (Henlego), która wchodzi głęboko w rdzeń nerki w kierunku piramidy. Na każdym końcu pętli nefronu cewka jest pozwijana, co znacznie zwiększa powierzchnię kontaktu między cewką a naczyniami, aby mogło nastąpić konieczne wchłanianie zwrotne. Proces ten zapewnia, że substancje odżywcze, mające znaczenie (glukoza, aminokwasy), są wchłaniane razem z odpowiednią ilością wody i różnych jonów, zwłaszcza sodu, potasu, chloru i wapnia utrzymując właściwy bilans w organizmie. Substancje niepotrzebne, łącznie z mocznikiem i kreatyniną, nie są wchłaniane zwrotnie i pozostają w płynie, którym jest mocz.
Wchłanianie zwrotne wody jest kontrolowane przez hormon antydiuretyczny (ADH wytwarzany w tylnym płacie przysadki w odpowiedzi na zagęszczenie krwi, które jest regulowane przez komórki osmoreceptorów w podwzgórzu), który decyduje o przepuszczalności dystalnej części cewek krętych i cewek zbiorczych.
Wydzielanie (sekrecja)
W czasie sekrecji do powstającego moczu dodatkowo usuwa się jeszcze pewne szkodliwe substancje, np. resztki hormonów sterydowych, jony H+ , część leków, np. penicylinę, sulfonamidy. Wydzielanie jonów H+ prowadzi do zakwaszania moczu. Proces ten pomaga w utrzymaniu stałego pH krwi - nerka jest więc buforem równowagi kwasowo-zasadowej krwi.
Filtracja, resorbcja i sekrecja prowadzą do powstania moczu ostatecznego, o stężeniu wyższym niż krew (hipertonicznego).
Moczowody
Są przewodami mięśniowymi długości około 25 cm, które czynnie prowadza mocz z nerek do pęcherza. Małe ilości moczu są przemieszczane w moczowodzie przez falą perystaltyczną, która jest wywoływana przez „stymulator” w nerkowym końcu moczowodu. Mocz powstający w cewkach nerkowych przechodzi do cewek zbiorczych, które otwierają się do brodawek nerkowych. Mocz przedostaje się do kielichów, a następnie miedniczek nerkowych.
Pęcherz i cewka moczowa
Pęcherz jest workiem mięśniowym, w którym zbiera się mocz, cewka moczowa jest przewodem, przez który mocz przechodzi z pęcherza na zewnątrz organizmu. Mięsień pęcherza (wypieracz) składa się z przeplatających się wiązek mięśni gładkich. U podstawy włókna tworzą zwieracz wewnętrzny, którego napięcie jest regulowane przez nerwy współczulne i przyswspółczulne.
U zdrowego człowieka wydalanie moczu jest kontrolowane i zależne od woli. W miarę wyoełniania się pęcherza ciśnienie rośnie. Fale skurczowe pojawiają się w warstwie mięśniowej, pobudzają receptory ciśnieniowe, które wysyłają sygnały do mózgu, gdzie notowana jest potrzeba oddania moczu.
Nerka
Podczas starzenia się następuje utrata nefronów powodująca zmniejszenie wielkości nerek. Przepływ krwi przez nerki zmniejsza się o 53%, a przesączanie kłębuszkowe. Częste oddawanie moczu jest następstwem zmniejszonej pojemności pęcherza moczowego i osłabienia siły mięśni gładkich.
OBSERWOWANIE CHOREGO Z OBJAWAMI CHOROBOWYMI ZE STRONY UKŁADU MOCZOWEGO I POSTĘPOWANIE
Czynność wydalania moczu nazywa się diureza. Obserwując diurezą, wygląd i skład moczu, można wykryć odchylenia od normy, postawić na tej podstawie rozpoznanie, zastosować odpowiednie leczenie i pielęgnowanie, przywracają lub poprawiają zachwianą równowagę organizmu.
OBSERWOWANIE MOCZU
Prawidłowy mocz składa się z wody oraz składników organicznych: mocznik, kwas moczowy, kreatynina, kwas hipurowy, barwniki, enzymy,; nieorganiczne: sole kwasu siarkowego, fosforowego, tlenek potasu, wapnia, magnezu, amoniak. Jest przejrzysty, koloru słomkowego o gęstości względnej 1015-1025 i specyficznym zapachu.
Zwiększona ilość moczu w warunkach fizjologicznych może wystąpić po wypiciu dużej ilości płynów, przy podnieceniu nerwowym, po zimnej lub gorącej kąpieli.
Zmniejszona ilość moczu może być spowodowana ograniczeniem przyjmowanych płynów lub zwiększoną ich utratą, np. przy wymiotach, silnym poceniu się.
Odchylenia od normy i badania laboratoryjne
Zmiany ilościowe wydalanego moczu - określa się przez dobowe zbieranie moczu lub każdorazowe mierzenie oddawanej ilości moczu przez całą dobę.
Dobowe zbieranie moczu należy rozpocząć o oznaczonej godzinie, zbierać do miareczkowanego, oznaczonego naczynia po uprzednim poinformowaniu chorego. Zbierać przez 24 godziny. Następnie zmierzyć i zapisać.
Dobowe mierzenie moczu polega na każdorazowym zapisywaniu ilości i godziny oddania moczu w ciągu doby.
Bilans płynów polega na mierzeniu dobowej ilości moczu i mierzeniu w tej samej dobie pobranych płynów. Daje obraz gospodarki wodnej w organizmie.
Wielomocz (polyuria) jako obraz patologiczny występuje w moczówce prostej, w chorobach przyśpieszających przemianę materii, np. w chorobie Graves-Basedowa, w cukrzycy.
Skąpomocz (oliguria) występuje w nerczycy i ostrym zapaleniu kłębków nerkowych, przy niewydolności krążenia.
Bezmocz (anuria) występuje przy ciężkim uszkodzeniu nerek. Jeśli utrzymuje się, prowadzi do mocznicy, tj. samozatrucia organizmu azotowymi produktami przemiany materii.
Ponadto występują zaburzenia ze strony OUN, silne bóle i zawroty głowy, nudności, wymioty, obrzęki, spadek temperatury ciała, wzmożone ciśnienie krwi, śpiączka mocznicowa.
Zatrzymanie moczu (retentio) jest stanem, w którym pacjent nie oddaje moczu, mimo że nerki go wytwarzają i mocz spływa do pęcherza moczowego.
Przyczyny: przeszkoda mechaniczna w cewce moczowej, przerost gruczołu moczowego, porażenie dolnej połowy ciała.
Objawy: powiększenie pęcherza, ucisk na narządy jamy brzusznej, silne bóle, uczucie rozpierania.
Barwa moczu pochodzi od barwników żółciowych. Im mniej moczu tym bardziej ciemny. Ciemny kolor występuje w żółtaczkach mechanicznych.
Mocz z domieszką dużej ilości krwi (ostre zap. kłębków nerkowych, kamica nerkowa, nowotwory ) jest koloru czerwonego.
Mocz białawy, mleczny występuje przy domieszce ropy.
Przejrzystość moczu
Każdy mocz o odczynie kwaśnym jest mętny
Mocz przeźroczysty przy oddaniu, pozostawiony na dłużej mętnieje (wytrącanie się składników mineralnych).
Mętny po oddaniu - obecność dużej ilości białka, ropy, przy silnych upławach u kobiet.
Zapach moczu pozostawiony w naczyniu ma zapach amoniaku.
Jeżeli przy oddaniu pachnie amoniakiem - podejrzenie zapalenia pęcherza.
Zapach jabłek lub amoniaku - cukrzyca (objaw).
Odczyn moczu - powinien być kwaśny.
Zasadowy występuje przy jarskiej diecie i w obecności krwi lub ropy.
Gęstość względna zależy od ilości rozpuszczonych w nim ciał organicznych i nieorganicznych. Fizjologicznie wynosi 1015-1025 (normostenuria), tzn., że litr moczu waży 1015-1025 g.
W stanach patologicznych może wahać się od 1001-1060. Mniejsza od 1015 - hipostenuria, większa od 1025 - hiperstenuria.
Białkomocz jest stanem patologicznym, a jego ilość wydalana waha się od 0,33 do 15%.
Występuje w stanach zapalnych ukł. moczowego.
Cukromocz występuje po zjedzeniu dużej ilości słodyczy (fizjologicznie). Jest objawem patologicznym charakterystycznym dla cukrzycy.
Zmiany w osadzie moczu
Nadmiar nabłonków - zapalenie miedniczek nerkowych, wałeczki erytrocytalne lub leukocytalne - stany zapalne lub ropne nerek, kryształy szczawianowe, fosforanowe - krystalizacja odpowiednich soli.
Inne objawy chorobowe ze strony układu moczowego
Tępy ból zlokalizowany w okolicy lędźwi występuje przy zapaleniu nerek, promieniujący wzdłuż moczowodów - zapalenie miedniczek nerkowych.
Bardzo silny, występujący nagle, o charakterze kolki zlokalizowany w okolicy lędźwi i promieniujący do pęcherza moczowego występuje przy kamicy nerkowej; towarzyszą nudności i wymioty.
Ból w dole brzucha występuje w zapaleniu pęcherza moczowego.
Obrzęki w chorobach nerek powstają z dwóch powodów:
zmniejsza się ilość białek osocza wskutek ich utraty z moczem, co prowadzi do zmniejszenia się ciśnienia onkotycznego i zatrzymania wody w tkankach,
nie wydalony przez nerki sód gromadzi się w tkankach i dzięki silnym właściwościom hydrofilnym zatrzymuje wodę.
Charakterystyczny dla chorób nerek obrzęk występuje najpierw na powiekach i twarzy.
Wzmożone parcie na mocz występuje przy zapaleniu pęcherza moczowego. Chory oddaje mocz bardzo często, w małej ilości, przy czym oddawanie moczu jest bolesne.
Postępowanie w schorzeniach układu moczowego
W celu stwierdzenia zmian patologicznych w układzie moczowym należy wykonać badanie laboratoryjne moczu.
Pobranie moczu do badania powinno się odbyć z pierwszej porcji moczu oddanego po nocy. Należy przygotować 100ml naczynie szklane, miskę nerkowatą lub basen. Wszystkie przybory powinny być czysto umyte oraz kilkakrotnie spłukane pod bieżącą wodą. Chory powinien się podmyć.
Do badania bakteriologicznego pobiera się bezpośrednio do jałowego naczynia środkowy strumień moczu.
Obserwowanie diurezy jest celowe u wszystkich chorych ze zmianami w układzie moczowym i po zabiegach operacyjnych.
Dokładne określenie ilości wydalanego moczu pozwala na określenie ilości płynów, jaką pacjent może wypić w ciągu doby. Najczęściej podaje się około 400 ml więcej picia, aniżeli chory wydalił moczu. W razie obfitych potów, gorączki, wymiotów lub biegunek zwiększa się odpowiednio ilość podawanych płynów.
Często poleca się codzienne ważenie chorego (o tej samej porze, w tym samym ubraniu).
Sposoby ułatwiające oddanie moczu
W przypadku zatrzymania moczu w pęcherzu moczowym, aby oszczędzić cewnikowania, należy w pierwszej fazie zastosować zabiegi ułatwiające oddanie moczu. Należą do nich:
podanie choremu basenu z ciepłą wodą i kilkoma kroplami amoniaku - ciepło rozluźnia skurcz mięśni, a pary amoniaku działają drażniąco na zakończenia nerwowe cewki moczowej;
podanie choremu basenu - nad basenem polać krocze ciepłą wodą;
odkręcenie na sali kranu z wodą tak, żeby było słychać plusk wody, który wzmaga parcie na mocz (jeśli brak kranu na sali, przelewanie wody z jednego kubka do drugiego);
próba nakłonienia chorego perswazją do oddania moczu;
podanie basenu i odwrócenie uwagi chorego od problemu rozmową na obojętny temat;
stworzenie intymnych warunków (parawan) i pozostawienie chorego samego;
jeśli podopieczny może siedzieć, podtrzymać go na basenie w takiej pozycji;
podanie naparu z ziółek moczopędnych;
zastosowanie ciepła na okolicę pęcherza.
Jeśli powyższe zabiegi nie pomogą , należy wykonać cewnikowanie.
Pielęgnując chorego należy zapewnić mu spokój, wygodne ułożenie, zwrócić uwagę, aby nie leżał w wilgotnej pościeli i nie był narażony na oziębianie.
Towarzyszący często chorobom nerek niemiły smak w jamie ustnej powinno się łagodzić przez odpowiednie pielęgnowanie i każdorazowe wypłukanie jamy ustnej po jedzeniu.
Dieta podopiecznego jest zależna od rodzaju schorzenia, stanu chorego i metod leczenia. Może być zlecone zmniejszenie podaży soli przy obrzękach, odżywianie z ograniczeniem białka w celu ułatwienia pracy nerek, jak również dieta bogatobiałkowa dla wyrównania nadmiernej utraty białek przez organizm.
W razie wystąpienia nudności nie należy przestrzegać wyznaczonych godzin posiłków, a odżywiać chorego w okresach ustąpienia lub zmniejszenia nudności.
W niektórych schorzeniach, jak np. przy tworzeniu się piasku, zapaleniu pęcherza moczowego, podawać zwiększone ilości płynów.
P. Hunt, B. Sendell, Pielęgniarstwo dorosłych z określonymi zaburzeniami fizjologicznymi, PZWL, Warszawa, 1990, s. 29-39.
G. Garret, Potrzeby zdrowotne ludzi starszych, PZWL, Warszawa, 1990, s. 27.
Z. Wieczorek-Chełmińska, Zasady żywienia i dietetyka stosowana, PZWL, Warszawa, 1987, s. 14-45.
S. Wołynka, Pielęgniarstwo ogólne, PZWL, Warszawa, 1986, t. I, s. 258-284.
Tamże, s. 272-283.
P. Hunt..., Pielęgniarstwo..., s. 39-48.
G. Garret, Potrzeby..., op.cit., s. 27.
S. Wołynka, Pielęgniarstwo..., op. cit., s. 284-295.