Elementy psychologii pracy
Opracowanie pytań egzaminacyjnych 2001\2002
Praca - podstawowa forma działalności człowieka. Dlaczego podstawowa.
Praca jest wskaźnikiem tożsamości człowieka, a wokół informacji o pracy badane jest poczucie wartości człowieka. Każdy z nas jakoś lokuje pracę w systemie wartości - istnieją tacy, którzy podporządkowują swoje życie pracy (pracoholicy), całkowicie się w niej zatapiając.
Praca to podstawowa forma działania, przez którą możemy bezpośrednio oddziaływać na otaczający nas świat. Nawet Freud mówił, iż do szczęścia potrzeba nam pracy lub miłości. W pracy możemy ulokować swoje pokłady energetyczne. Całe nasze życie podporządkowane jest pracy - edukacja, nasza społeczna i psychiczna dyspozycja zależna jest w ogromnej mierze od rodzaju wykonywanej pracy (status społeczno - ekonomiczny, samoocena, zadowolenia z życia itp., itd.). Człowiek potrzebuje jakiejś formy aktywności, a tradycja, społeczne normy i kształt współczesnego świata na pierwszym miejscu stawiają pracę.
Praca jest wartością. Dążymy do niej, staje się celem, można się jej poświęcić, ale także utrata jej powoduje poważne skutki, nie tylko psychologiczne. Praca zapewnia kontakty międzyludzkie, zaspokaja wiele potrzeb człowieka, wymusza jego rozwój i podnoszenie kwalifikacji,
Zabawa - nauka - praca - proszę porównać wymienione formy aktywności człowieka.
Zabawa - służy rozładowaniu napięcia emocjonalnego, choć poprzez zabawę dzieci uczą się swoich przyszłych ról, w pewien sposób trenują swoje przyszłe zachowania jako ojcowie, matki itp. W ten sam sposób przenoszone są społeczne uwarunkowania dotyczące pracy - hierarchii atrakcyjności zawodów, zachowania w trakcie wykonywania pracy i wytwarzanie poczucia jej wykonywania, posiadania i spełniania obowiązków.
Nauka - to już bardziej zinstytucjonalizowane formy przygotowywania nas do wejścia w dorosłe życie. Nauka jest już bezpośrednim środkiem w dążeniu do uzyskania pracy. Już na średnim poziomie przygotowuje nas do wykonywania bardziej lub mniej konkretnych rodzajów pracy czy zawodów.
Praca - jako podstawowa forma działalności dorosłego człowieka jest określania jako aktywność w okresie produkcyjnym. Praca może w sobie łączyć elementy zabawy i nauki.
Charakterystyka pracy (czynność celowa, zaspokajanie potrzeb, pozycja społeczna, status materialny). Rola pracy w życiu człowieka.
praca jako czynność celowa ma na celu wytwarzanie produktu, uzyskanie jakiegoś efektu, zmierza do osiągnięcia celu, zakłada jakiś cel. Są to cechy konstytutywne pracy, odróżniające je m.in. od zabawy. Efekt końcowy pracy jest czymś zamierzonym, przewidywanym. Występują też trudności w osiągnięciu celu, przeszkody.
Dzięki pracy człowiek zaspokaja wiele spośród swoich potrzeb, daje mu bodźce do działania, zajmuje i organizuje czas i życie.
Rodzaj wykonywanej pracy wpływa znacząco na status społeczny, pozycje w strukturze społeczeństwa. Od niej zależy jest stopień prestiżu i szacunku, które są często wpisane w charakter zawodu (np. lekarz, profesor, górnik - kiedyś). Może być powodem do dumy albo do wstydu. Wynagrodzenie otrzymywane za wykonywaną pracę determinuje w wysokim stopniu naszą pozycję materialną i status ekonomiczny.
Ujęcie psychologiczne - forma działalności człowieka za pomocą której oddziałuje on na otaczającą go rzeczywistość. Funkcjonuje w określonym miejscu w społeczeństwie. Ujęcie socjologiczne - wszelka działalności człowieka zmierzająca do zaspokojenia konkretnych potrzeb, mająca społeczną doniosłość, ważność, dzięki niej człowiek zajmuje określoną pozycję w społeczeństwie, pełni określone role i posiada prestiż.
Pozytywne i negatywne aspekty pracy (praca jako szansa rozwoju i/lub źródło ograniczeń, cierpień, niezadowolenia).
Pracę można postrzegać jako godny szacunku przedmiot pożądania, akt twórczy, możliwość przekształcania otaczającej rzeczywistości. Pozytywy płynące z pracy to przede wszystkim poczucie sprawstwa, spełnionego obowiązku, możliwości wpływania na bieg wydarzeń, co przekładając się na zadowolenie z wykonywanej pracy, wpływa na wykształcenie się poczucia podmiotowości. Ponadto:
kształtuje nasze aspiracje
wpływa na naszą pozycję zawodową i status społeczny
buduje naszą tożsamość
przedstawiany przez pracę zawód, to pewnego rodzaju wizytówka, która nie tylko pomaga innym w kontakcie z nami, ale także nas dookreśla
każdy zawód ma jakiś prestiż
istniejące stereotypy dotyczące zawodów, wpływają na ocenianie nas przez innych, gdyż zawody niosą ze sobą pewien zestaw cech potrzebnych do jego wykonywania, potocznie i automatycznie przypisywanych jego przedstawicielom
praca daje przyjemność, satysfakcję
daje szansę wyzwolenia pozytywnych emocji, kiedy pracy towarzyszy sukces
w znakomitej większości wymaga kontaktów międzyludzkich
daje poczucie, że robi się coś sensownego, potrzebnego
Praca postrzegana jest negatywnie jako narzucone zło, źródło cierpień, przyczynę obowiązków i kar. Praca może być źródłem ograniczeń w rozwoju, jeżeli dokonaliśmy złego wyboru zawodu, ponadto:
może być przyczyną cierpień, niezadowolenia, czasem człowiek musi wykonywać pracę sprzeczną z jego systemem wartości
zbyt wysokie wymagania powodują poczucie porażki, unikanie, blefowanie, obniżenie samooceny, stres itp
zbyt niskie wymagania mogą powodować poczucia marnowania czasu, dyskomfort, niechęć
praca może być czynnikiem wewnętrznej dezorganizacji osobowości
źródło nerwic, chorób psychosomatycznych, depresji (pierwszym sygnałem jest poczucie chronicznego zmęczenia)
Praca w systemie wartości człowieka dorosłego.
praca może być wartością autoteliczną lub instrumentalną:
wartość autoteliczna - wewnętrzna lokacja kontroli. Człowiek identyfikuje się ze swoją pracą, praca jest celem samym w sobie, ma poczucie odpowiedzialności i ceni sobie samokontrolę działania
wartość instrumentalna - liczy się jedynie aspekt materialny lub prestiżowy - jest środkiem do osiągnięcia celu. Poprzez pracę człowiek zaspokaja szereg potrzeb.
Aspekty pracy.
treściowy - Co robię? Jakie mam kwalifikacje/kompetencje? - jest to podstawowy aspekt, który charakteryzuje pracę pod względem ilościowego stosunku czynności mechanicznych i twórczych. Praca może być uboga, zróżnicowana, rutynowa. W każdej pracy są czynności mechaniczne i twórcze. Kwalifikacje powinny przekładać się na kompetencje, przy czym przy czynnościach mechanicznych kompetencje są mniejsze. Praca może mieć swobodny lub wymuszony rytm pracy - im praca bardziej twórcza tym większa swoboda czasu. Treść pracy wynika z poziomu rozwoju sił twórczych. Wskaźniki treści pracy:
poziom mechanizacji pracy
poziom wymaganych kwalifikacji pracowników
stopień swobody w rytmie pracy
udział elementów twórczości
materialny - Za ile? - zawiera się tu cel zarobkowy, korzyści materialne, dodatkowe świadczenia. Bardzo często brak jest obiektywnych kryteriów wyceny pracy, opierając się raczej na subiektywnych kryteriach pracodawcy.
społeczny - Z kim pracuję? - ten aspekt zastępuje, kompensuje brak pieniędzy lub inne mankamenty pracy. Mało sympatyczna atmosfera może doprowadzić do odejścia z pracy. W pracy występują najczęściej układy poziome. Aspekt społeczny można scharakteryzować przez:
formalne i nieformalne aspekty pełnienia ról społecznych
formalne i nieformalne sieci komunikacyjne
sposoby podejmowania decyzji
grupy nieformalne i formalne
uprawnienia i przywileje.
Przynależność do grupy zawodowej czy pracowniczej wpływa na zaspokajanie potrzeby aprobaty społecznej, uczestnictwa w grupie, bezpieczeństwa (czyli oparcia w grupie)
prestiżowy - Kim jestem? - wysoki prestiż podnosi treść pracy. Poprzez sposób identyfikowania, nazwę wykonywanego zawodu można dobudowywać prestiż (konserwator powierzchni płaskich - sprzątaczka). Nazwa zakładu, produkt, wytwory też wpływają na prestiż. Praca zawodowa jest wyznacznikiem miejsca jednostki w społeczeństwie. Kryteria oceny prestiżu:
trudność opanowania zawodu
wysokość zarobków
samodzielność
interesująca treść pracy
organizacyjny - Jestem przełożonym/podwładnym - zdecydowana większość ludzi to podwładni. Najczęściej poziome układy (wyżej - więcej może)
czasowo - przestrzenny - Gdzie pracuję? W jakim wymiarze czasu? W jakich warunkach? Jak daleko od domu? - bardzo ważny są fizyczne warunku panujące w miejscu pracy - oświetlenie, przestrzeń, umeblowanie, wystrój, umiejscowienie stanowiska, firmy. Normowany lub nie normowany czas pracy.
Człowiek jako podmiot i/lub przedmiot pracy.
Człowiek w organizacji jest podmiotem gdy (bierzemy pod uwagę wszystkie czynniki):
zna i rozumie cele organizacji
uświadamia sobie własne cele i dążenia
dysponuje środkami realizacji (możliwości obiektywne i subiektywne)
ma subiektywne poczucie sprawstwa i wpływu na sytuację
rozumie ograniczenia w nim samym i w środowisku
człowiek może być przedmiotem, gdy umniejsza się jego rolę w pracy.
Charakterystyka podmiotowości pracy.
podmiotowość - jest to stan świadomości, gdy człowiek uczestniczy w danej sytuacji i wewnętrznie ją przeżywa, czuje obiektywną ważność tego co robi. Człowiek nigdy nie jest do końca podmiotem ani przedmiotem, najistotniejszy jest stan świadomośći. Zewnętrzne wskaźniki podmiotowości:
człowiek zna i rozumie cele organizacji, np.: wie, po co przyszedł na studia, sposób w jaki pojmuje rolę studenta itp.
człowiek uświadamia sobie własne cele i dążenia - zbliżanie celów osobistych z celami organizacji poprzez szkolenia, wyjazdy itp.
człowiek dysponuje środkami realizacji - wskaźniki indywidualne to cechy osobowości, a obiektywne to np. świadectwo, matura.
aspiracje < możliwości - ludzie, którzy spełniając obiektywne warunki, ale subiektywnie nie chcą się zmierzyć z daną sytuacją, tendencja do wycofywania się, lęk społeczny.
aspiracje > możliwości - chce realizować cele, czuje subiektywne możliwości, ale nie posiada dyplomów, certyfikatów - obiektywnych wyznaczników kompetencji. Zawyżona samoocena, ale aspiracje zmuszają do podniesienia własnych możliwości. Jest to typ pracownika najlepszego dla firmy.
człowiek ma subiektywne poczucie sprawstwa i wpływu na sytuację - często odczuwamy to poprzez zanegowanie czegoś, krytykę. Z punktu widzenia kierownictwa najlepiej jest 50% podmiotowości i 50% przedmiotowości, bo tym najlepiej się kieruje.
człowiek rozumie ograniczenia w sobie i otoczeniu - świadomość własnych możliwości i znajomość środowiska w którym się pracuje.
Zjawiska alienacyjne - zagrożenia podmiotowości pracy.
Źródła zagrożeń podmiotowości w sytuacji pracy.
brak zrozumienia celów i zadań organizacji - powoduje alienację, wyobcowanie, człowiek nie zadaje sobie trudu, by zrozumieć te cele („jak im zależy to niech mi wytłumaczą”)
wyobcowanie - pracownik nie identyfikuje się z firmą, organizacją („ja tu jestem na chwilę”). Poczucie tymczasowości pobytu w tej organizacji. Źródła wyobcowania:
subiektywne („Ja nie chcę się identyfikować”) - męczący kontakt z tą osobą, pretensje, sama odcina się do innych itp.
obiektywne - gdy grupa odrzuca
brak kontroli nad sytuacją pracy - chęć pracy w grupie od początku do końca („To MY zrobiliśmy ten samochód”) - wpływa na poczucie sprawstwa
poczucie braku wpływu na decyzję - w wyniku takiego poczucie tworzą się związki zawodowe, przedstawiciele, rady nadzorcze, wszystko aby uzyskać poczucie wpływu na decyzje dotyczące ich własnej pracy
izolacja społeczna - brak kontaktów społecznych w środowisku pracy (przychodzą - robią swoje - odchodzą). Może to wynikać ze specyfiki procesu, charakteru pacy, rodzaju zdań (np.: praca przy komputerze w boksach)
przyczyny alienacji - czyli psychicznego wyrzucenia poza nawias - mogą mieć charakter zewnętrzny (brak akceptacji przez grupę) lub być skutkiem naruszenia zasad współżycia społecznego
brak szacunku dla naszej godności osobistej - np.: szkolne numerki, przezwiska itp.
złamanie zasady sprawiedliwości społecznej - powoduje to brak jasnych kryteriów oceniania pracy, sposobu wynagrodzenia. Ludzie mają często wrażenie że są oceniani niesprawiedliwie.
łamanie zasady lojalności - zdarza się gdy manipulujemy motywacją pracowników, nagradzając oportunistów i konformistów („miernych ale wiernych”)
warunki zagwarantowania podmiotowości pracy
pewność zatrudnienia - poczucie bezpieczeństwa, nie chodzi to koniecznie o zatrudnienie w jednej firmie na jednym stanowisku
rozwój - możliwości awansu, gwarancja kariery, lęk technogenny - psychiczne przygotowanie do zmian, wewnętrzna akceptacja
dobra płaca
równowaga między życiem prywatnym a pracą (problem pracoholizmu)
satysfakcja, przyjemność z pracy - eksponowanie aspektu treściowego
autorytet przełożonego - prestiż przełożonego i całej firmy
szacunek okazywany przez przełożonego
poczucie władzy i wysokiego statusu