PAŃSTWO FEUDALNE (PATRYMONIALNO - LENNE)
Państwo patrymonialne: Państwa początku średniowiecza miały charakter PATRYMONIALNY (łac. patrimonium - dziedzictwo) - postrzegane były jako łup zwycięskiego wodza, w związku z czym państwo traktowane było jak własność prywatna króla i jego rodu.
Cechy feudalizmu: występowanie wielkiej własności ziemskiej i stosunków poddańczych na wsi, podstawowy związek ze wsią i produkcją rolną. Siłą panującą byli wielcy właściciele ziemscy.
Stosunek poddańczy miedzy właścicielem ziemskim a ludnością wiejską:
Chłop nie miał ziemi na własność, a jedynie jej posiadanie i prawo użytkowe, a zwierzchnie prawo własności zawsze należało do pana wsi.
Za użytkowanie gruntu chłop poddany świadczył panu RENTĘ FEUDALNĄ w dorobku (pańszczyzna), w naturze lub w pieniądzu.
Na skutek przywilejów (m. in. immunitetów) panowie uzyskiwali w stosunku do poddanych uprawnienia, które normalnie należą do władzy państwowej (m.in. władza sądowa nad chłopami, różne uprawnienia ekonomiczne) własność ziemska przekształciła się we WŁADZTWO GRUNTOWE
Ustrój lenny: Termin „feudalizm” rozumiany jest szeroko jako cały system społeczno-gospodarczy i ustrojowy Europy w czasach średniowiecza i wczesnonowożytnych. Natomiast „struktura lenna” odnosi się tylko do stosunków między feudałami i miedzy feudałami a monarchą i zawiera się w pojęciu feudalizmu. O tym, czy dane państwo było feudalne, decydowało przede wszystkim występowanie stosunku poddańczego, a nie ustroju lennego.
Ponadto ustrój lenny rozwinął się tylko w państwach feudalnych Europie zachodniej.
Ustrój lenny był specyficzną strukturą społeczną, w której wszyscy feudałowie mieli określone miejsce w hierarchii lennej, na której czele stał monarcha. Feudałowie byli wasalami króla lub innych seniorów, od których dzierżyli lenno, a sami mogli być seniorami dla innych wasali. U podstaw hierarchii znajdowali się chłopi związani z feudałami stosunkiem poddańczym (nie lennym). Szczególną rolę w hierarchii lennej zajmowali bezpośredni wasale monarchy, nazywani książętami.
Miasta: Pojawiające się skupiska kupców i rzemieślników wymagały stworzenia dla nich organizacji odpowiedniej dla rozwoju ich działalności. Organizację taką zapewniły miasta -ustrojowo wyodrębnione od wsi, które stopniowo uzyskiwały pewną niezależność.
Stany społeczne: Różnice społeczne zostały utrwalone w podziale na STANY SPOŁECZNE - grupy społeczne różniące się od siebie nie tylko wykonywanym zawodem i faktycznym położeniem w społeczeństwie, ale i stanowiskiem prawnym. Każdy stan miał własne przywileje i rządził się własnymi prawami.
Ustrój monarchiczny: Państwo epoki feudalizmu miało z reguły ustrój monarchiczny z różnymi systemami następstwa tronu: dziedziczność tronu, elekcyjność tronu i system mieszany (o następcy decydowała elekcja w obrębie jednej dynastii).
Formy państwa feudalnego: Rozwój państwa epoki feudalizmu dokonywał się na ogół przez 4 kolejne formy państwa:
monarchia wczesnofeudalna
rozdrobnienie feudalne
monarchia stanowa
monarchia absolutna
Ponadto wyodrębnia się, jako zjawisko nietypowe, monarchię przedfeudalną (protofeudalną) - przejściową formę państwa w tych krajach, w których państwo feudalne wyrosło bezpośrednio z rozkładu wspólnoty pierwotnej.
W niektórych krajach występowały specyficzne państwa feudalne o ustroju republikańskim - FEUDALNE REPUBLIKI MIEJSKIE.
Feudalizm nie był zjawiskiem wyłącznie europejskim - występował on często na innych kontynentach, gdzie przetrwał nieraz do czasów współczesnych.
Wnioski ogólne dot. rozwoju państw feudalnych:
Państwa epoki feudalizmu przechodziły od formy państwa mniej rozwiniętej do bardziej zaawansowanej
Poszczególne formy państwa występowały w różnych krajach nie w tym samym czasie - brak zbieżności chronologicznej
Specyficzny rozwój niektórych państw - np. tam, gdzie nie doszło do rozwinięcia się którejś z form państwa feudalnego (Anglia nie znała okresu rozdrobnienia feudalnego, Polska nie przeszła przez okres monarchii absolutnej)
A/ MONARCHIA WCZESNOFEUDALNA
Główne cechy:
# Pomieszanie pojęcia własności i władzy, elementów prywatnoprawnych z publicznoprawnymi:
- monarchia miała charakter patrymonialny - król był nie tylko władcą, ale i właścicielem państwa
- feudałowie mieli na swych lennach uprawnienia o charakterze publicznoprawnym na podstawie immunitetów, zwłaszcza urzędów i przywilejów
- feudałowie mieli w stosunku do poddanych na terenie swych posiadłości prawa, które normalnie należą do władzy publicznej
# Stosunki między mieszkańcami a władzą państwową opierały się głównie na związkach osobowych. Stosunek poszczególnych osób do państwa nie miał charakteru poddaństwa publicznoprawnego - miejsce każdej osoby w państwie było określone jest stosunkiem zależności od innej osoby.
# Silna władza monarsza popierana przez możnowładców.
Władza monarchy: Skupienie w ręku monarchy silnej władzy wiązało się z wyobrażeniem o tym, że jest on właścicielem całej ziemi i może nią swobodnie zarządzać i rozporządzać tak jak swoim majątkiem (charakter patrymonialny państwa) konsekwencją było dążenie monarchy do wprowadzenia dziedziczności tronu.
Władza królewska podlegała pewnym ograniczeniom: jego poczynania musiały być zgodne z prawem boskim (bo społeczeństwo chrześcijańskie); zakres jego władzy był zależny od stopnia poparcia ze strony możnowładców. Ponadto nadawanie możnym przywilejów (zwłaszcza immunitetów) było przyczyną osłabienia władzy monarszej i przejmowania przez nich elementów władzy (np. sądowej).
Aparat państwowy: Organizacja państwowa była mało rozwinięta bo funkcje państwa były skromne (początkowo tylko kilka podstawowych zadań: bezpieczeństwo zewnętrzne i ład wewnętrzny) działalność państwa przejawiała się gł. w organizacji wojskowej, sądownictwie i skarbowości
Stosunek związku Stosunek powyższym aparat państwowy nie był rozbudowany. Na szczeblu centralnym zarządem spraw państwowych zajmowali się urzędnicy, którzy wraz Stosunek innymi feudałami tworzyli RADĘ KRÓLEWSKĄ (KURIĘ), a na szczeblu lokalnym byli urzędnicy królewscy Stosunek funkcjach wojskowych, sądowych i skarbowych.
Początkowo istniały wojskowe drużyny na utrzymaniu monarchy, ale Stosunek czasem ciężar służby wojskowej przeszedł na właścicieli ziemskich, którzy Stosunek kolei zaczęli przejmować funkcje lokalnych urzędników państwowych.
B/ ROZDROBNIENIE FEUDALNE
Powstanie: Następował po monarchii wczesnofeudalnej jako wynik działań możnowładców. Tylko w Anglii go nie było.
Główne cechy: Państwo (i jego funkcje) straciły jednolitość.
# Podział władzy między monarchę i wielkich feudałów, którzy na swych terenach posiedli część (a nawet całość) zwierzchnictwa państwowego.
# Szczyt pomieszanaia elementów publicznoprawnych z prywatnopaństwowymi władza centralna monarchy była albo b. słaba albo całkiem zanikła, a ciężar władzy znalazł się w ręku możnowładców prowadziło to do anarchii i wojen prywatnych
Władza monarchy: Władza centralna monarchy, jeżeli się utrzymałą, była bardzo szczupła wskutek darowania przez monarchę uprawnień o charakterze publicznoprawnym wielkim feudałom. W szczytowym okresie rozdrobnienia zwierzchnie uprawnienia monarchy na ogół miały jedynie charakter nominalny (Francja XI i XII w.) lub dochodziło do zupełnego zaniku władzy centralnej (Rosja XII w., Polska XIII w.).
Aparat państwowy: Redukcji uległ też centralny aparat państwowy, rozkładowi uległa skarbowość, upadło sądownictwo centralne. Władca był skrępowany wolą wielkich feudałów zajmujących główne urzędy i zasiadających w radach przybocznych.
Aparat lokalny też znalazł się w rękach feudałów.
Tendencje zjednoczeniowe: Rozdrobnienie feudalne (anarchia, brak bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego) nie mogło trwać długo i zaczęły się ujawniać tendencje zjednoczeniowe wynikające z:
- przyczyn gospodarczych: rozwój gospodarczy Europy w XI i XII w., rozszerzanie rynków lokalnych, tworzenie się rynków ogólnonarodowych
- przyczyn społecznych: przegrupowanie sił społecznych i kształtowanie się stanów zainteresowanych zjednoczeniem (zwłaszcza mieszczaństwo bo chciało rozszerzenia rynku); chłopi chcieli ograniczenia samowoli feudałów
Czynnikiem przyspieszającym zjednoczenie było też zagrożenie wewnętrzne (Polska vs Niemcy, Rosja vs Turcja, Francja vs Anglia) wpływające na rozwój świadomości narodowej i patriotyzmu.
Rozwój prawa sądowego:
# W sądach stosowano gł. prawo zwyczajowe
# Ustawodawstwo panstwowe prawie zupełnie zanikło
# Rozdrobnieniu politycznemu towarzyszyła partykulacja prawa zwyczajowego - bardzo liczne lokalne prawa zwyczajowe oraz odrębne prawa dla poszczególnych warstw społecznych (prawo kościelne, lenne, miejskie itp.)
C/ MONARCHIA STANOWA
Powstanie: Forma państwowości występująca po przezwyciężeniu rozdrobnienia feudalnego, w której forme państwu nadawały zorganizowane i uprzywilejowane stany.
Główne cechy:
# Rozszerzenie się agend państwowych i wzrost władzy monarszej\
- Władza monarchy była jednak ograniczona przez współudział w zwierzchnictwie państwowym stanów uprzywilejowanych (uprawnienia polityczne, działalność zgromadzeń stanowych, samorząd stanowy i lokalny)
# DUALIZM WŁADZY - zjawisko równoległego działania organów państwowych i stanowych
Władza monarchy:
# Regeneracja władzy centralnej, której umocnieniu sprzyjały idee państwa jako instytucji publicznej i suwerennej
- monarchie stanowe kształtowały się jako państwa narodowe podkreślające swoją niezależność
# Władza państwowa nie była w całości skupiona w osobie monarchy - ograniczona przez stany, które na mocy posiadanych i stale rozszerzanych przywilejów uczestniczyły w zarządzie państwem
- przywieleje stanowe zazwyczaj w formie umów między królem a stanami, opatrzonych wzajemnymi sankcjami
Aparat państwowy: Gruntowna reorganizacja aparatu państwowego, powołanie nowych organów państwowych na szczeblu centralnym i lokalnym (fachowcy).
# Na szczeblu centralnym:
- ZGROMADZENIA STANOWE (z udziałem mieszczaństwa)
Zgromadzenia stanowe to najbardziej typowa instytucja rozwiniętej feudalnej monarchii stanowej. Różne nazwy: Stany Generalne (Francja), Parlament (Anglia), Reichstag i Landtagi (Niemcy), Sobór Ziemski (Rosja), Sejm Walny (Polska).
# Kompetencje: sprawy podatkowe (monarcha nie mógł sam nakładać podatków, które by ograniczały przywileje stanowe), aprobata ważnych decyzji politycznych monarchy, czasem też podejmowanie takich decyzji + czasem dążyły do przejęcia ustawodawstwa.
# Skład: Z zasady stany tworzyły oddzielne izby. Stan szlachecki tworzył 2 izby - szlachty wyższej (Izba Lordów, polski senat) i szlachty niższej. Chłopi uczestniczylli w nich wyjątkowo.
- Posłowie byli reprezentantami swego stanu a nie narodu, byli skrępowani instrukcjami wyborczymi
# Z reguły decyzja zwołania i rozwiązania zgromadzenia stanowego należała do monarchy. Czasem monarcha utrzymywał przewagę nad zgromadzeniami (mającymi wtedy jedynie charakter doradczy), czasem głos decydujący miały zgromadzenia i monarcha musiał się im podporządkować
- rozbudowanie sądownictwa królewskiego (np. Parlamenty we Francji) + nowe centralne organy skarbowe
# Na szczeblu lokalnym:
- nowa sieć organów zarządu lokalnego, w niektórych państwach samorząd lokalny
# Dualizm władzy (np. obok skarbowości państwowej zajmującej się dochodami królewskimi, istniała odrębna stanowa administracja skarbowa oparta na uchwalonych przez stany podatkach)
Rozwój prawa sądowego: Monarchia stanowa stanęła przed problemem pozbycia się prawnego partykularyzmu i tendencje do unifikacji prawa. Najdalej posunęła się tu Anglia, gdzie kosztem lokalnych praw zwyczajowych praktyka sądowa wykształciła common law.
D/ MONARCHIA ABSOLUTNA
Powstanie monarchii absolutnej wiązało się z ograniczeniami uprawnień politycznych nabytych przez stany w okresie monarchii stanowej początki to znoszenie przez monarchę zgromadzeń stanowych i uzyskiwanie przez niego władzy suwerennej.
Podstawy gospodarcze: Pojawienie się monarchii absolutnej zbiegło się z poczatkiem rozkładu gospodarki feudalnej i rozwojem gospodarki towarowo-pieniężnej. Towarzyszyło temu zmniejszenie się dochodów szlachty i wzrost udziału mieszczaństwa w podziale dochodu społecznego akumulacja kapitałów stworzyła potęgę gospodarczą mieszczaństwa, którego pomoc stała się niezbędna dla monarchii.
Mieszczaństwo było zainteresowane silną władzą królewską i merkantylną polityką gospodarczą popierajacą hendel, rozwój manufaktur oraz polityką kolonialną sojusz króla z miastami i drobną szlachtą skierowany przeciw potędze możnowładców umożliwił wprowadzenie i utrwalenie rządów absolutnych,
Główne cechy:
# Niemal nieograniczona i nie podlegająca kontroli władza monarchy
# Zarząd państwa oparty na zasadach centralizmu i biurokratyzmu
# W okresie końcowym charakter państwa policyjnego, a w niektórych państwach absolutyzm oświecony
Władza monarchy:
# średniowieczne koncepcje dot. istoty państwa
państwo jako rzecz publiczna, suwerenna osoba prawna
król organem tego państwa, monarcha wszechwładny - absolutną władzę króla uzasadniano tym, że pochodzi ona od Boga
z zasadą wszechwładzy wiązało się objęcie kontrolą państwową wielu dziedzin, którymi państwo się dotąd nie interesowało - nowe agendy państwowe, kierowanie całokształtem gospodarki krajowej, szkolnictwo, opieka społeczna itp.
# Później - pod wpływem prawa natury - rozwinęły się teorie uzasadniające absolutyzm królewski względami racjonalnymi
król jako pierwszy sługa państwa, który wykonywał swą władzę dla dobra ogółu - król kierował się pojęciem racji stanu
w trosce o „dobrobyt” obywateli wszechwładny monarcha uważał, że może wkraczać w różnorodne dziedziny życia poddanych i do drobiazgowego ich regulowania przepisami
taka działalność administracyjna państwa, wobec której poddani byli bezbronni, określano mianem policji charakter państwa policyjnego, krępującego swobodę poddanych
Aparat państwowy opierał się na zasadach centralizmu i biurokratyzmu.
# Na szczeblu centralnym: „ministerialne” organa kolegialne, a dążenia monarchii w kierunku resortowego podziału kompetencji miedzy ministrów. Powstały nowe resorty i związany z nimi aparat do kierowania różnymi dziedzinami zarządu państwem. Nie doszło do powstania ministerstw nowożytnych (organów zarządzających określonym resortem, kierowanych przez osobiście odpowiedzialnych ministrów) ministrowie w monarchii absolutnej byli tylko doradcami króla, a od niego zależały wszelkie decyzje.
# Rozbudowywano biurokratyczny aparat lokalny zbudowany hierarchicznie, kierowany przez zawodowych nominowanych urzędników.
# Monarchia dążyła do stworzenia jednolitego i podporządkowanego sobie aparatu i znosiła / ograniczała formy samorządu miejskiego i stanowego.
Rozwój prawa: Do władzy absolutnej należała w zasadzie cała władza ustawodawcza. Monarchia absolutna dążyła do unormowania przepisami „policyjnymi” całego życia społecznego, do unifikacji zarządu państwem i prawa sądowego, Zaczęto podejmować kodyfikację całych dziedzin prawa.
Kryzys monarchii absolutnej w jej okresie schyłkowym bo przemiany gospodarcze torujące drogę kapitalizmowi: narastały sprzeczności między kapitalistycznymi elementami gospodarki a dotychczasowym sposobem produkcji, prowadzące do narastania opozycji wobec ograniczeń życia gospodarczego walka podjęta przez burżuazję już w połowie XVII w. do rewolucyjnego obalenia feudalizmu w Anglii; we Francji dokonała tego dopiero rewolucja z 1789 r.
Absolutyzm oświecony: Monarchia absolutna utrzymała się dłużej w krajach, w których rozwój gospodarczy i narastanie kapitalizmu były powolniejsze niż w Anglii czy Francji (np. w Prusach i Austrii). W państwach tych szczególnie silna pozycję mieli feudałowie, którzy opierali swe znaczenie gospodarcze na pańszczyźnianej pracy chłopów wpływało to na niski poziom gospodarki wiejskiej i hamowało rozwój miast.
Prusy i Austria w XVIII w. rozpoczęły reformy w duchu racjonalnych idei Oświecenia i dlatego zyskały sobie miano monarchii oświeconych. Reformy te nie miały na celu likwidacji feudalizmu ani osłabienia władzy absolutnego monarchy były skierowane przeciw przeżytkom ustroju feudalnego: reformy chłopskie dążące do ograniczenia poddaństwa, postępowe kodyfikacje prawa karnego i procesu skierowane przeciw zbyt surowym karom i torturom, wprowadzenie tolerancji religijnej wobec innych wyznań.
reformy te prowadziły w rzeczywistości do osłabienia opozycji antyfeudalnej i umocnienia i przedłużenia monarchii absolutnej
Upadek monarchii absolutnej pociągnął za sobą likwidację całego ustroju feudalnego i budowanie państwa na nowych podstawach.
PAŃSTWO PO KONGRESIE WIEDEŃSKIM
(POCZĄTKI KONSTYTUCJONALIZMU)
Charakterystyczną cechą ustrojów państwowych przełomu XVIII i XIX w. było pojawienie się konstytucji jako ustawy zasadniczej, określającej podstawowe zasady budowy, funkcjonowania i kompetencji organów państwa oraz ich relacje i uprawnienia względem obywateli.
Podstawy konstytucjonalizmu:
# Teoria UMOWY SPOŁECZNEJ (Hobbes, Locke, Rousseau) u podstaw organizacji społeczeństwa leży umowa między jego członkami, określająca zasady funkcjonowania grupy, prawa jednostek i uprawnienia władzy. Umowa ta jest podstawą wykonywania władzy publicznej
# Teoria PRAW NATURY podmiotowe prawa ludzkie nie wynikają z nadania jakiejkolwiek władzy państwowej lecz biorą się z natury rzeczy i przysługują każdemu człowiekowi od urodzenia
# Koncepcja RÓWNOWAŻENIA WŁADZ PAŃSTWOWYCH / PODZIAŁU WŁADZ (Monteskiusz) w dobrze zorganizowanym państwie władza ustawodawcza powinna być oddzielona od wykonawczej - stanowienie prawa i jego wykonywanie to 2 odrębne funkcje, skoncentrowanie których w 1 ręku prowadzi do tyranii
Reakcja feudalna po upadku Napoleona:
Kiedy wojny koalicji państw europejskich przeciw Francji zakończyły się w latach 1814-1815 klęską i abdykacją Napoleona, na KONGRESIE WIEDEŃSKIM (1815) doszło do reorganizacja stosunków europejskich w duchu powrotu do stosunków przedrewolucyjnych ustalono granice (m.in. akceptacja rozbiorów Polski) i dano im międzynarodowe gwarancje. Nad nowym systemem europejskim miało czuwać ŚWIĘTE PRZYMIERZE (Rosja, Prusy, Austria, od 1816 Francja):
skierowane przeciw ruchom liberalnym i siłom rewolucyjnym, które mogły zagrażać panującym monarchom
narzędzie sił chcących wykorzenić teorię suwerenności ludu i ugruntować ład tradycyjnych monarchii „z łaski bożej”
Szybkie narastanie kapitalizmu prowadziło jednak do wzrostu znaczenia sił zaangażowanych w gospodarkę kapitalistyczną. W państwach zorganizowały się ruchy liberalne domagające się rozszerzenia wolności obywatelskich i ekonomicznych, wolności handlu i konkurencji. Mieszczaństwo zaczęło domagać się konstytucyjnie zagwarantowanego udziału we władzy.
Programy kół liberalnych powoływały się na doświadczenia i wzory istniejących państw kapitalistycznych - Anglii i USA oraz na hasła i osiągnięcia rewolucji francuskiej.
# Anglia nie miała (i nie ma) formalnie konstytucji, ale wykształcony w drodze 150-cioletniej ewolucji system rządów parlamentarnych był atrakcyjnym modelem dla innych państw
A/ ZNACZENIE DOŚWIADCZEŃ Z XVIII/XIX W. DLA ROZWOJU NOWOCZESNEGO KONSTYTUCJONALIZMU
Podstawowe założenia programowe konstytucjonalizmu: Pierwsze państwa konstytucyjne powstały w drodze rewolucji obalających system feudalny, absolutną władzę i ustrój oparty na nierówności społecznej. Ten antyfeudalny charakter miał szczególnie duży wpływ na pierwsze programy rewolucyjne i ustroje pierwszych państw tej epoki programy te oparły się na założeniach sformułowanych we francuskiej Deklaracji praw człowieka i obywatela (1789)
SUWERENNOŚĆ LUDU: odcięcie się od założeń wywodzących władzę króla z prawa boskiego
PRAWA OBYWATELSKIE: gwarantowane konstytucyjnie - szczególnie akcentowano wolność osobistą, równość wobec prawa i prawo własności
SPISANA KONSTYTUCJA: dążenie do ujęcia w ramach 1 ustawy konstytucyjnej (ustawy nadrzędnej) podstawowych zasad ustroju społeczno - politycznego państwa
TRÓJPODZIAŁ WŁADZY: oparcie konstytucji państwowej na rozdziale władzy wykonawczej, ustawodawczej i sądowej - wzajemne hamowanie się władz
Różne formy państwa konstytucyjnego:
# Anglia - monarchia konstytucyjna z rządami parlamentarnymi
# USA - republika prezydencjalna bez rządów parlamentarnych
# Francja - konstytucyjna monarchia ograniczona, republika dyrektorialna bez rządów parlamentarnych, demokratyczną republikę, dyktaturę (pod pozorem republiki, później monarchii konstytucyjnej)
Udział obywateli w prawach politycznych: Z teorii umowy społecznej Rousseau wyprowadzono prawo wszystkich obywateli do bezpośredniego udziału w rządach państwem. Ideałem byłaby demokracja bezpośrednia, jednak nie była ona możliwa w większym państwie demokracja parlamentarna przyjęła formę DEMOKRACJI POŚREDNIEJ - naród sprawuje rządy przez swoich przedstawicieli. Państwo nowożytne przyjęło zasadę reprezentacji narodowej (najwcześniej rozwinęła się w Anglii).
W pierwszych konstytucjach problem: kto może reprezentować naród, kto może wybrać przedstawicieli, komu przyznać polityczne prawa wyborcze czynne a komu bierne itp.:
# Mieszczaństwo chciało powszechności i równości wyborów - miało mu to zapewnić jednakowe prawa wyborcze z uprzywilejowanymi dotąd warstwami
# System wyborów z reguły ograniczony cenzusami majątkowymi, cenzusem wieku
# Równość i bezpośredniość wyborów zaciemniana była systemem wyborów pośrednich dwustopniowych ogół wyborców ni był dopuszczony do bezpośredniego wyboru swych reprezentantów
-- tylko konstytucja jakobińska proklamowała postulaty demokratyczne: szeroko ujętą zasadę powszechności, bezpośredniości i równości wyborów
# Tajność wyborów w ogóle jeszcze nie była postulowana.
Władza ustawodawcza: W zasadzie całą władzę ustawodawczą powierzano wybieralnym organom przedstawicielskim (parlamentom gł. na wzorze angielskim).
# SYSTEM DWUIZBOWY (BIKAMERALNY) również na wzór angielskiego Parlamentu (Izba Lordów i Izba Gmin) ale na innych zasadach wprowadzono do Kongresu USA.
Francja - z obawy przed tendencjami arystokratycznymi izby wyższej początkowo przyjmowano zasadę JEDNOIZBOWOŚCI (MONOKAMERALIZMU): Zgromadzenie Ustawodawcze (1791), Konwent (1792), Ciało Ustawodawcze (1793). Bikameralizm wprowadzono dopiero w 1795 (Rada Starszych i Rada Pięciuset), później w 1799 (Ciało Ustawodawcze i Trybunat)
Cechy bikameralizmu i jego postacie:
$$ równorzędne stanowisko obu izb (w zasadzie) do podejmowania uchwał wymagana zgoda obu izb
- Izba Lordów (Anglia) i Senat (USA) korzystały jednak ze specjalnych uprawnień
$$ Skład izby wyższej:
- Anglia: oparty na zasadzie arystokratycznej (lordowie dziedziczni mianowani przez króla)
- USA: Senat o charakterze organu federalnego - grupował przedstawicieli poszczególnych państw związkowych (stanów), a nie reprezentantów całego narodu
- Francja: Rada Starszych (za Dyrektoriatu) o charakterze organu przedstawicielskiego (powoływanego w drodze wyborów)
$$ Parlamentom nowożytnym powierzono władzę ustawodawczą. Szczególne uprawnienia: uchwalanie podatków i budżetu państwowego. Mogła do nich należeć kontrola władzy wykonawczej
Władza wykonawcza: trudność pogodzenia zasady suwerenności ludu z instytucją monarchy dziedzicznego
# Całą władzę ustawodawczą powierzono parlamentom reprezentującym lud, władzę sądowniczą niezawisłym sądom więc głowa państwa mogła mieć tylko władzę wykonawczą problem utrzymania monarchii albo powołania w sposób demokratyczny innego najwyższego organu państwowego:
- czasem utrzymywała się monarchia dziedziczna (Anglia, Francja Stosunek 1791 i 1804)
- czasem wprowadzano ustrój republikański (USA, Francja 1793, 1795, 1799)
# Republika:
- na jej czele mogła stać 1 osoba (prezydent USA), kolegium (Francja: Dyrektoriat 1795, 3 konsulów 1799) lub całe zgromadzenie przedstawicielskie (Francja: Konwent
1792)
- powoływanie głowy państwa: powszechne wybory pośrednie (USA), zlecenie wyboru organom ustawodawczym (Francja 1795, 1799)
- głowa państwa reprezentowała państwo na zewnątrz a zakres jej władzy wykonawczej różnie ograniczany
Stosunek władzy ustawodawczej do wykonawczej:
# Formy wpływu władzy wykonawczej (głowy państwa) na ustawodawczą:
- Król angielski teoretycznie miał prawo sankcji w stosunku do uchwał Parlamentu. Prawa tego nie miał król francuski, ale przyznano mu prawo weta zawieszającego wobec uchwał Parlamentu (1791, na wzór USA)
- Głowa państwa mogła mieć wyłączne prawo inicjatywy ustawodawczej (Francja 1799) lub mogła być jej zupełnie pozbawiona (USA, Francja 1791)
- Głowa państwa mogła posiadać decydujący wpływ na skład Parlamentu, w szczególności izby wyższej. Ograniczano natomiast prawo monarchy do dowolnego zwoływania i rozwiązywania ciała przedstawicielskiego.
# Wpływ władzy ustawodawczej na wykonawczą związany z ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ głowy państwa i ODPOWIEDZIALNOŚCIĄ KONSTYTUCYJNĄ i POLITYCZNĄ ministrów.
$$ Monarcha był nietykalny i nieodpowiedzialny odpowiedzialność za podejmowane przezeń akty przyjmowali ministrowie, czego wyrazem była zasada KONTRASYGNATY aktów królewskich
- w USA prezydent był nietykalny, ale mógł być sądzony za naruszenie prawa i usunięty z urzędu
- wywodzące się z praktyki angielskiej RZĄDY PARLAMENTARNE umożliwiały Parlamentowi usunięcie niewygodnych ministrów, którzy byli odpowiedzialni politycznie - bezpośrednio przed Parlamentem uchwalenie wotum nieufności przez Parlament powodowało ustąpienie całego gabinetu
# Pierwsze państwa konstytucyjne: ustroje o przewadze władzy ustawodawczej (Anglia, Francja 1791) i takie, w których dominowała włada wykonawcza (USA, Francja 1799)
Władza sądowa i sądownictwo: Zgodnie z zasadą równości wobec prawa państwa konstytucyjne wprowadziły sądy powszechne równe dla wszystkich. Z zasady trójpodziału władzy wywodziła się niezawisłość władzy sądowej, jej niezależność od władzy wykonawczej.
# W USA, Anglii i Francji (1791) przyjęto ogólną zasadę obieralności sędziów. We Francji Napoleon zastąpił ją zasadą nominacji sędziów przez organy wykonawcze.
# Nowa rola sądownictwa - stanie na straży praw i wolności obywatelskich, chronienie obywatela przed nadużyciami ze strony władzy (kontrola sądowa nad administracją)
- Anglia, USA - sądownictwo powszechne
- Francja - tak ściśle zrealizowano postulat podziału władzy sądowej i wykonawczej, że powstała potrzeba stworzenia odrębnego sądownictwa administracyjnego (spory między organami administracyjnymi a obywatelami)
Zarząd terytorialny: Przed państwem konstytucyjnym stały 2 możliwości organizowania zarządu terytorialnego: CENTRALISTYCZNY oparty na biurokracji i DECENTRALISTYCZNY oparty na samorządzie.
Z zasady suwerenności ludu wywodzi się demokratyczny postulat udziału ludu również w administracji terytorialnej miał temu służyć rozbudowany samorząd sprawowany przez organy wybieralne. Samorząd istniał od wieków w Anglii, na jej wzór wprowadzono go w USA. W krajach kontynentalnych tradycje samorządu uległy zapomnieniu (szczególnie w monarchii absolutnej). We Francji na nowo wprowadziła go pierwsza Konstytuanta i to w bardzo szerokim zakresie. Realizacja tego ustroju nastręczała tak duże trudności, że Napoleon zastąpił decentralistyczny system samorządowy skrajnym centralizmem i biurokratyzmem.
B/ GŁÓWNE LINIE ROZWOJU W XIX I XX WIEKU
Rozwój polityczny: System polityczny Europy stworzony na Kongresie Wiedeńskim (1815) doprowadził do skostnienia granic państwowych, przy ustalaniu których nie liczono się ze stosunkami narodowościowymi. Hasła rewolucji francuskiej obudziły świadomość narodową wielu ludów europejskich i przez cały wiek XIX oraz początek XX w Europie miały miejsce ruchy narodowowyzwoleńcze z decydującą rolą mas ludowych cierpiących pod przewagą obcej narodowo klasy panującej (tłumione siłą).
# XIX w. - powstanie niepodległych państw: Grecja, Belgia, Włochy, Bułgaria, Rumunia, Serbia
dalsze wyzwolenie ludom Europy przyniosła dopiero I wojna światowa (Albania, Czechosłowacja, Finlandia, Jugosławia, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska) + wystąpienie ujemnych objaw nacjonalizmu o cechach reakcyjnych przyczyniających się do pogłębienia antagonizmów narodowych
# od połowy XIX w. - zagraniczna i militarna polityka państw imperialistycznych dążyła do rozszerzenia granic i ekspansji kolonialnej narastanie konfliktów między rywalizującymi państwami kolonialnymi I i II wojna światowa
Rozwój instytucji państwowych i prawnych: Państwo liberalne oparło się na założeniach i ideałach rewolucji francuskiej
# Idee konstytucjonalizmu, suwerenności ludu, praw obywatelskich i podziału władzy podstawą dążeń liberalnych
# Związane z wielkim kapitałem państwo ograniczało liberalne ideały demokracji parlamentarnej by podporządkować sobie i swoim interesom całe życie społeczne i polityczne. Z drugiej jednak strony programy socjalistyczne przyczyniły się do podejmowania przez państwo reform społecznych i ustrojowych w duchu antykapitalistycznym
# Niespotykany dotąd wzrost aktywności państwa, które od połowy XIX w. wkraczało coraz dalej w zakres gospodarowania i stosunków ludzkich.
# Dynamizm państwa - szczególnie rozrost administracji: wpływ na przekształcenie państwa i wskazanie konieczności oderwania jego struktury od dawnych wzorów państwa liberalnego.
PAŃSTWO W KAPITALIZMIE (PAŃSTWO KONSTYTUCYJNE)
9
14