Kurdyła Lucyna
II rok fizjoterapii zaocznej
Różnice programowe
Źródła przydatne do rekonstrukcji filogenezy narządu ruchu i aktywności ruchowej człowieka.
W rozwoju filogenetycznym (rodowym) w pierwszym okresie kościec ma charakter łącznotkankowy, czyli błoniasty - tak jest u niższych kręgowców. U ryb chrzęstnoszkieletowych materiał błoniasty zostaje zastąpiony materiałem chrzęstnym. Wstępując zaś wyżej, od ryb kostnoszkieletowych aż po ssaki, szkielet osiąga trzecie, ostateczne stadium swego rozwoju: kość, która zastępuje chrząstkę.
Podobnie jak w rozwoju filogenetycznym - rodowym, tak i w rozwoju ontogenetycznym - osobniczym człowieka, kościec najpierw występuje w formie błoniastej, następnie w 4-6 tygodniu życia zarodka powstają na tym podłożu ogniska chrzęstne. Poczynając od 7 tyg. chrząstka zostaje stopniowo zastępowana przez kość. Rozwój kośćca trwa również po okresie płodowym aż do ostatecznego jego uformowania w wieku młodocianym.
Kość może powstawać u człowieka również bezpośrednio na podłożu łącznotkankowym z ominięciem stadium chrzęstnego (np. kości pokrywy czaszki, twarzy i obojczyk). Łącznotkankowe podłoże szkieletu nie ginie całkowicie lecz zachowuje się częściowo jako błona otaczająca kości tzw. okostna oraz w postaci ochrzęstnej i torebek stawowych.
W chwili urodzenia noworodek wykazuje jedynie nieskoordynowane ruchy oraz kilka odruchów wrodzonych, ważnych dla utrzymania się przy życiu (np. ssanie i przełykanie, ruchy oddechowe), które są pozostałością filogenetyczną. Rozwój motoryczny niemowlęcia odzwierciedla tezę, że ruch jest formą przystosowania do świata zewnętrznego, odpowiednią do stanu rozwoju układu nerwowego.
Rozwój ruchów niemowlęcia rozpoczyna się od zgeneralizowanych reakcji ruchowych podobnych do tych, jakie występowały u płodu. W ciągu pierwszego miesiąca po urodzeniu charakterystyczna jest nadal hipertonia zginaczy, przygięcie kończyn utrzymuje się do 1-1,5 miesiąca. Rozwój ruchów kolejno obejmuje głowę i tułów, następnie kończyny górne i w końcu dolne. Można obserwować trzy etapy formowania się odruchów „antygrawitacyjnych”. Pierwszy z nich to formowanie się zdolności do utrzymania głowy w pionie. Około 2,5-3 miesięcy występuje też odruch zaciskania dłoni, do 4 miesiąca rozwija się jego faza złożona - aktywnego chwytania, jest to odruch orientacyjny. Około 5-6 miesiąca rozwija się druga faza antygrawitacyjna - jest nią rozwój pozycji siadania. Trzecim etapem występującym ok. 9-12 miesiąca jest rozwój pozycji stojącej. Podstawą rozwoju jest oczywiście odpowiedni rozwój aparatu ruchu, a szczególnie nerwów ruchowych i ich mielinizacji. Z obserwacji niemowląt wiadomo, że te dzieci, które wykazują większą masę kończyn, wcześniej wstają i chodzą niż te, których masa mięśniowa jest mniejsza. W okresie dwóch pierwszych lat po urodzeniu aktywność ruchowa znajduje się pod kontrolą ośrodków podkorowych, następnie funkcje koordynujące przejmuje kora mózgowa. Przytoczone obserwacje świadczące o pewnej równoległości rozwoju wielu układów i funkcji są zapewne wyrazem prawidłowości w szerszym zasięgu, te same bowiem dzieci, które wykazują szybszy rozwój motoryki, także szybciej zaczynają mówić i szybciej kształtują się u nich inne właściwości psychofizyczne.
Sądzi się, że jest to przejawem ogólnych tendencji (być może genetycznych) do szybszego rozwoju pod każdym względem. Rozwój psychomotoryczny niemowląt wykazuje różnice w kolejności pojawiania się poszczególnych ruchów w różnych populacjach zależne od warunków życia i sposobu opieki nad niemowlęciem. Zjawisko to potwierdza między innymi fakt, że dzieci murzyńskie w Stanach Zjednoczonych mimo przeciętnie gorszych warunków bytowych wykazują w ciągu pierwszego roku życia szybszy rozwój motoryczny, a w wieku 3-10 lat szybszy rozwój umysłowy niż dzieci odmiany białej. Rozwój motoryczny i umysłowy niemowląt są silnie ze sobą sprzężone i prawdopodobnie uwarunkowane genetycznie. Obok tego tłumaczenia wysuwa się przypuszczenie, że na wolniejszy rozwój dzieci odmiany białej może wpływać również krępowanie ich ruchów odzieżą i inne zabiegi pielęgnacyjne typowe dla rodzin bardziej zamożnych. Tempo rozwoju motorycznego w pierwszym roku życia nie jest dobrym miernikiem do przewidywania jego dalszego rozwoju.
Znaczna ruchliwość dzieci jest bardzo istotna w ich prawidłowym rozwoju, jak wynika z wykazanych poprzednio powiązań może to być istotne dla całokształtu rozwoju psychofizycznego. Stąd w niektórych nawet prymitywnych społeczeństwach znane są zabiegi stymulacji rozwoju niemowlęcia przez aktywizację ruchową, który to aspekt został zaniedbany w społeczeństwach cywilizowanych.
Z badań dzieci rozwijających się spontanicznie wynika, że ok. 3 miesiąca po urodzeniu ma miejsce unoszenie głowy celem obserwacji otoczenia, w wieku 6 miesięcy niemowlę swobodnie już włada w zasadzie wszystkimi swoimi mięśniami , po 8 miesiącu może już samodzielnie siadać, w wieku 10 miesięcy potrafi przez chwilę stać bez podtrzymywania, w wieku nieco ponad 12 miesięcy zaczyna chodzić bez trzymania się. Rozwój chłopców jest nieco opóźniony względem dziewcząt, co jest jednak charakterystyczne, opóźnienie to większe jest dla wczesnych ruchów głowy i tułowia (ok. 1,17 tyg.) oraz rozwoju pozycji siadania (1,22 tyg.), mniejsze dla rozwoju pozycji stania (0,95 tyg.), a najmniejsze dla rozwoju pozycji chodzenia (0,55 tyg.).
Duża ruchliwość małego dziecka, obok znaczenia „odruchowego” jako stymulatora rozwoju, jest podyktowana także i tym, że nie potrafi ono skupić się dłużej na jednym przedmiocie czy zjawisku, gdyż dziecko szybko nuży się i zmienia przedmiot zainteresowań.
W tak zwanym wieku przedszkolnym dziecko rozwija wszystkie swe ważniejsze właściwości motoryczne. Kolejno wraz z rozwojem układu nerwowego, a szczególnie funkcji koordynacyjnych, opanowuje czynności coraz bardziej złożone. Do 3 roku życia nie jest w stanie wykonać więcej niż 1-3 prawidłowych symetrycznych skoków w miejscu. Już jednak dziecko 3-4 letnie potrafi pokonywać przeszkody o wysokości jego kończyn dolnych, chociaż skacze niedokładnie. Dopiero dzieci 4-5-letnie zdolne są względnie sprawnie skakać w dal i biegać, a 6-letnie wykonywać rzuty bez fazy zatrzymania się - z płynnego ruchu. Wiek 4-5 lat jest szczególnie bujnym okresem rozwoju motorycznego. W dalszym rozwoju ruchy, wraz z kształtowaniem się poczucia rytmu, stają się bardziej płynne i skuteczniejsze. W okresie przedszkolnym dziecko wykazuje jeszcze dużą trudność w wyobrażeniu sobie danego ruchu, stąd zresztą istnieją trudności z przeprowadzeniem odpowiednich badań polegających na realizacji zadanych testów.
Dziecko w wieku 3-6 lat nie potrafi jednak na dłużej skoncentrować swojej uwagi na jednej czynności, nie wykazuje wytrwałości w realizacji swoich działań, wykazuje duża ciekawość tym, co napotyka w swoim otoczeniu, ale zainteresowania szybko się zmieniają.
W okresie dzieciństwa kształtuje się również boczność(lateralizacja), czyli formowanie się stereotypu człowieka prawo- lub leworęcznego.
Precyzja ruchów poprawia się dopiero pod koniec wieku przedszkolnego, wraz z rozwojem mielinizacji i formowaniem się zakończeń nerwowych drobnych mięśni, w szczególności ręki. Tym właśnie między innymi mierzona jest tzw. dojrzałość szkolna, w co wchodzi zdolność manipulacyjna dłoni, pozwalająca na naukę pisania. Dziecko w wieku przedszkolnym wykazuje znaczne zdolności koordynacyjne całego ciała, co pozwala na naukę pływania, nie potrafi jednak wykonać takich czynności manipulacyjnych ręki jak zawiązywanie sznurowadeł.
Wraz z rozwojem układu nerwowego pojawiają się nowe możliwości ruchowe, okazuje się jednak, że względnie dokładnie ruchy symetryczne wykonuje dopiero dziecko 9-letnie. W tym też wieku istnieje już znaczne poczucie rytmu, które szybko kształtuje się w wieku 7-8 lat. Do tego wieku następuje szybki rozwój gibkości i poczucia równowagi. W wieku 8-10 lat kształtuje się indywidualny rytm chodu, charakterystyczny dla danej osoby.
W okresie przedpokwitaniowym i wczesnej fazie pokwitania następuje szybki rozwój zwinności, siły dynamicznej i eksplozywnej oraz wytrzymałości. Istnieje duża pojętność w przyswajaniu nowych ruchów, stają się one skoordynowane, celowe i uporządkowane. Wobec szybkiego rozwoju wielu właściwości somatycznych i czynnościowych, okres ten jest szczególnie podatny na stymulację rozwoju sprawności, to jest kształtowania umiejętności i nawyków ruchowych w związku z formowaniem się stadodynamicznych właściwości organizmu.
W okresie przed i pokwitaniowym znacznie wzrasta szybkość ruchów. Dziecko 10-12 letnie znajduje się w okresie najbardziej pełnej harmonii ruchów i rozwoju motoryczności. W dalszym ciągu następuje rozwój procesów hamowania, co w okresie pokwitania prowadzi wraz z poprawą czasu reakcji do zwiększenia dokładności ruchów i dobrej ich koordynacji. Około 13-15 roku życia dojrzewa integrator ruchowy, co wraz z nadal postępującym w okresie dorastania rozwojem wydolności roboczej prowadzi do wysokiej sprawności organizmu, w okresie bowiem 2-3 lat po skoku pokwitania znacznie poprawia się także siła mięśni i szybkość ruchów.
Rozwój aparatu ruchu jest już zakończony ok.18 roku życia, a doskonaleniu podlegają walory funkcjonalne związane z pełnionymi czynnościami. Między 20 a 30 rokiem życia osobnik osiąga najlepszy wszechstronny rozwój motoryczny.
Swoje możliwości ruchowe człowiek przejawia na bazie budowy ciała i jego fufunkcji wewnętrznych zaś w formie ruchu rozwija je i doskonali. Ćwiczenia ruchowe są tym czynnikiem, który rozwija somatyczne i motoryczne właściwości organizmu. Ich znaczenie dla prawidłowego przebiegu rozwoju biologicznego trudno jest przecenić. Ćwiczenia ruchowe kształtują właściwości morfologiczne organizmu przez intensyfikowanie wzrastania oraz wpływ na funkcje narządów biorących udział w ćwiczeniu.
Stan sprawności fizycznej młodego pokolenia, czyli tych właściwości motorycznych, które decydują o sposobie rozwiązywania różnorodnych zadań ruchowych wymagających pełnego zdrowia, stanowi podstawowe zadanie wychowania fizycznego i sportu oraz różnorodnych form rekreacji ruchowej. Poziom sprawności fizycznej zależy w dużym stopniu od trybu życia, a w nim od poziomu aktywności ruchowej.
Uczestnictwo polskiej młodzieży szkolnej pozostawia jednak wiele do życzenia. A przecież wiadomo, iż wpływ działalności sportowej na dzieci i młodzież jest bardzo ważny, ze względu na jej psychiczne uwarunkowania. Osobowość człowieka, jej postawy wykształcają się bowiem już we wstępnych okresach edukacji szkolnej.
Wykorzystując postępy techniki, współczesny człowiek coraz bardziej ogranicza swoja aktywność fizyczną do niezbędnego minimum. Jak wynika z badań, stopniowa redukcja ogólnej aktywności ruchowej prowadzi do obniżenia wydolności fizycznej i ogranicza możliwości rozwoju osobniczego, a także zmniejsza zdolności adaptacyjne do stale zmieniających się warunków życia. Wśród przedstawicieli młodego pokolenia, stale wzrasta procent dzieci zaliczanych do dyspanseryjnych. Znaczna część niedomagań i schorzeń jest wynikiem niedostatecznego uczestnictwa dzieci i młodzieży w ćwiczeniach fizycznych.
Wśród czynników egzogennych wpływających z różną mocą na poziom aktywności ruchowej wyróżnia się takie czynniki społeczno-kulturowe jak: pochodzenie społeczne, wykształcenie rodziców, wpływy rodzinne na sprawność fizyczną, poziom wykształcenia, wysokość zarobków, postawy wobec kultury fizycznej, ciała, oraz kultury osobistej, wpływ szkoły, przykład nauczyciela wychowania fizycznego, miejsce zamieszkania, charakter i wielkość środowiska.
Stwierdzono, iż najlepszą sprawnością fizyczną odznacza się młodzież pochodzenia inteligenckiego; ustępuje im nieco młodzież robotnicza, natomiast wyraźnie gorsze sprawnościowo są dzieci chłopskie.
Korzystniejsze elementy środowiska materialnego, a przede wszystkim inne formy spędzania czasu, modele zachowań, aspiracje, systemy wartości powodują, że młodzież wzrastająca w miastach odznacza się wyższym poziomem sprawności fizycznej. Dzieci rodziców o najniższym statusie wykształcenia - niepełne podstawowe i podstawowe, wykazują najniższy poziom ogólnej sprawności fizycznej. Dzieci rodziców o wykształceniu średnim, a nawet niepełnym oraz wyższym charakteryzują się sprawnością powyżej przeciętnej.
O tym jak systematyczne ćwiczenia ruchowe wpływają na podniesienie rozwoju somatycznego świadczą liczne polskie i zagraniczne eksperymenty. Dowodzą one, że grupy młodzieży trenującej osiągają znaczną przewagę nad rówieśnikami nie trenującymi w takich cechach wzrastania jak: wysokość, ciężar ciała, obwód klatki piersiowej i obwody kończyn.
Aktywność ruchowa poprawia stan zdrowia na różne sposoby. Jest najtańszym i najprostszym sposobem zapobiegania wielu schorzeniom. Lekarze alarmują, iż obecny sedenteryjny tryb życia: „nałogowe” spędzanie wolnego czasu przed telewizorem czy monitorem komputera, a co za tym idzie ogólny brak nawyku ruchu, w sposób zdecydowanie negatywny wpływa nie tylko na samopoczucie, ale przede wszystkim na zdrowie człowieka. Najistotniejsze zmiany w wyniku uprawiania jakichkolwiek form ruchowych, zachodzą w czynnościach układu oddechowego, krążenia, mechanizmach kontroli metabolizmu oraz mięśniach szkieletowych. Trening, zwłaszcza aerobikowy, powoduje, zwiększenie się pojemności życiowej płuc, wzrasta ich maksymalna wentylacja, przez co dochodzi do zwiększenia ogólnej wytrzymałości organizmu. Regularnie ćwicząc, zwiększamy objętość krwi krążącej w ustroju co powoduje szybsze usuwanie szkodliwych substancji i produktów przemiany materii z organizmu, powodując szybsza odnowę biologiczną.
W dalszym ciągu jednak aktywność ruchowa nie jest w pełni doceniana a nawet rozumiana. Bagatelizuje się jej integrującą rolę w budowaniu i realizowaniu zdrowego stylu życia, nie dostrzega jej znaczenia we wzmacnianiu psychiki człowieka, rozwiązywaniu problemów społecznych czy nawet duchowych. Tylko aktywność ruchowa jest w stanie skutecznie wspomagać rozwój fizyczny człowieka na zasadzie pełnej harmonii, a także jego rozwój fizyczny i społeczny. Żadne rozważania intelektualne czy debaty, ani medytacje czy skomplikowane procedury psychoterapeutyczne, najlepsze odżywianie lub leki nie zastąpią w żadnej mierze ruchu.
Ruch jest w stanie zastąpić każdy lek, lecz żaden lek nie jest w stanie zastąpić ruchu. Zatem ruch oraz aktywność fizyczna są sprawą priorytetową. Są jakby fundamentem i podstawą zdrowia, najważniejszym elementem strategii w jego promocji.
Choć budżet naszego wolnego czasu określamy jako nie wystarczający ze względu na wymogi współczesności, musimy pamiętać czas wolny możemy spędzić miło i pożytecznie. Istotną funkcję może tu pełnić rekreacja ruchowa, która dotyczy wszelkich form racjonalnego pożytkowania wolnego od pracy czasu z przeznaczeniem na odnowę sił. Recreo - znaczy: przywrócić do życia, ożywić, pokrzepić, wzmocnić, stworzyć na nowo. Uprawianie różnego rodzaju form rekreacji ruchowej stwarza możliwości kontaktu z przyrodą oraz wpływa na dbałość o własne zdrowie.
Istotą rekreacji jest: aktywność- jako forma aktywnego spędzania wolnego czasu; dobrowolność- jako poczucie swobody wyboru i możliwości działania; bezinteresowność- jako barak pobudek ekonomicznych; przyjemność- jako relaks dla ducha i ciała.
Zagrożeniami wynikającymi z braku aktywności ruchowej jest m.in.zwiększenie ryzyka wystąpienia następujących schorzeń:
nadciśnienie tętnicze
choroby serca
otyłość
osteoporoza
udar mózgu
depresja
rak jelita grubego
Korzyści jakie płyną ze zwiększonej aktywności ruchowej to m.in.:
szybsza utrata masy ciała
zmniejszenie ilości tkanki tłuszczowej bez utraty tkanki mięśniowej
zwiększenie wydolności organizmu
poprawa samopoczucia oraz wzrost energii życiowej
zmniejszenie napięcia i stresu
poprawa ogólnego stanu zdrowia
obniżenie ciśnienia tętniczego
obniżenie całkowitego poziomu cholesterolu oraz co najważniejsze „złego” cholesterolu LDL we krwi
Od wczesnego dzieciństwa człowiek przejawia naturalną potrzebę ruchu. Ruch jest nieodłącznym elementem naszego życia, naszej egzystencji. Zaniedbania w postaci braku jego nawyku, zaowocują w przyszłości. Błędem jest czekanie na dorosłość by zrozumieć jakie korzyści niesie ze sobą aktywność ruchowa. Zatem brak w młodym wieku zachęty i warunków do systematycznego zaspakajania tej naturalnej potrzeby, doprowadzi do jej wygasania.
Reasumując zatem: stała, systematyczna i optymalna aktywność ruchowa, stanowi warunek ciągłego podnoszenia na wyższy poziom nie tylko sprawności fizycznej, ale przede wszystkim walorów zdrowotnych naszego organizmu.
Bibliografia:
Napoleon Wolański „Rozwój biologiczny człowieka”
Janusz Nowotny „ Edukacja i reedukacja ruchowa”