Przedmiotem nauki o finansach publicznych są zjawiska oraz procesy związane z powstawaniem i rozdysponowywaniem pieniężnych środków publicznych, zapewniających funkcjonowanie sektora publicznego. Innymi słowy nauka o finansach publicznych bada zarówno przyczyny dla których tworzy się fundusze publiczne, jak i różnorodne skutki jakie wywołuje tworzenie funduszy publicznych.
Nauka o finansach publicznych musi szukać odpowiedzi na podstawowe pytania dotyczące zjawisk zachodzących w sferze gospodarczo-społecznej związanych z gromadzeniem i rozdysponowywaniem pieniężnych środków publicznych.
O stopniu złożoności przedmiotu badań nauki finansów publicznych świadczą następujące trzy grupy pytań szczegółowych dotyczących:
sfery społeczno- ekonomicznej
mechanizmu gromadzenia środków finansowych
mechanizmu rozdysponowywania środków finansowych
ad.1
finanse publiczne powinny odpowiadać na pytania:
Jaki stopień interwencji fiskalnej państwa w dochody podmiotów jest możliwy do zaakceptowania przez społeczeństwo (wysokość podatków)
Czy możliwe jest takie zaspakajanie popytu na pieniądz zgłaszanego przez państwo, które nie ogranicza nadmiernie przedsiębiorczości, zdolności do inwestowania, zdolności do tworzenia oszczędności pieniężnych przez gospodarstwa domowe, ale jednocześnie pozwala państwu skutecznie realizować funkcje publiczne, społeczne i gospodarcze (sięganie po podatki, zadłużenie się państwa u społeczeństwa przez sprzedaż obligacji skarbowych)
Jakie mechanizmy zastosować, aby działalność państwa w sferze finansów publicznych była skoordynowana z innymi obszarami aktywności państwa, zwłaszcza w sferze monetarnej.
Jakie skutki dla gospodarki i społeczeństwa spowoduje kreowanie popytu na pieniądz przez władzę publiczną.
W jaki sposób umiejętnie łączyć cele czysto fiskalne sprowadzające się do zaspokajania popytu władz publicznych na pieniądze z celami pozafiskalnymi takimi jak np. zagwarantowanie wzrostu gospodarczego, walka z bezrobociem czy próba skorygowania niesprawiedliwości, która się pojawia w wyniku działania na rynku.
Jaki stopień nierównowagi w finansach publicznych jest do zaakceptowania, bo nie wywołuje negatywnych skutków dla ogólnej równowagi gospodarki, nie generuje zjawisk inflacyjnych.
Jaki poziom zadłużenia się państwa jest do zaakceptowania i pod jakimi warunkami, jakie konsekwencje będą dla przyszłych pokoleń.
Jakie powinny być źródła pożyczek publicznych (krajowe czy zagraniczne), jakimi instrumentami posługiwać się, aby skoordynować dwa ważne dla finansów publicznych kryteria, którymi są minimalizacja kosztów pozyskania pożyczek oraz płynność finansowa państwa. Problem ten jest związany z optymalizacją zarządzania finansami publicznymi.
W jakich sytuacjach działalność pożyczkowa państwa może stabilizować, a w jakich destabilizować rynki finansowe.
W jakim zakresie jest możliwa, a w jakim zakresie jest niecelowa koordynacja polityki fiskalnej danego państwa z innymi państwami.
Funkcje finansów publicznych
Stanisław Owsiak (znana postać w dziedzinie finansów) mówi, że analizę funkcji finansów publicznych należy rozpocząć od analizy funkcji państwa we współczesnych warunkach gospodarki rynkowej, w warunkach istniejącego systemu demokratycznego.
Zadania państwa:
zapewnienie efektywności całej gospodarki przy niesprawiedliwości rynkowego mechanizmu alokacji zasobów
zapewnienie sprawiedliwości, równości przy nadmiernej dysproporcji dochodów
zapewnienie stabilności gospodarki rynkowej przy jej cyklicznym funkcjonowaniu
Wymienione funkcje państwa są utożsamiane z funkcjami finansów publicznych. Jednak należy pamiętać, że oprócz narzędzi finansowych, za pośrednictwem których realizowane są funkcje finansów publicznych, państwo może i stosuje wiele innych instrumentów np. instrumenty prawne, instrumenty polityczne.
Funkcje finansów publicznych:
alokacyjna
redystrybucyjna
stabilizacyjna
Funkcja alokacyjna
mechanizm rynkowy zawodzi w odniesieniu do zaspokajania potrzeb i dóbr zbiorowych. Zadaniem funkcji alokacyjnej finansów publicznych jest doprowadzenie do takiego rozdziału zasobów, który umożliwiłby podniesienie poziomu ogólnego dobrobytu. Związany jest z tym transfer środków z sektora prywatnego na rzecz państwa, głównie w postaci opodatkowania sektora prywatnego na rzecz publicznego. Alokacja zasobów uzależniona jest od dwojakiego rodzaju zadań stawianych przez państwo
zadania o charakterze publicznym np.
zapewnienie bezpieczeństwa publicznego
zapewnienie funkcjonowania administracji publicznej
zapewnienie funkcjonowania obrony narodowej
zapewnienie funkcjonowania dyplomacji
zadania o charakterze społecznym np.
oświata
kultura
ochrona zdrowia
Nadmierne zróżnicowanie dochodów poszczególnych obywateli mogłaby doprowadzić do ograniczenia dostępności pewnych dóbr, gdyby były one alokowane na zasadach rynkowych. Fundusze przejmowane przez państwo alokowane są także na ochronę środowiska oraz na obsługę długu skarbu państwa.
Funkcja redystrybucyjna
W gospodarce rynkowej osiąganie dochodów przez poszczególne podmioty na rynku jest zróżnicowane i zależy w dużym stopniu od warunków koniunkturalnych. Istnieją więc osoby, rodziny, które nie mają szans uzyskania wystarczających dochodów z tytułu pracy. Istnieją też osoby czy rodziny, które osiągają dochód finansowy np. z tytułu spadków lub darowizn, odsetek od lokat.
Zadaniem państwa jest więc włączenie się w podział dochodu i majątku po to, aby uzupełnić mechanizmy rynkowe i dokonać korekty tego podziału. W ten sposób państwo tworzy swoisty system zmniejszający nierówność szans dotyczących kształcenia, ochrony zdrowia czy stanowisk.
W poszukiwaniu kryteriów sprawiedliwego podziału i próbach zniwelowania upośledzeń społecznych, postulaty egalitaryzmu (wyrównania) są jednym ze źródeł poważnych dylematów związanych z czasowym, ograniczonym zasobem dóbr oraz możliwą kolizją między wymogami sprawiedliwości a wymogami równości.
Formy redystrybucji:
jednostronnych transferów pieniężnych niezwiązanych z żadnym kontrświadczeniem. Za pośrednictwem podatków państwo definitywnie przejmuje część dochodów lub majątku podatnika. Natomiast w postaci wypłat, wynagrodzeń pracownikom zatrudnionym w sektorze publicznym, wypłat rent i emerytur, stypendiów itp. Państwo dokonuje transferów na rzecz różnych podmiotów, w tym także podatników.
jednostronnych transferów pieniężnych związanych z kontrświadczeniem np. kontświadczenie w postaci płacy lekarza, nauczyciela czy policjanta
transferów wewnątrz sektora publicznego np. transfery z budżetu państwa do budżetów samorządowych
Aspekty redystrybucji dochodów:
makroekonomiczny- redystrybucja wywołuje pozytywny lub negatywny wpływ na całą gospodarkę
makrospołeczny- skutki redystrybucji odczuwają wszystkie grupy społeczne
jednostkowy
Rządy, ustalając wysokość podatków kierują się:
krzywą Laffera
kosztami pobierania podatków (kontrola i wpłaty podatków)
Funkcja stabilizacyjna
Realizowana jest poprzez dążenie do pełnego wykorzystania czynników produkcji w szczególności zapewnienia pełnego zatrudnienia i wykorzystania potencjału produkcyjnego jak też dążenie do ograniczenia bezrobocia i inflacji.
Podatki i wydatki budżetowe są najczęściej stosowanymi instrumentami d stabilizowania gospodarki. Poprzez zwiększenie wydatków państwo może wpływać na zwiększenie ogólnego popytu, który z kolei będzie czynnikiem wpływającym na ożywienie gospodarki. Poprzez podwyższenie podatków państwo może ograniczyć indywidualne dochody, a tym samym popyt, co może spowodować ograniczenie stopy inflacji. Poprzez podatki i wydatki budżetowe państwo również może zachęcać bądź zniechęcać do oszczędzania lub inwestowania. Wzrost fiskalizmu ogranicza możliwość oszczędzania przez gospodarstwa domowe czy przedsiębiorstwa.
Wzrost fiskalizmu to wzrost obciążeń podatkowych
Stopień fiskalizmu wyraża się w pierwszym dniu wolności podatkowej
Przykład wykorzystania podatków i wydatków budżetowych do stabilizowania sytuacji w gospodarce:
wbudowanie w system gospodarczy tzw. automatycznych stabilizatorów koniunktury
regulowanie poziomu opodatkowania podmiotów w zależności od przebiegu koniunktury gospodarczej
Najważniejsze automatyczne stabilizatory koniunktury:
podatki od dochodów ludności- podatki bezpośrednie PIT
podatki od przedsiębiorstw- podatki bezpośrednie CIT
podatki pośrednie- są jednym ze składników cen produktów płacone w momencie dokonywania zakupów (VAT)
zasiłki dla bezrobotnych i inne formy świadczeń społecznych oraz programy dla rolnictwa