autor: Łukasz Dykowski
Charakterystyka OUN-UPA
Inicjatorem politycznym UPA była OUN-B kierowana przez Stepana Banderę.
Powstanie UPA związane było z przerzuceniem zorganizowanych oddziałów partyzantki radzieckiej z Ukrainy naddnieprzańskiej na tereny Ukrainy Zachodniej, głównie na Wołyń. Mieli oni za zadanie m.in. politycznie zmobilizować ludność w interesie ZSRR, przy czym działalność ich powodowała krwawe represje niemieckie na ludności. Nie mogło podobać się to ani polskiemu podziemiu ani ukraińskiemu.
Za oficjalną datę powstania Ukraińskiej Powstańczej Armii przyjmuję się dzień 14 X 1942 r. Jednakże siła pierwszych oddziałów była wtedy znikoma i centralnie niezorganizowana. Nazwę przejęto od działającej od 1941 r. partyzantki Tarasa Bulby - Borowecia, z jednostek tych przejęto również zdolniejszych dowódców. Ostateczne oblicze i charakter UPA ukształtowano w czasie III konferencji OUN (17-21 II 1943 r.).
W 1943 r. przystąpiono do scalania oddziałów leśnych, nakazano jednostkom policji pomocniczej Wołynia (Schummabatalionen) do wstąpienia do UPA. Nie wcielano oddziałów OUN-M. związanych z niemiecką SD (m.in. ULS P. Diaczenki). Przyjmowano natomiast zbiegłych Żydów do służby medycznej i technicznej.
Poważną część UPA stanowili jednak ludzie związani z OUN - B (inaczej OUN - SD czyli Samostijnikiw Derżawnykiw), którzy stanowili jej kierownictwo, a członkowie UPA byli w większości zwolennikami Bandery i ochotnikami. Były to osoby, które chciały walczyć z hitlerowcami i bolszewikami, trafiały w szeregi UPA także osoby innych narodowości, m.in. dezerterzy niemieccy, nacjonaliści pochodzący z różnych terenów Europy. Liczebność UPA szacuje się na ok. 40 tys. ludzi z możliwością mobilizacyjną ok. 200 tys. co świadczy, że UPA nie miała być ruchem oporu ale armią insurekcyjną.
W Galicji UPA działała zakonspirowana pod nazwą Ukraińska Samoobrona Narodowa.
Dowódcą UPA była główny komendant gen. Roman Szuchewycz, ps. Taras Czuprynka (do swej śmierci w 1950 r.), miał do dyspozycji Główny Sztab Wojskowy (GWSz.), który miał sześć oddziałów: organizacyjno-mobilizacyjny, rozpoznawczy, gospodarczy, wyszkolenia, propagandy i polityczno-wychowawczy. Sztabowi podlegała Służba Bezpieczeństwa (tajna policja i żandarmeria polowa w jednym, wyróżniali się szczególnym okrucieństwem).
UPA podzielona była na zgrupowania terytorialne - kraje: UPA - Północ, UPA - Zachód, UPA - Południe, a te na okręgi wojenne - tu decydowano o strategii. Bojowe oddziały UPA tworzyły grupę (dywizję), ich sztaby kierowały bezpośrednio walką. Na Wołyniu działały trzy dywizje. Uzbrojenie mieli bardzo dobre pochodzenia radzieckiego i niemieckiego oraz produkcji polskiej sprzed 1939 r. i inne, Niemcy wycofując się przed Armią Czerwoną zostawiali im niekiedy swój sprzęt - chcieli żeby UPA walczyła na tyłach A.Cz.
Oddziały leśne znajdowały oparcie w sfanatyzowanych wsiach ukraińskich, w przypadku oporu likwidowano niezadowolonych. UPA walczyła ze wszystkimi, tylko lokalnie zawierając sojusze głównie z Niemcami. Oddziały UPA niszczyły głównie aparat administracyjny okupanta niemieckiego, z reguły nie walczyły z oddziałami Wehrmachtu, który traktowano jako sojusznika w walce z komunistami.
UPA walczyła również po wojnie na terenach ZSRR, Polski i Czechosłowacji. Wynikiem tego była m.in. akcja „Wisła”, w rezultacie której wysiedlono z pogranicza polsko-radzieckiego ok. 140 tys. Ukraińców i Łemków.