Sylviane Agaciński Polityka płci

1. Człowiek podzielony

• Na tożsamość płciową składa się anatomia, wybory psychiczne i wzory społeczne. Nie jest konieczna zgodność tożsamości biologicznej z psychologiczną (to byłby transseksualizm zapewne?) czy anatomicznej z kulturową (transwestytyzm?).

• Każdy ma cechy mieszane żeńskie i męskie, nie można go szufladkować na podstawie jednej cechy. Każdy jest indywidualnością.

• Różnica płci wypływa z budowy ciała, czyli z natury, ale nabiera sensu dopiero w kontekście kulturowym, gdzie jest interpretowana. (No dobrze, ale w naturze też jest jasny podział: samiec zapładnia, samiczka rodzi, co z tym?) Człowiek bez ubrań i przyzwyczajeń byłby zwierzęciem, musi ukierunkowywać naturę przez kulturę.

• Kobiety „przebierają się za kobietę”: makijaż, szpilki itd., ale trudno jej przebrać się za mężczyznę i odwrotnie.

Francoise Heriter: Podział na płcie odbija się w różnych dziedzinach życia: w sztuce, w strukturze społecznej - aczkolwiek wartościowanie płci się zmienia („zróżnicowana wartościowość płci”), przy czym nigdy nie są sobie równe. Pierwiastek męski zawsze jest wyżej.

Freud: męskość = aktywność, kobiecość = bierność

Tęsknota za jednią

• czyli za niepodzielnym źródłem

• dwoje to dystans, pęknięcie → dlatego tak trudno przyznać, że źródło może być podzielone (dlatego wywodzono Ewę od Adama zamiast przyjąć Ewę i Adama jako osobne jednostki)

• podział zmusza do dokonania wyboru, np. własnej płci i tego, czy kocha się kobietę czy mężczyznę

Wyobrażanie sobie, że można być przedstawicielem drugiej płci pokazuje, że „inny” nie jest całkowicie inny ode mnie - należy do mojego gatunku i jest częścią moich możliwości.

Podrzędna pozycja kobiety względem mężczyzny wynika stąd, że:

• kobiety są często traktowane jako szczególna grupa, podobnie jak... grupy regionalne lub mniejszości narodowe, ale na jakiej podstawie - zastanawia się autorka

• kobietom odmawiano człowieczeństwa równego męskiemu

• mężczyzna jest uosobieniem człowieczeństwa, wzór może być jeden, zatem kobieta jest gorszą wersją człowieka i gorszą wersją mężczyzny (no i tutaj wkracza logika braku)

Nie można jednak tworzyć pojęcia człowieka uniwersalnego, skoro występują różnice!

Płeć to cecha biologiczna, więc nawet pomijając ją nie ucieknie się od biologicznych funkcji przypisanych płci takich jak rozmnażanie czy śmierć.

2. Warianty różnicy

Różne płcie to warianty, które nie posiadają oryginału, zatem nie można powiedzieć, że któraś płeć jest bardziej prawdziwa od drugiej.

Różnice między płciami mają charakter:

a) polityczny - podział władzy

b) estetyczny - zobrazowanie płci

c) ekonomiczny - podział pracy ze względu na płeć

Termin „polityka płci” oznacza, że kontakt mężczyzn i kobiet jest polityczny (walką o pozycję) i nieunikniony (nie możemy żyć bez siebie). Motywacją jest niepewność i nieporozumienie z tym drugim, tym innym ode mnie. Ta gra wynika z różnic naturalnych, konfliktu interesów i wzajemnych zależności (czyli chęci zaspokojenia pożądania i pozostawienia po sobie potomstwa).

Postulat ujednolicenia jednostek to przejaw totalitaryzmu i oznacza, że nie wierzymy w żadne inne rozwiązanie konfliktu płci jak poprzez upodobnienie ich do siebie. Należy natomiast skłonić się ku uniwersalizmowi, który nie daje przewagi żadnej płci.

Idea poddaństwa kobiet Johna Stuarta Mille'a:

• relacje pomiędzy płciami są silnie zhierarchizowane

• kobiety podporządkowały się regułom mężczyzn, którzy uważają, że mają monopol na władzę - miałoby to wynikać z... natury

Teoria naturalnej różnicy płci Arystotelesa:

• rola mężczyzny w rozmnażaniu jest aktywna: dostarcza nasienia

• rodzina opiera się na naturalnej wyższości mężczyzny

• w polityce mężczyzna dominuje, bo ma dar mowy

Stąd wniosek, że kobieta musi się podporządkować i że... nie potrafi mówić. Jej milczenie ma jednak charakter bardziej polityczny niż naturalny.

• inną cechą wywyższającą mężczyzn jest wiek: mąż jest starszy od żony, doświadczony i ma kierować młodą, niedoświadczoną kobietą (to relacja polityczna, nie jest to naturalna relacja pan-niewolnik)

Freud:

• dziewczynka nie ma nic w miejscu płci, ponieważ brak jej penisa

• zatem różnica męski-kobiecy to różnica obecność-brak - inne cechy niebiologiczne płci mają znaczenie drugorzędne

Agaciński analizuje logikę braku

• zmienia jej nazwę na logikę różnorodności, a więc taką, która jest pozbawiona hierarchizacji

• wybór jest taki: albo kobieta, albo mężczyzna - nie może być jednocześnie to i to

• nie oznacza to, że jedna opcja jest pozytywna a druga nie, ale że jedna jest zaprzeczeniem drugiej: kobieta nie jest mężczyzną, a mężczyzna nie jest kobietą

• jeśli ograniczyć się tylko do jednego zaprzeczenia, np. kobieta nie jest mężczyzną, to jest to logika androcentryczna - to mężczyzna jest w centrum i do niego odnosi się kobiecość; gdyby było odwrotnie hasło brzmiałoby mężczyzna nie jest kobietą

• więc w sumie następuje podwójna kastracja: ani mężczyzna, ani kobieta nie jest pełnym człowiekiem

Freud: kobiety powinny odrzucić zazdrość o penisa, która objawia się w tym, że chcą zachowywać się jak mężczyźni → Agaciński: a zatem płeć ma wpływ na miejsce w społeczeństwie

Freud: ambicja jest cechą męską, do pewnych funkcji społecznych trzeba posiadać penisa, czyli być mężczyzną.

Agaciński: należy przyjąć do wiadomości, że każda płeć doświadcza kastracji nie-bycia drugą, nie chodzi o brak jakiegoś atrybutu, lecz o bycie tylko mężczyzną lub tylko kobietą. Stąd tęsknota za jednią.

3. Męski uniwersalizm

Gdy mowa o podmiocie neutralnym, to i tak ma się na myśli podmiot męski. Nie istnieje aseksualny archetyp człowieka, zawsze przyjmuje się jeden z modeli, najczęściej męski. → androcentryzm

Tymczasem nie chodzi o prymat jednej płci lub zniesienie różnic pomiędzy nimi, ale o przekształcenia relacji społecznych.

Wyzwolenie kobiet doprowadziło feministki do bezkrytycznego przyjęcia wzorców męskich, zatem od odrzucenia specyfiki kobiecości, uważanej dotąd za niższą (czyli chcąc się wyzwolić odrzuciły tak naprawdę to, o co walczyły, bo to było gorsze - co za paranoiczny paradoks!).

Dodatkowo, kobiety zdradziły niejako swoją wspólnotę: chciały wejść do świata mężczyzn, dorównać im i zostawić w tyle inne kobiety.

Wyłączenie ekonomiczne

• prywatna przestrzeń domowa pozostająca w gestii kobiet jest wyłączona z przestrzeni ekonomicznej - czyli nie płaci się kobietom za zajmowanie się domem

• dlaczego tak jest, że płaci się służącym, sprzątaczkom, kucharkom itd., a kobiecie nie

• stwierdzono zatem, że powinna rzucić prace domowe i iść do pracy - podjęcie pracy przez kobietę wcale jej nie uwalnia, tylko zwiększa zakres obowiązków - przestrzeń prywatna dalej pozostaje pod jej opieką i wciąż nie dostaje za to wynagrodzenia

Simone de Beauvoir: pracując w domu kobiety nie mogą doznać „afirmacji samych siebie” (jednak czy pracując poza domem mogą?)

Kobiety miały trzy wyjścia: przystać na sytuację, pracować w domu i poza lub żyć w celibacie.

Agaciński: wyjściem z sytuacji mógłby być podział obowiązków domowych - jego brak to klęska feminizmu. Można też sferę domową wprowadzić do ogólnego porządku ekonomicznego.

Po 1968 roku pojawia się nowy feminizm, który polega na głoszeniu samowystarczalności zamiast dotrzymywania kroku mężczyznom.

Heteroseksualizm tworzy podział płciowy. W homoseksualizmie płeć nie ma znaczenia: lesbijka nie jest kobietą, bo pojęcie kobiety funkcjonuje tylko w świecie heteroseksualnym. Homoseksualizm jest drogą do samowystarczalności.

Elaine Showalter Krytyka feministyczna na bezdrożach

1975 - dwa bieguny feministycznej krytyki literackiej: jeden skupiający się na błędach przeszłości i drugi neutralny i z wyobraźnią.

Anette Kolodny: krytyka feministyczna to nie jest wspólnota o jednym celu, ale szereg równorzędnych strategii

2 nurty feministycznej krytyki literackiej:

1. ideologiczny

- w centrum jest feministka-czytelniczka

- szuka w tekście potwierdzenia swojego prawa do czytania pod kątem tego, że jest kobietą - nie jest to odczytanie ostateczne i jedyne najlepsze, ale użyteczne

Jednak feministyczne odczytywanie tekstu w obrębie androcentrycznym nie wniesie niczego nowego. Należy znaleźć własny przedmiot, metodę i głos badań. Stąd bierze się drugi nurt:

2. ginokrytyczny

- w centrum jest kobieta-pisarka

- pytania: czym się różni pisarstwo kobiece od męskiego, jak kobiecość wpływa na konstrukcję, warsztat, język itd.

- francuska krytyka feministyczna: wpisanie ciała i kobiecości w język i tekst

angielska krytyka feministyczna: temat ucisku kobiet

francuska: kwestie psychologiczne, możliwość wypowiedzenia się

amerykańska: problem ekspresji

Ginokrytyka wykorzystuje cztery modele odmienności: biologiczny, lingwistyczny, psychoanalityczny i kulturowy, czyli bada jak na każdej z tych płaszczyzn kobiecość odróżnia się od męskości.

Krytyka biologiczna

• tekst jest naznaczony ciałem

• brak penisa naznacza pisarstwo kobiet niepokojami: skoro pióro to metafora penisa, to czym mogą pisać kobiety? Auerbach: Ha, a jeśli pisanie to metafora porodu, to jak mężczyźni mogą pisać? Pisanie o wiele bardziej przypomina poród niż zapłodnienie.

• ciało jako źródło obrazowania

• ta krytyka nie jest jednak dobra, bo odsłania sfery intymne, słabości

Krytyka lingwistyczna

Wstęp: czy mężczyźni i kobiety posługują się językiem w różny sposób? Czy kobiety mogą stworzyć język właściwy tylko sobie? Czy płeć ma wpływ na sposób komunikacji?

• Nelly Furman: język pozwala definiować i porządkować różnice i podobieństwa, a więc rozumieć świat

• Carolyn Burke: po zdobyciu świadomości następuje zdobycie języka

1. Rewolucyjny lingwinizm - wynalezienie własnego języka

• Chantal Chawaf: taki język musi być odintelektualizowany i oddziaływać na życie namiętnie, poetycko, naukowo, politycznie

• Xavier Gauthier: kobiety są nieme, więc żeby móc tworzyć własny język i być zauważone, muszą najpierw użyć języka mężczyzn, by zaistnieć w historii - którą chcą zniszczyć, bo jest androcentryczna

2. Mary Jacobus: pisarstwo kobiece realizujące się w obrębie dyskursu męskiego, ale dekonstruujące go

3. Odrębność języka kobiet ze względu na jego tajemniczość

• Herodot: Amazonki przyswajały sobie język mężczyzn, ale oni nigdy nie mogli nauczyć się języka Amazonek

• kobiety częściej przemawiają językiem natchnionym, obrzędowym, niezrozumiałym - m.in. przez to czarownice palono na stosie

Podsumowanie: to nie język jest ułomny w wysławianiu kobiecej świadomości, lecz to kobiety były dotąd ograniczone i musiały stosować eufemistyczne środki wyrazu.

Krytyka psychoanalityczna

Wstęp: kobieta pisarka ma inną świadomość pisarstwa i inne podejście do pisania. Ta krytyka skupia się na nieobecnym penisie (francuska szkoła psychoanalityczna Lacana) jako uniwersalnej metaforze niewykorzystanych szans kobiet w literaturze i języku.

1.

• kobieta odczuwa swoje pisarstwo jako niestosowne, wykluczone

• chce posiadać żeńską publiczność, boi się wrogości mężczyzn

2.

• Freud: pisarstwo kobiece daje ujście tłumionemu erotyzmowi, a męskie erotyzmowi, egoizmowi i ambicjom

• ginokrytyka natomiast szuka u kobiet również egoizmu i ambicji

• do momentu dojrzewania kobiecość jest pojmowana pozytywnie, dopiero później zauważa się zmianę wartościowania płci - to mężczyzna ma władzę i dominuje w kulturze

Krytyka kulturowa
Wstęp: zainteresowanie kobiecym ciałem, językiem, psychiką i odnosi je do społeczeństwa. Klasa, rasa, narodowość i historia są tak samo ważnymi determinantami jak płeć.

Historia była badana pod kątem męskim, więc kobiety były na uboczu.

XVIII/XIX wiek - role kobiet i mężczyzn są różne, nie mają punktu wspólnego, ale kobieta podporządkowuje się mężczyźnie

• kultura kobiet to nie subkultua

• kiedy patriarchalne spojrzenie ogranicza i spycha kobiety do jakiejś dziedziny, kobiety przekuwają to w sukces i tworzą tę dziedziną na nowo

• grupa nie ma (czyli kobiety) mogą się wyrażać tylko środkami, które stworzyli i których używają i udostępnią im mężczyźni

• słynny wykresik: „dziki obszar” występuje zarówno u kobiet jak i mężczyzn i są obce dla przedstawicieli drugiej płci, z tym że cały obszar męski, wraz z tym dzikim, znajduje się w kulturze dominującej, więc dającej się wyartykułować, natomiast kobiety są tu tylko częściowo - ich dziki obszar ma cechy metafizyczne (czyli faceci są prości)

• francuscy krytycy feministyczni chcieliby na tym kobiecym dzikim obszarze zbudować siłę kobiecej odmienności

• nie da się stworzyć takiego sposobu kobiecej wypowiedzi, który całkowicie znajdowałby się poza dominującą kulturą męską - a zatem kobieta funkcjonuje na dwóch obszarach: kobiecym i męskim, co jest niedobre z tego powodu, że kobieta musi się na siłę dopasowywać do wymogów świata męskiego

• kobieta-pisarka pamięta o tym, że ma przodków ze strony ojca i matki, natomiast mężczyzna-pisarz pamięta tylko o jednym rodzicu

• kobieca tradycja pisarska nie jest odwrotnością męskiej, tworzy nową jakość: taką, która pokazuje siłę i słabość

Pisarstwo kobiet trzeba analizować kontekstualnie i pamiętać, że to nie jest chwilowa moda tylko zjawisko stałe.

Krótka, jasna, ogólna notka z wikipedii

(wybaczcie prymitywność środków do jakich się uciekam):

Feminizm w badaniach literackich (krytyka feministyczna) - metodologia badań literackich stworzona w w latach 70. XX wieku, związana z tzw. drugą falą feminizmu, stawiająca sobie za cel badanie literatury uwzględniające kobiece doświadczenie i sposób opisywania świata, poszukiwanie kobiecej obecności w tekstach literackich oraz stworzenie nowego języka opisu literatury, uwzględniającego kobiecy punkt widzenia. Feminizm w badaniach literackich jest bardzo bogatym i zróżnicowanym nurtem badawczym, według niektórych badaczy każda z jego wybitniejszych przedstawicielek tworzy własną postawę teoretyczną. Uporządkowaniem myśli feministycznej zajęła się po raz pierwszy Elaine Showalter w artykule Krytyka feministyczna na rozdrożu opublikowanym w 1981 r.

Rewizjonistyczna krytyka feministyczna - jeden z nurtów krytyki feministycznej, wykształcony w czasie drugiej fali feminizmu. Jego celem było przede wszystkim poszukiwanie w tekstach literackich i literaturoznawstwie wątków patriarchalnych, mizoginicznych oraz utrwalonych stereotypów. Nastawiony był też na rewizję dotychczasowego, ustalonego z męskiego punktu widzenia, kanonu literackiego a także demaskowanie przemilczeń i zakłamań dotyczących kobiecej roli w literaturze. Współcześnie nurt ten rozwija się w związku z zaangażowaniem krytyki feministycznej w tropienie wszelkich form dyskryminacji zawartych w tekstach literackich i w literaturoznawstwie.

Ginokrytyka - nurt krytyki feministycznej, powstały w drugiej połowie tzw. drugiej fali feminizmu, rezygnujący z rewizjonizmu i jakiejkolwiek zależności od męskiej perspektywy i skupiający się na afirmatywnych badaniach kobiecego pisarstwa i kobiecych tradycji literackich. Jego celem była próba odkrycia specyfiki tworzonej przez kobiety literatury - czy kobiecość takich tekstów należy do ich właściwości wewnętrznych (a jeśli tak, to jakich) czy też jest tworzona w ramach odbioru, analizy tekstu. Termin ginokrytyka został wprowadzony przez Elaine Showalter w 1979.

Modele definiowania kobiecości

Według Elaine Showalter w ramach ginokrytyki można wyróżnić cztery grupy, odpowiadające kryteriom, które określają specyfikę kobiecego pisarstwa:

• model biologiczny - za specyfikę kobiecego pisarstwa odpowiada kobieca cielesność i zmysłowość. Owocował odwagą w ukazywaniu cielesności. Niebezpieczeństwo tego modelu polegało na przypisywaniu zbyt wielkiego znaczenia ciału w procesie czytania i pisania.

• model językowy i tekstualny - odpowiada na pytania dotyczące specyficznego kobiecego użycia języka. W ramach tego modelu wielokrotnie postulowano skonstruowanie specyficznego języka kobiecego. Modelowi temu zagrać miała, według Showalter, skłonność do izolacji od wpływów innych języków i rozmaitych konwencji i norm literackich.

• model psychoanalityczny - porusza temat związków pomiędzy kobiecą psychiką a kobiecym pisarstwem, stara się również uzupełnić braki w tradycyjnej psychoanalizie, związane z pominięciem specyficznego doświadczenia kobiecego, a więc np. rozwinąć wiedzę związaną z psychologicznymi aspektami relacji matka-córka lub kobiecymi przyjaźniami. Niebezpieczeństwem tego modelu było niezauważanie i niedocenianie wpływu czynników kulturowych na specyfikę pisarstwa kobiecego.

• odmiana kulturowa - porusza wszystkie z wymienionych zagadnień, dodatkowo umieszczając je w szerokim kontekście kulturalnym. Showalter uważa ją za najbardziej obiecującą metodę badań.

---