Otyłość i nadwaga
1. Wprowadzenie
Jednym z najbardziej powszechnych problemów związanych ze stylem życia jest nadmierna waga. Nadwaga lub otyłość jest czynnikiem ryzyka w rozwoju wielu chorób przewlekłych, takich jak choroby układu krążenia i oddechowego, cukrzyca typu 2, nadciśnienie tętnicze, niektóre nowotwory oraz przedwczesna śmierć. Nowe badania naukowe i dane pochodzące z towarzystw ubezpieczeniowych pokazują, że ryzyko zdrowotne związane z nadmiarem tłuszczu wzrasta nawet przy stosunkowo małym wzroście wagi ciała, a nie tylko przy wyraźnej otyłości.
Otyłość i nadwaga to poważne problemy, które przyczyniają się do poważnego i ciągle narastającego obciążenia budżetu państwa. Jednak zmniejszenie częstości występowania nadwagi i otyłości jest realne poprzez dokonanie rozsądnych zmian stylu życia.
2. Czym jest otyłość i nadwaga?
Otyłość jest często definiowana jako stan anormalnej lub nadmiernej akumulacji tłuszczu w tkance tłuszczowej, prowadzący do zaburzeń stanu zdrowia. Podstawowy powód to dodatni bilans energetyczny prowadzący do wzrostu wagi, co oznacza, że kalorie konsumowane przewyższają kalorie wydawane.
Po to, żeby pomóc ludziom poznać, czy waga jest prawidłowa, używany jest prosty wskaźnik nazywany Indeksem Masy Ciała (BMI) czyli relacja pomiędzy wagą a wzrostem.
BMI jest przydatnym narzędziem powszechnie stosowanym przez lekarzy i innych specjalistów ochrony zdrowia, by określić stan niedowagi, nadwagi i otyłości u dorosłych. Jest definiowany jako waga w kilogramach podzielona na wzrost do kwadratu podany w metrach (kg/m2). Na przykład dorosły , który waży 70 kg i którego wzrost wynosi 1,75 m będzie miał BMI równe 22,9 kg/m2.
BMI pomiędzy 18,5 a 25 jest określane zwykle jako prawidłowe. Nadwaga jest definiowana jako BMI pomiędzy 25 a 30, a otyłość jako wartość BMI powyżej 30. Wartość BMI pomiędzy 25 a 29 jest „zwiększonym ryzykiem” rozwoju chorób, a BMI większe od 30 jest uważane jako „ umiarkowane lub wysokie ryzyko” rozwoju wielu chorób.
INDEKS MASY CIAŁA |
|
< 18,5 |
Niedowaga |
18,5 - 25 |
Prawidłowa waga |
25 - 30 |
Nadwaga |
> 30 |
Otyłość |
Najprostszy podział: jabłka i gruszki
Wartość BMI nie dostarcza nam informacji o całkowitej ilości tłuszczu, ani jak jest on rozmieszczony w naszym organizmie , co jest istotne dla nadmiernej akumulacji tłuszczu w jamie brzusznej mającego konsekwencje w późniejszych problemach zdrowotnych.
Sposobem na określenie dystrybucji tłuszczu jest pomiar obwodu w talii. Obwód w talii nie jest związany z wysokością ciała i stanowi prostą i praktyczną metodę identyfikacji ludzi z nadwagą, którzy mają zwiększone ryzyko związanych z otyłością chorób.
Jeżeli obwód w talii jest większy niż 94-102 cm dla mężczyzn i 80-88 cm dla kobiet, to oznacza, że mają oni nadmiar tłuszczu w jamie brzusznej i zwiększone ryzyko problemów zdrowotnych, nawet jeśli ich BMI jest prawidłowe.
Obwód w talii dzieli ludzi na dwie kategorie : osoby z androidalnym rozmieszczeniem tłuszczu (często nazywane „jabłkami”), co oznacza, że większość tłuszczu w ich organizmie jest rozmieszczona w jamie brzusznej i klatce piersiowej. Te osoby mają zwiększone ryzyko rozwoju chorób związanych z nadmierną masą ciała. Osoby z gynoidalnym rozmieszczeniem tłuszczu (często nazywane „gruszkami”), oznaczające, że większość ich tłuszczu w ich organizmie jest rozmieszczona wokół bioder, ud i dolnej części ciała. Te osoby mają wysokie ryzyko problemów ortopedycznych (zwyrodnienia stawów biodrowych lub kolanowych). Otyłość typu „jabłko” częściej występuje u mężczyzn, natomiast typu „gruszka” częściej u kobiet.
3. Podstawy bilansu energetycznego
Podstawową zasadą bilansu energetycznego jest następujący wzór:
Energia dostarczona - energia wydatkowana = magazynowanie zasobów
Na występowanie otyłości i nadwagi wpływa wiele czynników, w tym uwarunkowania dziedziczne, czynniki środowiskowe i behawioralne, starzenie się, ciąże. Jest oczywiste, że otyłość nie zawsze jest skutkiem nadmiernego pobłażania sobie w spożywaniu smacznej żywności lub braku aktywności fizycznej. Czynniki biologiczne (hormony, genetyka), stres, leki i starzenie się również mają znaczenie.
Jednak czynniki dietetyczne i aktywność fizyczna silnie wpływają na wyrównanie bilansu energii i to one są głównymi czynnikami modyfikowalnymi. Wysokotłuszczowy i wysokoenergetyczny sposób żywienia oraz siedzący tryb życia to czynniki najsilniej związane ze wzrostem występowania otyłości na świecie.
Z kolei utrata wagi występuje, gdy energii dostarczanej jest mniej niż energii wydatkowanej w dłuższym okresie czasu. Stosowanie diety o obniżonej kaloryczności połączonej ze zwiększoną aktywnością fizyczną jest podstawową radą proponowaną przez dietetyków dla osiągnięcia trwałej utraty wagi.
Diety-cud, które radykalnie ograniczają liczbę kalorii lub ograniczają jedzenie poszczególnych grup produktów powinny być unikane, ponieważ często są ubogie w ważne składniki odżywcze i dlatego nie mogą być stosowane przez dłuższy okres czasu. Poza tym nie uczą one prawidłowych nawyków żywieniowych i mogą doprowadzić do wystąpienia efektu jo-jo (przybieranie i tracenie na wadze zachodzące cyklicznie). Efekt jo-jo może być niebezpieczny dla długotrwałego zdrowia fizycznego i psychicznego. Osoby odchudzające się nie powinny podchodzić zbyt ambitnie do celu, ponieważ strata już 10% początkowej wagi ciała przyniesie wymierne korzyści dla zdrowia.
4. Jakie są trendy występowania otyłości i nadwagi ?
Dowody sugerują, ze występowanie nadwagi i otyłości wrasta dramatycznie na całym świecie i że problem ten dotyczy zarówno dzieci jak dorosłych.
Najbardziej wszechstronne dane na temat występowania otyłości na świecie dostarcza projekt MONICA („MONItoring of trends and determinants in Cardiovascular diseases study”) Światowej Organizacji Zdrowia. Razem z informacjami dostarczonymi przez poszczególne państwa dane te pokazują, że występowanie otyłości w krajach europejskich wzrosło o około 10-40% w ciągu ostatnich dziesięciu lat i wynosiło 10-20% w populacji mężczyzn i 10-25% w populacji kobiet. Najbardziej alarmujący wzrost został dostrzeżony w Wielkiej Brytanii, gdzie prawie 2/3 dorosłych mężczyzn i ponad połowa dorosłych kobiet mają nadwagę lub otyłość. W populacji chłopców w Anglii, między 1995r. a 2002r. częstość występowania otyłości dwukrotnie wzrosła, od 2,9% populacji do 5,7%, a u dziewcząt wzrosła od 4,9 do 7,8%. Jeden na pięć chłopców i jedna na cztery dziewczęta ma nadwagę lub otyłość. Wśród młodych mężczyzn w wieku 16-24 lat otyłość wzrosła od 5,7% do 9,3%, a wśród młodych kobiet wzrosła od 7,7% do 11,6%. (Międzynarodowe dane Zespołu Roboczego ds. Otyłości - www.iotf.org).
5. Jakie są konsekwencje zdrowotne otyłości i nadwagi?
Konsekwencji zdrowotnych związanych z otyłością i nadwagą jest wiele, począwszy od większego ryzyka przedwczesnej śmierci a skończywszy na wielu dolegliwościach, które mogą mieć niepomyślny wpływ na jakość życia.
Główne problemy zdrowotne związane z otyłością i nadwagą to:
Cukrzyca typu 2
Choroby sercowo-naczyniowe na tle miażdżycy i nadciśnienie tętnicze
Choroby układu oddechowego (zespół bezdechu nocnego)
Niektóre nowotwory złośliwe
Choroby zwyrodnieniowe kości
Problemy psychologiczne
Spadek jakości życia
Stopień ryzyka zależy od względnej ilości dodatkowej masy ciała, lokalizacji tłuszczu, ilości wzrostu masy ciała podczas dorosłego życia i poziomu aktywności fizycznej. Większość tych problemów może ulec poprawie przy stosunkowo skromnej utracie wagi (10 do 15%), szczególnie jeśli aktywność fizyczna jest również zwiększana.
5.1. Cukrzyca typu 2
Cukrzyca typu 2 (typ cukrzycy, który zwykle rozwija się w wieku dorosłym i jest związany z nadwagą) ma najsilniejsze powiązanie z otyłością i nadwagą, wśród wszystkich poważnych chorób. Ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2 wzrasta wraz ze wzrostem BMI. Kobiety, które są otyłe, mają 12 razy większe prawdopodobieństwo rozwoju cukrzycy typu 2 niż kobiety mające prawidłową wagę ciała. Ryzyko wystąpienia cukrzycy typu 2 wzrasta wraz z wartością BMI, szczególnie u osób z obecnością cukrzycy w rodzinie i maleje wraz z utratą wagi.
5.2. Choroby sercowo-naczyniowe na tle miażdżycy (CVD) i nadciśnienie tętnicze
Do chorób sercowo-naczyniowych na tle miażdżycy (CVD) zalicza się wieńcową chorobę serca (CHD), zawał serca, miażdżycę tętnic obwodowych. Te choroby stanowią 1/3 przypadków śmierci u mężczyzn i kobiet w większości uprzemysłowionych krajów, a ich częstotliwość wzrasta również w krajach rozwijających się.
U osób otyłych częściej występuje kilka sercowo-naczyniowych czynników ryzyka, włączając w to nadciśnienie i podwyższone stężenie cholesterolu we krwi. U kobiet otyłość jest trzecim co do znaczenia, najbardziej potężnym czynnikiem predysponującym do wystąpienia CVD, po starszym wieku i nadciśnieniu. Ryzyko zawału serca dla otyłej kobiety jest około trzy razy wyższe niż dla szczupłej kobiety w tym samym wieku.
Osoby otyłe mają większe prawdopodobieństwo występowania podwyższonego poziomu trójglicerydów, lipoprotein o niskiej gęstości LDL („zły” cholesterol) i zmniejszonego poziomu lipoprotein o wysokiej gęstości HDL („dobry” cholesterol). Ten profil metaboliczny jest często obserwowany u otyłych ludzi z wysoką akumulacją tłuszczu w jamie brzusznej , tzw. „jabłka” i odnosi się do zwiększonego ryzyka wystąpienia CHD. Obniżenie wagi ciała wpływa na poprawę poziomu trójglicerydów. Utrata wagi 10 kg może doprowadzić do 15% obniżenia poziomu cholesterolu LDL i 8% wzrostu cholesterolu HDL.
Związek pomiędzy nadciśnieniem i otyłością jest dobrze udokumentowany, a odsetek nadciśnienia związanego z otyłością oszacuje się na 30-65% przypadków w zachodniej populacji. Ciśnienie tętnicze krwi wzrasta z wartością BMI. Dla każdego wzrostu masy ciała o 10 kg ciśnienie krwi podnosi się o około 2-3 mmHg. Utrata wagi wywołuje spadek ciśnienia krwi, dla każdej 1% redukcji masy ciała ciśnienie krwi obniża się o 1-2 mmHg.
Występowanie nadciśnienia u ludzi z nadwagą jest prawie trzy razy wyższe niż u dorosłych bez nadwagi , ryzyko wystąpienia nadciśnienia u osób z nadwagą w wieku 20-44 lat jest prawie sześć razy większe niż u osób o prawidłowej wadze ciała.
5.3. Nowotwory złośliwe
Chociaż związek pomiędzy otyłością a niektórymi nowotworami złośliwymi jest pośredni, to wiele badań naukowych wykazało zależność między nadwagą i częstotliwością pewnych nowotworów złośliwych, szczególnie hormonozależnych i nowotworów złośliwych przewodu pokarmowego. W populacji kobiet otyłych zostało udokumentowane większe ryzyko wystąpienia nowotworu złośliwego piersi, macicy, jajnika i szyjki macicy, natomiast w populacji otyłych mężczyzn występuje większe ryzyko wystąpienia nowotworu prostaty i raka jelita grubego. Najsilniejszy związek dotyczy raka jelita grubego, dla którego otyłość zwiększa ryzyko wystąpienia prawie trzy razy zarówno u mężczyzn jak i u kobiet.
5.4. Choroby zwyrodnieniowe kości
Choroby zwyrodnieniowe obciążonych nadwagą stawów, takich jak stawy kolanowe, są bardzo powszechnym powikłaniem otyłości i nadwagi. Uważa się, że przyczyną tego stanu są mechaniczne uszkodzenia stawów wynikające z nadwagi. Ból w dolnej części pleców jest również powszechny u ludzi otyłych i jest jedną z głównych przyczyn związanej z otyłością absencji w pracy.
5.5. Aspekty psychologiczne
Otyłość jest niekorzystnie postrzegana w wielu krajach europejskich. Dostrzegane są zarówno niepożądany wygląd ciała jak i „domniemane” wady charakteru. Nawet małe dzieci w wieku 6 lat postrzegają otyłe dzieci jako „leniwe, brudne, głupie, brzydkie, kłamców i oszustów”. Otyli ludzie muszą walczyć z dyskryminacją. Badanie z udziałem młodych kobiet z nadwagą pokazało, że zarabiają one mniej niż zdrowe kobiety, które nie są otyłe i nie cierpią na inne choroby przewlekłe.
Przymusowe (kompulsywne) objadanie się także występuje ze zwiększoną częstością wśród otyłych.
6. Jaki jest koszt ekonomiczny otyłości i nadwagi?
Międzynarodowe badania nad ekonomicznymi kosztami otyłości wykazały , że stanowią one od 2% do 7% całkowitych kosztów opieki zdrowotnej, przy czym poziom zależy od sposobu analizy. Na przykład we Francji bezpośredni koszt chorób związanych z otyłością (zawierającej koszty opieki zdrowotnej, hospitalizacji, rehabilitacji i leków) równał się do około 2% całkowitych wydatków opieki zdrowotnej. W Holandii całkowity wydatek lekarza ogólnego w proporcji kraju możliwy do przypisania otyłości i nadwadze wynosi około 3-4%.
W Anglii oszacowano roczny finansowy koszt otyłości na 0,5 miliarda funtów, w odniesieniu do kosztów Narodowej Służby Zdrowia, a szerszy wpływ na gospodarkę jest oszacowany na około 2 miliardy funtów. Oszacowane „osobowe” koszty otyłości to 18 milionów dni zwolnienia lekarskiego oraz 30 000 zgonów rocznie, doprowadzające do 40 000 straconych lat aktywnego życia zawodowego.
7. Kto jest odpowiedzialny za promowanie zdrowego stylu życia ?
Za promowanie zdrowego sposobu żywienia i zwiększonego poziomu aktywności fizycznej, tak aby przeciwdziałać nadwadze i otyłości, powinno włączyć się aktywnie wiele grup społecznych, takich jak rząd, samorządy lokalne, specjaliści opieki zdrowotnej, przemysł spożywczy, środki przekazu, konsumenci. Tylko ich wspólna odpowiedzialność może wypromować zdrowe sposoby żywienia (polegające na diecie niskotłuszczowej, bogatej w węglowodany złożone i zawierającej duże ilości świeżych owoców i warzyw).
W warunkach wzrastającej urbanizacji i tendencji do siedzącego trybu życia wyraźnie potrzebny jest większy nacisk na poprawę możliwości korzystania ze środków i sprzętów służących uprawianiu aktywności fizycznej.
Tłumaczyła:
mgr Emilia Możdżyńska