1.Istota rozwoju psychicznego wg M. Przetacznikowej- to długotrwały proces kierunkowych zmian, w którym występują etapy przemian wykazujące stwierdzalne różnicowanie się obiektu pod określonym względem. Długotrwały proces - rozwijamy się przez całe życie ( na początku bardzo szybko, a w następnych okresach zwalniamy). Kierunkowe zmiany- nie wszystkie zmiany są ukierunkowane niektóre są uwstecznione czyli rozwój to progresywne zmiany, które zgodnie prowadzą do rozwoju. Etapy przemian- swoisty program biologiczny, którego nie da się zmienić i zatrzymać. Różnicowanie (dyferencjacja)- wyodrębnianie się różnorodnych składników z całości czyli nabywanie np. umiejętności. Rozwój psychiczny człowieka- proces kolejnych stopniowych przeobrażeń psychiki (świadomości) człowieka i jego zachowania, przebiega od momentu narodzin do ostatnich chwil życia; polega na nabywaniu zdolności do samodzielnego, odpowiedzialnego oraz nieegoistycznego odczuwania, pojmowania i działania.
2. Rodzaje zmian rozwojowych na ogół przyjmuje się, że zmiany rozwojowe są jednokierunkowe (zmiany konsekwentnie prowadzą do określonego stanu końcowego, pełniejsza samorealizacja, z jednej strony jednostka przystosowuje się do wymagań otoczenia, z drugiej - dokonuje w tym otoczeniu przekształceń odpowiadających jej potrzebom) oraz nieodwracalne i trwałe oznacza, że osiągniętych w rozwoju form funkcjonowania nie da się „oduczyć", „nie można się z nich wycofać", tym bardziej, że stanowią jedynie kolejne ogniwo rozwoju i inicjują dalsze zmiany . W rozwoju występują dwa rodzaje zmian: progresywne ( np. wyrastaniu zębów stałych towarzyszy utrata mlecznych czyli ciąg uporządkowanych i spójnych zmian) i regresywne, które polegają na zanikaniu np. pogorszenie się czasu reakcji, osłabienie wzroku i słuchu. We wcześniejszych latach życia zmiany progresywne przeważają nad regresywnymi, u schyłku życia jest odwrotnie. Jednak rozwój ma naturę ilościowo-jakościową. Zmiany ilościowe polegają w większości przypadków na wzrastaniu możliwości funkcjonowania, analogicznym do wzrostu dokonującego się w sferze fizycznej, np. zauważamy, że z dnia na dzień dziecko robi coraz więcej samodzielnych kroczków, używa coraz większej liczby rzeczowników, coraz dłużej bawi się tą samą zabawką itd. Zmiany jakościowe polegają natomiast na pojawianiu się nowych możliwości funkcjonowania, nowych form kontaktu człowieka z otoczeniem, np. przejście od uwagi mimowolnej do dowolnej, od pojęć konkretnych do abstrakcyjnych, od miłości biorącej do dającej itd.
3. Rozwój a dojrzewanie. W świetle aktualnej wiedzy można wskazać dwa podstawowe mechanizmy rozwoju: dojrzewanie i uczenie się. Dojrzewanie polega na realizacji zawartego w genach ogólnego programu rozwoju; na ujawnianiu się potencjalnych właściwości jednostki; na osiąganiu, dzięki aktualizacji zadatków organicznych, dojrzałości fizycznej i psychicznej. Uczenie się jest natomiast procesem gromadzenia doświadczeń, nabywania wiedzy, przyswajania wiadomości i umiejętności. Wymaga aktywności podmiotu, mniej lub bardziej świadomej, mniej lub bardziej celowej. Efektem dojrzewania są przede wszystkim funkcje filogenetyczne, czyli wspólne dla całego gatunku ludzkiego, jak: pełzanie, chodzenie, gaworzenie itd. Dla rozwoju tych funkcji bardzo ważne są warunki zewnętrzne i uczenie się. Wzrastanie w niekorzystnym otoczeniu, utrudniającym bądź uniemożliwiającym ćwiczenie nie ma decydującego znaczenia dla samego pojawienia się funkcji filogenetycznych, ale może doprowadzić do znacznego opóźnienia ich rozwoju. Uczenie się jest natomiast niezbędne w rozwoju funkcji ontogenetycznych, indywidualnych, takich jak: jazda na wrotkach, na rowerze, pisanie, gra na fortepianie itp. Od narodzin rozwój człowieka przebiega w interakcji dojrzewania i uczenia się. Uczenie się sprzyja dojrzewaniu, ale i samo jest od niego zależne. Efektywność uczenia się (gromadzenia doświadczeń) jest uwarunkowana stopniem dojrzałości organizmu. Z wiekiem człowiek dojrzewa do coraz to nowszych zadań życiowych, ma też coraz większe możliwości uczenia się. W biegu życia ludzkiego można wskazać tzw. okresy sensytywne, czyli pewne przedziały czasowe, w których organizm jest szczególnie wrażliwy na dane formy stymulacji i gotowy do opanowania określonych umiejętności i wiadomości. Współzależność i współdziałanie procesów: dojrzewania i uczenia się prowadzi do powstania ogromnych różnic między przebiegiem i efektami rozwoju poszczególnych ludzi.
4.Czynniki wyznaczające rozwój - Jeden z twórców psychologii różnic indywidualnych William Stern dokonał próby pogodzenia dwóch przeciwstawnych stanowisk natywizmu (indywidualność dziecka jest wyznaczona przed jego urodzeniem Rousseau) i empiryzmu (tabula rasa Locke) wysuwając oryginalną koncepcję, tzw. teorię dwuczynnikową, która miała charakter interakcyjny czyli współdziałanie czynników wrodzonych i środowiskowych. A Maria Żebrowska podzieliła ją na czteroczynnikową teorię, którą dzieli się na dwa czynniki wewnętrzne (endogenne) czyli biologiczne, i dwa zewnętrzne (egzogenne) czyli mechaniczne. Wewnętrzne: 1) Zadatki anatomiczno-fizjologiczne organizmu: typ układu nerwowego np. słaby, silny; wrażliwość zmysłów np. absolutny słuch, wzrokowiec; kompletność układu nerwowego; inteligencja i pamięć. 2) Aktywność własna- czynnik wrodzony. Zewnętrzne: 1) Środowisko: naturalne, w którym człowiek żyje; kulturowe -wszystko to co człowiek wytworzył; społeczne- człowiek czuje się najlepiej wśród ludzi np. układy społeczne. 2) Nauczanie z wychowaniem czyli podanie dziecku w pigułce dotychczasowego dorobku ludzkiego.
5. Stadia rozwoju psychicznego. Etap I okres prenatalny dzieli się na trzy podokresy: pierwszy trymestr - pierwsze trzy miesiące ciąży (większość narządów tworzy się w pierwszych 8 tygodniach ciąży); drugi trymestr (trwa szybki wzrost płodu, można ocenić płeć dziecka, pierwsze ruchy); trzeci trymestr (płód staje się istotą czującą i reagującą). Etap II- wczesne dzieciństwo (okres niemowlęcy i poniemowlęcy) czyli pierwsze trzy lata życia. Etap III- średnie dzieciństwo od 3- 7 roku życia, wiek przedszkolny. Etap IV - późne dzieciństwo od 7-12 roku życia młodszy wiek szkolny. Etap V - adolescencja (od 10- 12 i między 20 - 23 rokiem życia) i dzieli się na adolescencję wczesną od 10- 12 a 14- 15 rokiem życia oraz adolescencję późną (wiek młodzieńczy) od 16- 23 roku życia. Etap VI dorosłości, który dzieli się na dorosłość wczesną od 35- 40 roku życia, dorosłość średnią 35,40 a 55,60 rokiem życia i dorosłość późna (wiek starzenia się) po 55, 60 rokiem życia.
6. Tempo i rytm rozwoju psychicznego: Każdy człowiek w tym również dziecko rozwija się w sobie we właściwym tempie i rytmie, zaobserwować to można już w pierwszym roku życia dziecka. Tempo to szybkość, z jaką dokonują się zmiany rozwojowe, rytm (harmonia rozwoju) to stopień regularności tych zmian w poszczególnych sferach funkcjonowania jednostki, ich równomierność lub nierównomierność. O prawidłowym tempie rozwoju mówimy wtedy, kiedy jednostka osiąga kolejne wskaźniki rozwojowe w tym samym czasie co większość osób w jej wieku, czyli zmienia się tak szybko jak większość jej rówieśników. Jeżeli zmiany rozwojowe zachodzą wolniej niż przeciętnie, mamy do czynienia z tempem opóźnionym; jeżeli szybciej - z przyspieszonym.
7.Zasady oceny psychoruchowego rozwoju dzieci. Rozwój psychomotoryczny dziecka jest długotrwałym procesem, uwarunkowanym biologicznie i społecznie, którego efektem są ilościowe i jakościowe zmiany zachodzące w całokształcie psychiki i motoryki dziecka. Zmiany te o charakterze progresywnym następują według określonej kolejności i w określonym czasie, w obrębie wszystkich funkcji psychicznych i ruchowych jednostki, przy czym warunkują się one wzajemnie - osiągnięcia rozwojowe w jednym, zakresie umożliwiają i stymulują postęp w innych sferach. Prawidłowy rozwój motoryczny dziecka następuje w wyniku stopniowego uczenia się, coraz bardziej skomplikowanych ruchów. Na ocenę psychoruchowego rozwoju dzieci mają wpływ: uwarunkowania zewnętrzne, czyli ogółu czynników środowiskowo- kulturowych, i czynniki wewnętrzne czyli sprawność funkcji percepcyjno -motorycznych, będących podstawą rozwoju sfery poznawczej dziecka; odpowiedni poziom rozwoju ogólnej sprawności umysłowej, głównie myślenia i mowy; emocjonalno- motywacyjne możliwości uczenia się. Ocena oparta na jest powierzchownej obserwacji, duży wpływ ma rozwój fizyczny dziecka oraz na jakim tle obserwujemy dziecko, porównujemy z dziećmi, które je otaczają. Ta ocena jest niewystarczająca.
8. Symptomatologia opóźnień i dysharmonii rozwoju w sferze ruchowej, słuchowej, wzrokowej i emocjonalnej. Zaburzenia motoryki (czynności ruchowe) przejawiają się w: a) ogólnej niezręczności ruchowej: niechęć do włączania się do zabaw zespołowych; trudności w bieganiu i maszerowaniu; trudności w opanowaniu jazdy na rowerze; b) obniżeniu poziomu sprawności manualnej: trudności w opanowaniu czynności samoobsługowych ( mycie, ubieranie się zapinanie guzików, wiązanie sznurowadeł); trudności w czynnościach grafomotorycznych (dziecko nie lubi rysować, albo rysuje nieporadnie); c) opóźnionym kształtowaniu się lateralizacji (brak funkcjonalnej dominacji jednej strony ciała): oburęczność; zakłócenia orientacji w schemacie własnego ciała ; trudności w przyswajaniu pojęć określających stosunki przestrzenne; trudności w odwzorowywaniu elementów; trudności w wykonywaniu ćwiczeń gimnastycznych. Opóźnienie w rozwoju percepcji i pamięci wzrokowej: słaba spostrzegawczość w dostrzeganiu szczegółów; nieporadność w rysowaniu; trudności w budowaniu z klocków; trudności w układaniu historyjek obrazkowych. Opóźnienie rozwoju percepcji i pamięci słuchowej: trudności w zapamiętywaniu piosenek i wierszyków; zmęczenie przy słuchaniu opowiadań; trudności w odtwarzaniu rytmów; kłopoty w wykonywaniu ćwiczeń rytmicznych; trudności w zapamiętywaniu dłuższych i złożonych poleceń słownych. Zaburzenia rozwoju mowy i myślenia: wolniejsze tempo rozwoju mowy czynnej; wady wymowy; trudności językowe-zniekształcenia nazw; trudności zapamiętywania nazw i dłuższych sekwencji słownych (nazwy dni tygodnia); mylenie nazw zbliżonych fonetycznie; trudności w rozumieniu instrukcji do gier, łamigłówek; kłopoty w rozumieniu związków zachodzących między faktami na obrazkach. Zaburzenia dynamiki procesów nerwowych (emocje) : trudności w koncentracji uwagi; niedokładność w działaniu; łatwość wchodzenia w konflikty z rówieśnikami i dorosłymi.
9. Upośledzenie umysłowe jako skutek opóźnienia rozwoju . Termin - upośledzenie umysłowe , jest nadal daleki od precyzyjnego ujęcia , często zamiennie używa się określeń , takich jak : niedorozwój umysłowy , zahamowanie rozwoju umysłowego , obniżenie sprawności intelektualnej , zaburzenia w uczeniu się. Często preferuje się określenie niepełnosprawność umysłowa lub intelektualna. Pojęcie to obejmuje szeroki zakres niepełnosprawności intelektualnej od głębokiego do pogranicza normy , ale także zaburzenia i zahamowania motywacyjne , emocjonalne , zaburzenia w rozwoju społecznym , często osłabienie sprawności fizycznej. Niepełnosprawność intelektualna odnosi się więc nie tylko do sfery poznawczej , ale obejmuje całą osobowość. H. Nartowska i Spionek wyróżniają trzy kategorie przyczyn upośledzenia umysłowego: biologiczne , społeczne , biopsychiczne. Do biologicznych zalicza chromosopatie , zakłócenia przemiany materii, uszkodzenia układu nerwowego w okresie płodowym lub w czasie porodu ( np. wskutek urazów czaszki , zaburzeń krążenia łożyskowego i płodowego, porodu przedwczesnego tzw. zamartwicy oraz po urodzeniu ( choroby infekcyjne , wstrząsy mózgu ,itp.) Do przyczyn społecznych zaliczają: a) środowisko rodzinne ( wadliwą strukturę rodziny np. patologia , niekorzystną atmosferę , niesprzyjające właściwości psychiczne rodziców, błędy wychowawcze); b) środowisko szkolne ( nieprawidłowe warunki socjalne i organizacyjne szkoły , błędy w przebiegu procesu wychowawczo - dydaktycznego , nieodpowiednie cechy nauczyciela - wychowawcy ). Do przyczyn biopsychicznych: a) zły stan zdrowia ( np. tzw. debilizm fizyczny , krótkotrwałe zaburzenia stanu somatycznego oraz osłabienie układu nerwowego); b) niekorzystne właściwości psychiczne jednostki , takie jak nieekonomiczność myślenia, słaba pamięć logiczna , duża męczliwość , mała zdolność koncentracji uwagi ( tu przy zachowaniu ilorazu inteligencji w normie).
10. Charakterystyka poziomów upośledzenia umysłowego. Występuje w dwóch postaciach : a) oligofreni (wynika z uszkodzenia tkanki mózgowej, które nastąpiło w wieku prenatalnym i we wczesnej ontogenezie); b) upośledzenie pozorne pseudoupośledzenie (z powodu złych warunków środowiskowych , patologia). Wyróżniamy 4 poziomy upośledzenia: Typu lekkiego- o ilorazie inteligencji 67- 52. Dziecko nie wyciąga wniosków, ma ubogą wyobraźnię twórczą, obserwuje się zubożenie uczucia emocjonalnego, zmniejszona uwaga i pamięć, impulsywność, agresywność, niepokój, zła samoocena, mniejsza odpowiedzialność i uspołecznienie, niższy ogólny poziom motoryczny, myślenie ma charakter konkretno - obrazowy. Zalety: troska o siebie i innych, zdobywają zawód, który w przyszłości wykonują, występuje u nich uwaga dowolna, świetna pamięć mechaniczna. Typu umiarkowanego- o ilorazie inteligencji 51- 36.Uszkodzenie centralnego układu nerwowego, towarzyszą uszkodzenia wzroku i słuchu, trudność w wyodrębnianiu cech przedmiotów i zjawisk, brak koncentracji, trudności w zapamiętywaniu, przechowywaniu i odtwarzaniu informacji, zachowanie: gwałtowne, antyspołeczne, buntownicze, dziecko zamyka się w sobie, nie panują nad popędami. Odczuwają potrzebę bezpieczeństwa, miłości i przynależności, radzą sobie z ubieraniem, ścieleniem łóżka, robią zakupy, umieją korzystać z telefonu i poruszać się po znanych miejscach w mieście, umieją przeczytać krótki tekst bądź napisać swoje imię i nazwisko. Typu znacznego- o ilorazie inteligencji 35- 20.Często występują równolegle wady wzroku, słuchu, niedowłady; braki uwagi dowolnej, proces spostrzegania przebiega bardzo wolno, potrzebują opieki drugiej osoby np. przy myciu czy kąpaniu; rozróżniają która figura jest mniejsza a która większa; duże różnice w osobowości, nadmierna pobudliwość ruchowa. Typu głębokiego- o ilorazie inteligencji od 19 w dół. Zaburzone są wszystkie sfery funkcjonowania. Czynności orientacyjno - poznawcze na niższym poziomie, często brak spostrzegania, uwagi mimowolnej do cząstkowego ich występowania. Wydają przeważnie nieartykułowane dźwięki, ale można nauczyć je proste pojedyncze wyrazy, zrozumienia prostych słów. Okazują proste emocje - zadowolenie i niezadowolenie, okazują też przywiązanie do osób. Występują częste wahania nastroju. Nie potrafią samodzielnie dbać o bezpieczeństwo, mogą nauczyć się prostych nawyków, wymagają stałej opieki.
11.Emocjonalny rozwój dziecka. Wg Włodarskiego i Matczak procesy emocjonalne to „czynności psychiczne, za pośrednictwem których jednostka odzwierciedla swój stosunek do rzeczywistości i dokonuje jej oceny z punktu widzenia swoich potrzeb”.
12.Czynniki wywołujące emocje. Pierwotne bodźce emocjonalne: bodźce związane z zaspokajaniem potrzeb fizjologicznych organizmu, które w okresie niemowlęctwa stanowią główne źródło reakcji emocjonalnych dziecka - niezadowolenia (manifestowanego głównie krzykiem) lub zadowolenia; wszystkie doznania zmysłowe pochodzenia zewnętrznego (np.: wzrokowe, słuchowe, dotykowe). Wtórne bodźce to te, których znaczenia dziecko uczy się w toku rozwoju. Uczenie to zaczyna się już w pierwszych tygodniach po urodzeniu i trwa do końca życia. Następuje za pośrednictwem warunkowania i generalizacji. Są one początkowo naturalne i dopiero w wyniku powiązania z pierwotnymi bodźcami nabywają zdolności wywoływania emocji np. dziecko cieszy się na widok butelki z mlekiem.
13. Różnicowanie się i wzrost emocji.
14. Wpływ emocji na zachowanie.
15. Choroba sieroca jako przykład zaburzeń tego rozwoju. Choroba sieroca - zespół poważnych zaburzeń lub zahamowań rozwoju psychicznego dzieci. Może się też objawiać fizycznie. Przyczyną jest długotrwały brak kontaktu z matką (najczęstsza przyczyna). Dotyczy nie tylko pensjonariuszy domów dziecka, czy też pacjentów szpitali, zakładów opiekuńczo-wychowawczych i penitencjarnych. Może występować także wśród dzieci wychowanych w pełnych lub niepełnych rodzinach, gdzie żadne z rodziców nie chce lub nie potrafi nawiązywać kontaktów emocjonalnych (np. rozmowa, uśmiech) i fizycznych (przytulanie, pieszczenie, głaskanie itp.) z dzieckiem. Chodzi tu przede wszystkim o brak obecności emocjonalnej oraz fizycznej, braku ciepła dotyku, pieszczot. Rodzic jeśli już się pojawia to tylko wtedy, gdy dziecko chce jeść, lub gdy potrzeba mu zmienić pieluchę itp. Jeśli dziecko pomimo zaspokojenia tych potrzeb płacze, krzyczy to opiekun najczęściej używa przemocy, aby dziecko "uciszyć", lub je ignoruje. Choroba sieroca występuje w rodzinach, gdzie często jest problem z alkoholem, narkotykami; nie jest to reguła. Wielu rodziców mających zwykle głębokie zaburzenia osobowości dopuszcza się strasznych zaniedbań i nadużyć na dzieciach "na trzeźwo". Widzą w nich przyczynę swoich kłopotów, nie potrafią czerpać radości z posiadania dziecka, często traktują je jak kozła ofiarnego. Czynnikiem sprzyjającym zaniedbaniom dzieci przez rodziców jest także bieda, nędza, choroba psychiczna, zaburzenia osobowości. Objawami są: niedostateczne lub nadmierne poczucie winy oraz znaczne osłabienie lub brak umiejętności nawiązywania i utrzymania emocjonalnych więzi oraz bujanie się. Jeśli nastąpi we wczesnym dzieciństwie (do dwóch lat), skutki mogą być nieodwracalne lub trudno odwracalne. Cechy charakterystyczne zachowania małych dzieci dotkniętych chorobą sierocą: nieumiejętność nawiązania i utrzymania więzi emocjonalnej z otoczeniem w połączeniu z niedostatecznym poczuciem winy. Dzieci starsze i nastolatki dotknięte chorobą cechują się problemami z: wyobraźnią, koncentracją uwagi , ze zrozumieniem siebie i innych ,własną inicjatywy, logicznym rozumowaniem, abstrakcyjnym myśleniem. Borykają się również z bardzo silną potrzeba więzi emocjonalnych i ogromnym strachem przed bliskością, pragnieniem silnych bodźców emocjonalnych, oziębłością, egocentryzm, egoizm, wyuczoną bezradnością, zaniżaną empatią lub jej brakiem. Często takie osoby zasilają szeregi bezdomnych. Wysoki procent dzieci wchodzi w konflikt z prawem, niejednokrotnie popełniając zbrodnie bez wyrzutów sumienia.
16. Społeczny rozwój dziecka. Rozwój społeczny dziecka wg E. Hurlocka to zdobywanie dojrzałości do współżycia w społeczeństwie. Jest to proces uczenia się, dostosowywania do wzorów grup społecznych, obyczajów i tradycji oraz poznawania i współdziałania. Prowadzi on do nowych sposobów zachowania, nowych zainteresowań i wyboru nowych przyjaciół.
17. Pojęcie rozwoju społecznego wg E. Hurlocka oznacza nabywanie umiejętności zgodnie ze społecznymi oczekiwaniami. Stawanie się osobą uspołecznioną opiera się na trzech procesach socjalizacji: uczenie się zachowań społecznie aprobowanych, obejmujących poznawanie obyczajów i tradycji oraz uczenie się zachowań akceptowanych przez grupę; pełnienie ról społecznie aprobowanych, to jest takich, które dana grupa społeczna przyjęła za własne i rozwój postaw społecznych, wiążących się z przyjęciem nowych sposobów zachowania.
18. Model wpływu grup społecznych- w każdym okresie życia ludzie znajdują się pod wpływem grupy społecznej. Ten wpływ jest największy w okresie dzieciństwa i wczesnej adolescencji. Model tego wpływu jest uniwersalny, można przewidzieć, który z członków grupy społecznej będzie miał największy wpływ na dziecko w danym okresie jego życia. Model wpływu: rodzina ( najważniejsza instytucja uspołeczniająca do 7 roku życia); nauczyciele ( największy wpływ wywierają od 7- 9 roku życia); grupa rówieśnicza- im dzieci starsze , tym bardziej ulegają wpływom rówieśników niż rodziców czy nauczycieli. Czynniki przyczyniające się do zróżnicowania wpływów grupy społecznej: możliwość zaakceptowania przez grupę, pewność własnej pozycji, typ grupy (więzi wewnątrzgrupowe), zróżnicowanie członkostwa grupy, osobowość, dążenie do afiliacji (silny motyw przynależności do grupy).
19.Przebieg rozwoju społecznego do okresu dorastania. Rozwój społeczny dziecka rozpoczyna się we wczesnym dzieciństwie wraz z pojawieniem się społecznej reakcji uśmiechu dziecka, około 3 miesiąca życia. Pierwsze reakcje niemowląt są skierowane ku dorosłym, a później do innych małych dzieci. Wzory zachowań przyswojone w tym czasie przez dziecko stanowią podstawę późniejszego rozwoju społecznego. Formy zachowań wieku niemowlęcego: naśladownictwo, przejawy przywiązania, zależność, akceptacja autorytetu, rywalizacja, zwracanie na siebie uwagi, współdziałanie społeczne, przejawy oporu. Wczesne dzieciństwo od 2- 6 roku życia, zwane jest „wiekiem przedgangowym”, dzieci uczą się dostosowywać do rówieśników i rozwijają wzory zachowań społecznych i aspołecznych. Aspołeczne zachowania są cenne w tym okresie, ponieważ pokazują dzieciom co jest aprobowane a co podlega dezaprobacie. Wzory zachowań społecznych: współdziałanie, rywalizacja, wspaniałomyślność, pragnienie aprobaty, współczucie, empatia, zależność, życzliwość, bezinteresowność, naśladownictwo i okazywanie miłości. Wzory zachowań aspołecznych: negatywizm, agresja, kłótnie, dokuczanie i znęcanie się, zachowanie wyniosłe, egocentryzm, uprzedzenia, antagonizm płci (np. dziewczyńskie zabawy).Późne dzieciństwo tj. „wiek gangów”, dzieci należące do gangu uczą się społecznie aprobowanych zachowań i jest to cennym nabytkiem dla rozwoju pozytywnego pojęcia własnego „ja”. Dzieci nie należące do gangu są pozbawione pozytywnego uspołecznienia i mają niekorzystne pojęcie własnej osoby. Wzory zachowań przyswojone dzięki przynależności do gangu: wrażliwość na aprobatę i dezaprobatę społeczną, nadwrażliwość, podatność i niepodatność na sugestie, współzawodnictwo, postawa „sportowa” (gotowość współpracy i dzielenie się z innymi), odpowiedzialność, wgląd społeczny (zdolność spostrzegania i rozumienia sytuacji społecznych oraz ludzi znajdujących się w tych sytuacjach), dyskryminacja społeczna, uprzedzenia, antagonizm płci. Okres dojrzewania zwany z uwagi na antyspołeczne zachowanie „fazą negacji” i „okresem braku równowagi”. Dzieci dojrzewające płciowo mają czasami antagonistyczną postawę wobec każdego, są bardziej agresywne niż w wieku przedszkolnym, wykłócają się o błahe sprawy, wszczynają bójki z członkami swojego gangu, krytykują wszystko, wszelka aktywność społeczna „nudzi” je, wolą spędzać czas w samotności, grają rolę męczenników, myślą o problemach seksu, badają narządy płciowe, uprawiają masturbację, odrzucają komunikowanie się z innymi z wyjątkiem sytuacji koniecznych -zapytani odpowiadają „ nie wiem, nie pamiętam”, są często nieśmiali (obawiają się jak inni oceniają ich zmieniającą się budowę ciała i ich zachowanie).
20. Zagrożenia w rozwoju społecznym - jeżeli zachowanie społeczne dzieci nie dorównują oczekiwaniom społecznym, to zaakceptowanie ich przez grupę jest zagrożone. Zagrożenia: Deprywacja - oznacza, że jest się pozbawionym możliwości przebywania z ludźmi, a w rezultacie możliwości nauczenia się jak być osobą uspołecznioną. Deprywacja może być spowodowana brakiem czasu w poświęcaniu go niemowlętom, w rezultacie powoduje brak bodźców motywujących do starań aby uczestniczyć w grupie rodzinnej, a gdy podrosną nie są zainteresowane kontaktami z innymi ludźmi. Nadmierny udział w życiu społecznym - może być szkodliwy, pozbawia dzieci okazji rozwinięcia pomysłowości. Dzieci, które pragną jakiegokolwiek towarzystwa, po to tylko, aby uniknąć samotności stają się niestałe w swoich zainteresowaniach i uznawanych wartościach. Nadmierny udział w aktywności społecznej zagraża ich dobremu uspołecznieniu. Nadmierna zależność- dziecko zbyt zależne od dorosłych czy rówieśników nie potrafi być samodzielne, co zagraża jego dobremu przystosowaniu psychicznemu i społecznemu. Nadmierny konformizm- dziecko podporządkowuje się poglądom, zasadom, wartościom i normom obowiązującym w danej grupie społecznej. Powoduje to utratę indywidualności, dziecko staje się bezbarwne i nieokreślone. Nonkonformiz - niedostosowanie się do oczekiwań grupy, zbyt duża indywidualność pozbawia dziecko przyjemności uczestniczenia w grupie i nie nabywania odpowiednich doświadczeń. Uprzedzenia- dzieci z uprzedzeniami stają się okrutne, nietolerancyjne, nieustępliwe, mściwe czyli uprzedzenia wypaczają osobowość. Antyspołeczne zachowanie się dojrzewającego dziecka - dzieci podważają podstawy swego rozwoju społecznego, przejawiając dewiacje i negują pojęcie własnego „ja”.
21. Dziecko agresywne jako przykład zaburzenia społecznego rozwoju dziecka. Z. Skorny określa zachowanie agresywne jako atak kierowany przeciw określonym osobom lub rzeczom. Może ono mieć formę zachowań napastliwych lub destruktywnych o bezpośrednim lub pośrednim charakterze. Skorny twierdzi, że agresja jest aspołecznym sposobem zachowania, wynikającym z wrogich tendencji i chęci szkodzenia innym lub niszczenia. Rozróżniamy agresję fizyczną i agresję słowną, oraz agresję bezpośrednią - skierowaną na osobę lub rzecz wywołującą uczucie wrogości, agresję przemieszczoną - skierowaną na obiekt zastępczy oraz samoagresję - skierowaną na samego siebie agresywnie. W przypadku agresji patologicznej powinno się zapewnić jednostce odpowiednią opiekę lekarską, odpowiednie badania psychiatryczne oraz neurologiczne. Przez zaburzenia w zachowaniu rozumie się na ogół takie dające się zaobserwować formy i sposoby aktywności dziecka, które w jakiś sposób odbiegają od normy. Wśród dzieci występują jednostki wykazujące zaburzenia rozwoju społecznego i emocjonalnego. Nazywa się je dziećmi trudnymi, dziećmi sprawiającymi trudności wychowawcze, dziećmi niedostosowanymi społecznie. Powstawaniu zachowań agresywnych sprzyjają: a) niezaspokojone potrzeby dziecka do których należą: akceptacja, poczucie przynależności do grupy, potrzeba samodzielności, poczucie bycia wartościowym człowiekiem; b) doznanie jakiejkolwiek formy przemocy fizycznej, psychicznej, seksualnej, c) uczucie bezsilności, upokorzenia, złości, rozpaczy, zagrożenia, d) powiększające się poczucie samotności, e) podatność na uzależnienia, przestępczość, f) rygorystyczne traktowanie, g) stawianie dziecku nadmiernych wymagań, h) wytykanie mu różnorodnych wad i braków przy równoczesnym stawianiu za przykład osiągających lepsze wyniki w nauce lub wzorowo zachowujących się: brata, siostry lub kolegi. BEZRADNOŚĆ -> LĘK -> ZŁOŚĆ =>AGRESJA. W sytuacjach trudnych dziecko odczuwa bezradność, nie wie jak przeciwdziałać tej sytuacji. Reakcją jest pojawiający się w następstwie bezradności lęk, który domaga się odreagowania. Najczęściej dzieci odreagowują złością na otoczenie, siebie, sytuację. Ta złość może uwidocznić się w agresywnym zachowaniu. Dziecko reaguje spontanicznie i najprościej jak potrafi: krzyczy , bije, kopie, pluje, drze zeszyty. Dzieci agresywne cechuje nadmierna, trudna do opanowania wybuchowość. Osoby takie posiadają małą samokontrolę i tendencję do zachowań agresywnych wtedy, gdy przeżywają strach lub stres. Stosują agresję i przemoc najczęściej wtedy, gdy cierpią z powodów osobistych, rodzinnych lub społecznych, łatwo wpadają we frustracje, są impulsywni, mają stałe wzory zachowań agresywnych i aktów przemocy, które zapewniają im odnoszenie sukcesów i są dla nich nagradzające.