PSYCHOSPOŁECZNY ROZWÓJ DZIECKA UPOŚLEDZONEGO UMYSŁOWO
Upośledzenie umysłowe - charakterystyka pojęcia
Pojęcie niepełnosprawny nie jest w literaturze określane jednoznacznie. Terminem osoby niepełnosprawnej obejmuje się ludzi, którzy wykazują różnego rodzaju odchylenia od normalnego rozwoju psychofizycznego. Osoby takie cechują trudności rozwojowe, w poznaniu świata, w przystosowaniu się do środowiska społecznego. Osoba niepełnosprawna jest to osoba , u której następuje obniżenie w stosunku do norm stanu sprawności organizmu powodujące pewne ograniczenia i utrudnienia w wypełnianiu ról społecznych (Liptkowski 1996)
Trudno jest sformułować definicję terminu upośledzenia umysłowego, gdyż jest to zjawisko bardzo skomplikowane, zarówno z powodu różnorodnych przyczyn jakie leżą u jego podstaw jak i wielorakich objawów, a także ze względu na nieraz trudny do przewidzenia jego dynamizm, a więc i prognozę. Sztywność definicji upośledzenia umysłowego, to oczywiście trudność teoretyczna, niemniej jednak diagnoza, którą należy postawić może zaważyć na całym życiu dziecka, jeśli np. nieopatrznie zakwalifikuje je się do upośledzonych podczas gdy jest ono tylko zaniedbane pedagogicznie albo ociężałe umysłowo. Upośledzenie umysłowe jak twierdzą badacze - nie stanowi pewnej określonej jednostki chorobowej, ale jest zespołem skutków, rozmaitych w swej etiologii stanów chorobowych i uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego. Wśród tych objawów na plan pierwszy wysuwa się funkcjonowanie procesów poznawczych poniżej przeciętnego poziomu z jednoczesnym upośledzeniem zdolności dostosowawczych.
Obok terminu upośledzenie umysłowe rozumianego jako niższego od przeciętnej poziomu intelektualnego, używa się również terminów takich jak :
obniżona sprawność umysłowa - odnosi się do tej kategorii upośledzenia umysłowego, które wystąpiło dopiero w okresie postnatalnym, kiedy można już porównać stan obecny z poprzednim, a nie wówczas kiedy nastąpiło wyraźnie zahamowanie lub regresja w rozwoju intelektualnym
oligofrenia - to stan ogólnego zmniejszenia możliwości rozwojowych, szczególnie w zakresie sprawności intelektualnych, spowodowanych bardzo wczesnymi i jednocześnie nieodwracalnymi zmianami patologicznymi w ośrodkowym układzie nerwowym.
Doll (1996) specjalista w dziedzinie badań nad niedorozwojem umysłowym zaproponował 6 kryteriów, które uznał za istotne dla definicji upośledzenia umysłowego:
1) niedojrzałość społeczna
2) niska sprawność umysłowa
3) opóźnienie rozwojowe
4) zahamowanie nieprzemijające w miarę dojrzewania
5) pochodzenie konstytucjonalne
6) nieodwracalność procesu
Niemniej jednak Doll podkreśla, że żadne z wymienionych kryteriów nie może przesądzać o upośledzeniu umysłowym
Wielorakość i różnorodność definicji niedorozwoju umysłowego najogólniej można podzielić na dwie grupy:
Pierwsza grupa to definicje które pojęcie niedorozwoju ograniczają do pewnych przypadków. Koncepcja upośledzenia umysłowego, przez niedorozwój umysłowy mówi o stanie ogólnego zmniejszenia możliwości rozwojowych, szczególnie w zakresie sprawności intelektualnych, spowodowanych bardzo wczesnymi jednoznacznie nieodwracalnymi zmianami patologicznymi w ośrodkowym układzie nerwowym .
Druga grupa to definicje, które traktują niedorozwój umysłowy o wiele szerzej tj. objawowo i mówią, iż przez niedorozwój umysłowy rozumie się niższą od przeciętnej ogólna sprawność intelektualną, która powstała w okresie rozwojowym i jest związana z jednym lub mniej zaburzeniami w zakresie dojrzewania , uczenia się i społecznego przystosowania. Wyróżnia się tu czterostopniową klasyfikację upośledzenia na upośledzenie w stopniu :
1) lekkim
2) umiarkowanym
3) znacznym
4) głębokim
Niedorozwój umysłowy - klasyfikacja
Klasyfikacja upośledzeń umysłowych może być rozmaita, zależna oczywiście od wybranego kryterium, które wyznacza cel jaki mamy na względzie. Wechler wprowadził standaryzowany iloraz inteligencji obrazujący w jednostkach odchylenia standardowego, w jakim stosunku wynik osoby badanej pozostaje do przeciętnej rozkładu wyników w analogicznej grupie wiekowej . Klasyfikacja Wechlera uwzględnia rozpiętość wyrażoną w odchyleniach standardowych między wynikiem pomiaru poziomu umysłowego uzyskanego przez dziecko badane, a średnim rozkładem wyników dla jego wieku. Umożliwia jednocześnie porównywanie ilorazów inteligencji uzyskanych w wyniku badań różnymi technikami pomiaru inteligencji (Kościelska 1997)
Iloraz inteligencji w skali Wechslera Snijders-Oomen:
Mniejsze i równe -1,00s Rozwój prawidłowy 85-100
Od -1,01s do -2,00s Pogranicze upośledzenia 70-84
Od -2,01s do -3,00s Niedorozwój umysłowy lekkiego stopnia 55-69
Od -3,01s do -4,00s Niedorozwój umysłowy umiarkowanego stopnia 40-54
Od -4,01s do -5,00s Znaczny niedorozwój umysłowy 25-39
Większe niż -5,01 Głęboki niedorozwój umysłowy 0-24
Osoby z niepełnosprawnością intelektualną, zwaną inaczej upośledzeniem umysłowym, oligofrenią, niedorozwojem umysłowym stanowią grupę bardzo zróżnicowaną.
Ogólnie stan ten definiowany jest jako stan obniżonej sprawności umysłowej w stosunku do stanu normalnego, charakteryzujący się niedorozwojem lub zaburzeniami procesów percepcyjnych, uwagi, pamięci i myślenia, a także zaburzenia w przystosowaniu społecznym.
Definicja encyklopedyczna upośledzenia umysłowego mówi, że jest to stan niedostatecznej sprawności intelektualnej wskutek niedorozwoju lub uszkodzenia we wczesnym dzieciństwie tkanki mózgowej. Można zatem stwierdzić, że w definicji upośledzenia umysłowego zawierają się dwie ważne cechy, które mają wpływ na funkcjonowanie intelektu na poziomie poniżej normy i na obniżoną zdolność przystosowania się do życia.
W 1968 r. Światowa Organizacja Zdrowia przyjęła klasyfikację, obowiązującą także w Polsce, która za kryterium podziału upośledzenia umysłowego uznaje iloraz inteligencji (I.I.).
Klasyfikacja ta wprowadziła podział na cztery stopnie upośledzenia:
- lekki (iloraz inteligencji 50 - 75)
- umiarkowany (iloraz inteligencji 35 - 50)
- znaczny (iloraz inteligencji 20 - 35)
- głęboki (iloraz inteligencji 0 - 20)
Przyczyny powstania upośledzenia umysłowego dzieli się najczęściej na:
1. przyczyny prenatalne - warunkujące upośledzenie umysłowe dziecka jeszcze przed jego urodzeniem
2. przyczyny postnatalne - powodujące upośledzenie umysłowe po urodzeniu (przyczyny dziedziczne i wrodzone)
Do przyczyn dziedzicznych należą czynniki genetyczne, które powodują, że rodzice przekazują nieprawidłowe geny w wyniku czego dziecko w łonie matki nie rozwija się normalnie i w konsekwencji rodzi się w niesprawnością intelektualną. Do najczęstszych przykładów wad dziedzicznych zalicza się: Zespół Downa, chorobę Bourneville'a.
Przyczyny wrodzone, to wszystkie czynniki obejmujące szkodliwe oddziaływania zewnętrzne, wywołujące choroby matki i pośrednio wpływające na uszkodzenie płodu, np. infekcje przedporodowe, choroby zakaźne matki w okresie ciąży.
Do przyczyn postnatalnych, działających po urodzeniu, zaliczyć możemy urazy okołoporodowe i niedotlenienie (Kirejczyk 1981).
Rozwój społeczny dzieci upośledzonych umysłowo
Rozwój społeczny nierozerwalnie łączy się z rozwojem emocjonalnym, uczuciowym, moralnym. Przez rozwój społeczny rozumiemy proces stawania się członkiem społeczeństwa tzn. nabywamy określonych umiejętności, określonych wartości, to dorastanie i funkcjonowanie w wyznaczonych przez społeczeństwo rolach. Inaczej proces rozwoju społecznego możemy nazwać socjalizacją. W literaturze fachowej ten termin może oznaczać zachodzący w ontogenezie człowieka proces stawania się członkiem społeczeństwa, zaś w języku potocznym będzie to proces uczłowieczania. Bez względu na to jak nazwiemy rozwój społeczny zawsze będzie to proces utożsamiany z uczeniem się zachowań pozwalających przystosować się do środowiska społecznego, to znaczy opanować reguły zachowania obowiązujące w danej społeczności, oraz wiadomości i umiejętności niezbędnych do przeżycia (Doroszewska 1985).
Proces ten oznacza kształtowanie się różnorodnych form kontaktowania się z innymi ludźmi, grupami i dotyczy działań w świecie społecznym, jak i rozumienia spraw ludzkich, oraz ustosunkowania się do nich.
Proces socjalizacji może obejmować swym zakresem zachowania się ludzi, które istotne ze względu na ocenę korzyści i strat jakie z działań jednostek wynikają dla grupy społecznej. Bez wątpienia sprawność umysłowa jest zjawiskiem bardzo złożonym tak zresztą jak i rozwój społeczny jest bardzo zróżnicowany. Wyróżnia się kilka wymiarów sprawności umysłowej przyjmując, że każdy z nich oparty jest na innym układzie funkcji psychicznych oraz stymulowany jest zewnętrznie przez inny układ czynników.
Tym sposobem dochodzimy do wniosku, że w genezie zaburzonego zachowania osób z umysłowym upośledzeniem dużą rolę odgrywa pozaorganiczne i pozaintelektualne uwarunkowanie, a mianowicie te, które wiążą się zarówno ze społecznym upośledzeniem jak i ze świadomością własnego upośledzenia, co może oddziaływać głęboko traumatyzująco.
Zespół Downa jako genetyczna ruletka
samodzielności stosunkowo niskim. Rodzice skarżą się częściej na bierność dzieci /trzeba je często pobudzać do aktywności/ Istnieje jednak grupa dzieci, które bardzo silnie dążą do wyzwolenia się spod opieki i kontroli rodziców, do działania na własną rękę, i z nielicznymi wyjątkami wszystkie te dzieci osiągają wysokie wyniki w skali samodzielności. Rola tego czynnika motywacyjnego w procesie nabywania przez dzieci umiejętności samodzielnego działania jest bardzo złożona. Czasem wpływ tego czytnika jest bardzo wyraźny tak w pozytywnym jak i negatywnym sensie ; jeśli u dziecka występują bardzo silne tendencje do uniezależniania się albo gdy bez względu na genezę -występują bardzo silne tendencje należnościowe.
Napęd psychoruchowy - poziom samodzielności
Rozpatrując sprawę motywacji dzieci do samodzielnego wykonywania czynności zwraca się uwagę na ewentualny związek różnic w poziomie tej zmiennej z ogólnym napędem psychoruchowym. Napęd jest tu rozumiany jako aspekt energetyczny działania /wirtualność/.
Wyróżnia się następujące grupy dzieci:
- dzieci o podwyższonym napędzie psychoruchowym, wykazują ogromną potrzebę aktywności, przede wszystkim ruchowej, działając szybko i niezręcznie. Dzieci te są określane przez otoczenie jako bardzo żywe.
- Dzieci o przeciętnym napędzie psychoruchowym, nie wyróżniające się na tle grupy rówieśników stopniem aktywności
- Dzieci o napędzie obniżonym, cechujące się małą w stosunku do wieku potrzebą aktywności, nieruchliwe, powolne
Proporcjonalnie najwięcej dzieci wysoce samodzielnych odznacza się napędem przeciętnym co mogłoby dowodzić, iż normalny poziom wirtualności jest dla rozwoju własnej aktywności szczególnie korzystny, choć oczywiście, nie stanowi jego bezwzględnej determinanty. Sprzyjać nabywaniu samodzielności może także napęd podwyższony, lecz dzieci nadpobudliwe ruchowo uzyskują gorsze wyniki. Nadpobudliwość ogranicza samodzielne radzenie sobie w różnych sytuacjach i z tego tytułu nasila zwykle u opiekunów tendencje do większej kontroli jego zachowania. Natomiast duża witalność bez cech dezorganizacji wydaje się czynnikiem wszechstronnie korzystnym.
Dzieci z napędem obniżonym cechują się niższym poziomem samodzielności. Patologia typowa dla spowolnienia psychoruchowego wydaje się bardzo utrudniać przebieg procesu usamodzielniania, pewne osiągnięcia w tej dziedzinie możliwe są tylko wówczas, gdy rodzice mimo wolnego działania dziecka, nie wyręczają go w czynnościach.
Stan zdrowia a poziom samodzielności Sugerują, że prawdopodobnie Czynnik zdrowotny taki jak np. wady wzroku, wymowy, astenia łączą się z przewlekłymi chorobami, sam przez się nie wpływa na poziom samodzielności.Samodzielność w warunkach rodzinnych
Środowisko rodzinne od początku kształtuje samodzielność dziecka. Czynniki wpływające na samodzielność, a związane bezpośrednio ze środowiskiem rodzinnym to:
rodzice, ich praca, postawa
dziadkowie
rodzeństwo
poziom akceptacji dziecka jako ogólne tło procesu wychowawczego
Nauka dziecka w szkole specjalnej może być pretekstem do postrzegania dziecka jako chorego pokrzywdzonego przez los, wymagającego szczególnej troski a tym samym rekompensaty w postaci zwiększonej dawki miłości. Może być również źródłem negatywnych uczuć rodziców, łączyć się z poczuciem klęski życiowej, niespełnionych oczekiwań i nadziei, czasem także wstydem i poczuciem winy ze względu na gorszy rozwój dziecka. Właśnie ten drugi przedstawiony typ uczuć jako dominujący u rodziców może leżeć u podstaw agresji wobec dziecka, złego traktowania, a nawet zupełnego braku zainteresowania jego losem. Rodzice wywierają duży wpływ na rodzaj podejmowanego przez dziecko działania i sposobu wykonywania czynności, jednocześnie kontrolują jej przebieg, dokonując oceny jej wyniku. Ta interwencja dorosłych obejmuje zarówno czynności samoobsługowe jak i pomoc w gospodarstwie, odrabiania lekcji oraz zabawę. Część dzieci przebywa w warunkach umiarkowanej interwencji dorosłych, która jest tylko wtedy gdy, działanie dziecka ma być sprzężone z działaniem innych osób, kiedy zagraża mu niebezpieczeństwo, czy aktywność znacznie odbiega od normy . Często dzieci zostają pozostawione samym sobie i oprócz pobytu w szkole nikt z dorosłych nie kontroluje ich aktywności.
Wymagania stawiane dzieciom w zakresie samodzielności ich działania są bardzo różnicowane. Rodzaj i poziom tych wymagań zależy od realnej sytuacji bytowej rodziny, umiejętności dzieci, a także poglądów rodziców na znaczenie wymagań w wychowaniu dzieci. Przypadki dzieci z których możliwościami nikt się w domu nie liczył i które osiągnęły dość znaczny poziom samodzielności sugerują, że prawdopodobnie dość duży zakres możliwości rozwojowych dzieci z upośledzeniem umysłowym jest nie wykorzystywany wskutek zaniżonego społecznie poziomu oczekiwań i wymagań.
Bardzo łatwo jest w procesie wychowania wychodząc od tych wyobrażeń nie konfrontowanych z cechami indywidualnymi dziecka zaprzepaścić szansę wykorzystania jego możliwości rozwojowych, albo zbytnio dostosowując się do jego zaburzeń formułować zbyt wygórowane wobec niego wymagania adaptacyjne .
W różnych rodzinach sprawa usamodzielniania ma różną rangę i życiowe uzasadnienie . Tam gdzie istnieją trudne warunki bytowe, wczesne usamodzielnianie się dziecka stanowi życiową konieczność. Z organizacji życia rodziny wynika potrzeba wykonywania przez dzieci czynności samoobsługowych, pomocy w gospodarstwie, opieki nad małymi dziećmi, czy osobami chorymi. W rodzinach lepiej sytuowanych istnieją warunki do pełnej opieki nad dzieckiem i pomocy mu. Usamodzielnienie dziecka nie wynika z doraźnych potrzeb rodziny i może być uważane za wartość z punktu widzenia dalszego rozwoju dziecka.
Istnieją rodziny gdzie do usamodzielniania się dziecka podchodzi się w sposób umiarkowany uważając to tylko za jedną z ważnych spraw wychowawczych. W niektórych rodzinach świadomie ogranicza się samodzielność dzieci nie uważając jej za wartość. Priorytetową rolę w tych wypadkach odgrywa w wychowaniu kwestia ochrony dziecka przed różnymi niebezpieczeństwami oraz wysoki poziom zaspokajania jego potrzeb dotyczących jedzenia , toalety, ubrania, spraw szkolnych itp.
Analiza samodzielności ujawniła duże możliwości korzystnego w tym aspekcie społecznego funkcjonowania dzieci z upośledzeniem umysłowy. Zarówno badania skalą Hurtig-Zazzo jak i analiza konkretnych umiejętności dzieci w relacji do wieku i warunków socjalnych wykazały - dużych różnicach indywidualnych i niektórych poważnych brakach - przeciętnie dobry poziom życiowej zaradności, w niektórych obszarach przekraczający nawet oczekiwane średnie wartości Nie zachodzi więc konieczność traktowania uczniów szkół specjalnych jako potencjalnego ciężaru społecznego, pod warunkiem, że społeczeństwo zapewni określone warunki umożliwiające im rozwój. Podstawową jednak rolą w nabywaniu zespołu umiejętności instrumentalnych i cech osobowych składających się na samodzielność odgrywa właściwy klimat wychowawczy. Wyraża się on w przyznaniu dzieciom prawa do własnej aktywności oraz objawianiu zaufania do ich możliwości działania, stwarzaniu im przestrzeni życiowej przy równoczesnym dostarczaniu właściwych modeli czynności i norm moralnych postępowania. Traktowanie dzieci z obniżoną sprawnością umysłowa jako osoby wymagające pełnej obsługi, stałej kontroli i niezdolnych do wytwarzania mechanizmów samosterowania, może być zasadniczym czynnikiem ograniczającym samodzielność dzieci i przesądzającym o ich upośledzeniu.
Relacja pomiędzy rozwojem umysłowym a społecznym jest bardzo złożona. Na pojęcie sprawności umysłowej / inteligencji/ składa się wiele rozmaitych funkcji, których poziom może być nie jednakowy. U dzieci z upośledzeniem umysłowym obserwuje się dużą nierównomierność w poziomie różnych funkcji, dlatego też trudno jest powiedzieć ogólnie o znaczeniu umysłowego upośledzenia dla funkcjonowania społecznego, chociaż można go porównywać z ilorazem inteligencji. Rozwój społeczny to także zjawisko niejednorodnym. Można twierdzić, iż obniżenie sprawności umysłowej /wyrażone obniżonym poziomem inteligencji/ pozostaje w niejednakowo silnym związku ze sposobem funkcjonowania społecznego w jego różnych aspektach.
W indywidualnych przypadkach zdarzają się znaczne różnice na korzyść i niekorzyść pomiędzy stopniem ograniczenia intelektualnej sprawności, a funkcjonowaniem społecznym. Poza zjawiskiem dysharmonii rozwoju umysłowego tłumaczy ten fakt różna siła innych czynników, pozaintelektualnych oddziaływujących na rozwój społeczny i ich znaczenie może by c większe od sprawności intelektualnej . Sprawność ta odgrywa szczególnie istotną rolę w sytuacjach nowych i złożonych- w znanych i nieskomplikowanych mechanizmy reprodukcji zachowań, naśladownictwo, korzystania z wzorów rozwiązań przyswajanych w formie odruchowo warunkowej lub nawykowej mogą stanowić przesłanki racjonalności zachowań i zastępować braki intelektualnej analizy sytuacji. Ważne znaczenie jako narzędzie poznania posiada także w relacjach międzyludzkich czynnik empatii emocjonalnej, trudny do badań, ale w widoczny sposób wymagający w wielu przypadkach prawidłowe reakcje społeczne dzieci z upośledzeniem umysłowym.
autor: Dawid Góral
Bibliografia
1.T. Bilikiewicz Pedagogika kliniczna 1973
2. M. Grzegorzewska Pedagogika specjalna 1668
3. S. Dziedzic Rewalidacja upośledzonych umysłowo 1970
4. K Kirejczyk Upośledzenie umysłowe- Pedagogika
5. J. Kostrzewski Wprowadzenie do skali inteligencji D. Wechlera dla dzieci od 5-15 1970
6. J Opiat Kształcenie dzieci upośledzonych umysłowo
7. J. Kostrzeweski Podstawy współczesnej diagnostyki psychologii klinicznej niedorozwoju umysłowego 1974
8. M Kościelska Upośledzenie umysłowe a rozwój społeczny dziecka 1984
9. T Liptkowski Pedagogika specjalna 1979