PSYCHOLOGICZNE UWARUNKOWANIA UMIEJĘTNOŚCI PISANIA

CHARAKTERYSTYKA PISANIA

Pisanie stanowi specyficzną formę komunikacji językowej ze względu na uwarunkowania kulturowe (Kurcz 2000). Pojawiło się ono niezależnie w kilku kulturach - egipskiej, fenickiej, Majów

ROZWÓJ PISMA

Najwcześniejsze systemy pisma, np. sumeryjskie pismo klinowe, opierały się na zasadzie „jedno słowo - jeden symbol”. Takie systemy pisma nazywają się logograficznymi, w odróżnieniu od systemów alfabetycznych, które wykorzystują pojedynczą literę lub grupę liter dla oznaczenia każdego odrębnego dźwięku mowy (Ellis 1984)

PISMO

Pismo stanowi system znaków służących do utrwalania mowy (Polański 1992). Stąd jego zastosowanie do zapisywania - przekazywanych początkowo wyłącznie ustnie z pokolenia na pokolenie - mitów, legend, historii, które dzięki temu mogą przetrwać upadek kultur

PISANIE

Pisanie, jak żaden inny sposób porozumiewania się, pozwala członkom różnych społeczeństw komunikować się niezależnie od miejsca i czasu (Ellis 1984). Dzięki temu możemy korzystać z ogromnego zasobu doświadczeń społecznych, kulturowych, niedostępnych osobom, które nie posługują się pismem

PISANIE I CZYTANIE

Pisanie i czytanie są niewątpliwie formami porozumiewania się językowego. Mają one także - zwłaszcza we wstępnym etapie - charakter metajęzykowy (Krasowicz-Kupis 1999). Wymagają bowiem świadomej analizy związku zachodzącego między znakami graficznymi (literami) a ich językowymi odpowiednikami (fonemami, słowami). Umiejętność porozumiewania się językowego przy pomocy pisania odbywa się poprzez uczenie się nadawania i odbioru informacji przy użyciu umownych symboli literowych, stanowiących reprezentację struktury dźwiękowej wyrazu. Warunkiem opanowania pisma jest tzw. złamanie kodu alfabetycznego, czyli uświadomienie sobie przez dziecko, że litery - znaki graficzne - reprezentują dźwięki mowy - głoski (Krasowicz-Kupis 1999)

PORÓWNANIE - KOMUNIKACJA USTNA I PISEMNA

SKŁADNIKI PROCESU	POROZUMIEWANIE SIĘ PISEMNE	POROZUMIEWANIE SIĘ USTNE
Język	Ten sam
Wykorzystywanie wiedzy językowej	Niezbędne	Niekonieczne
Percepcja poprzez analizatory	Wzrokowy, słuchowy, kinestetyczny	Słuchowy
Kanał przepływu informacji	- wizualny - czuciowo-kinestetyczny	- artykulacyjno-audytywny
Rola kontekstu językowego	Bardzo istotna	Mniej istotna
Treść tekstu	Częściej dotyczy indywidualnych doświadczeń	Częściej dotyczy ogólnych informacji opisowych, wyjaśniających
Forma językowa tekstu	- przewaga zdań złożonych - przewaga zdań podrzędnie złożonych - spójniki stosowane precyzyjnie - płynność wypowiedzi	- przewaga zdań pojedynczych - przewaga zdań współrzędnie złożonych - spójniki stosowane nieprecyzyjnie - częste pauzy - nagromadzenie synonimów - używanie wyrazów treściowo ogólnych
Substancja tekstu	Graficzna	Foniczna

REGUŁY PISOWNI

Poprawny zapis uwarunkowany jest znajomością systemu ortograficznego języka. Ortografia w sposób normatywny ustala zasady poprawnej pisowni, dotyczące właściwego zapisu poszczególnych wyrazów i zwrotów.

ZASADY POLSKIEJ ORTOGRAFII

Ortografia polska opiera się na pięciu podstawowych zasadach:

1. zasada fonetyczna - polegająca na zgodności zapisu wyrazu z jego wymową. Poszczególnym głoskom wyrazu wymówionego odpowiadają właściwe litery zapisanego (np. matka, ładny, dobry)

2. zasada morfologiczna - wymaga, aby części znaczeniowe wyrazu (przedrostki, rdzenie i przyrostki) były zapisywane w jednolity sposób, niezależnie od ich wymowy w danym wyrazie

3. zasada historyczna - jest wynikiem tradycji polskiego języka pisanego. Dotyczy przede wszystkim pisania wyrazów z o kreskowanym (np. córa, góra), ale także pisania wyrazów z rz, takich jak: rząd, rzepa, rzucać. Wyrazy zapisywane przez h są w większości zapożyczone z łaciny, z niemieckiego, z czeskiego, ukraińskiego lub białoruskiego, a także z węgierskiego i tatarskiego

4. zasada umowna - dotyczy głównie pisowni wielką literą rzeczowników własnych lub zaimków, odnoszących się do osób, a także pisowni przeczenia „nie” z różnymi częściami mowy.

5. zasady interpunkcji - regulują właściwy dobór znaków przestankowych oraz stosowanie ich w odpowiednich miejscach

ROZWÓJ ORTOGRAFI POLSKIEJ

Kształtowanie się polskiej pisowni odbywało się poprzez zastosowanie do polskiej fonetyki łacińskiego systemu literowego. Język polski charakteryzował się większą liczbą samogłosek i spółgłosek w porównaniu do łacińskiego zasobu głosek. Tym samym od początku polskiego piśmiennictwa istniały znaczne rozbieżności między pisownią a wymową

GŁOSKA - LITERA W POLSKIEJ ORTOGRAFII

Ortografia polska - mimo, że opiera się na wymienionych zasadach, które przyjmują dawne sposoby oznaczania głosek, zachowanie graficznego związku pomiędzy różniącymi się w wymowie formami morfologicznymi wyrazu (np. wróżka - wróżek) - jest uznawane za bardziej zgodne z fonetyką niż np. pisownia angielska. Charakteryzuje się wysoką zgodnością dla czytania, niską dla pisania na poziomie: litera i jej dźwiękowy odpowiednik (głoska - litera)

BADANIE PISANIA

Czynność pisania budzi o wiele niższe zainteresowanie badaczy niż czynność czytania, i to zarówno w literaturze polskiej jak i międzynarodowej. Przyczyny tego zjawiska mogą być różnorodne - część naukowców sądzi, że procesy czytania i pisania są analogiczne i kierują nimi podobne mechanizmy, inni uważają, że czynność pisania jest o wiele bardziej złożona i trudno ją badać

PRZYSWAJANIE UMIEJĘTNOŚCI PISANIA

• Koncepcje stadialne

• 3 etapy

STADIA OPANOWYWANIA UMIEJĘTNOŚCI PISANIA

• Preliterate writing (Henderson 1985)

• Precommunicative stage (Gentry 1982)

Dziecko wie, że pismo jest czymś innym niż rysowanie, ale nie rozumie zależności pismo - mowa

• Letter-name spelling (Henderson 1985)

• Semiphonetic stage (Gentry 1982)

• Partial alphabetic level (Ehri 2000)

Dziecko poznaje nazwy liter, uświadamia sobie, że litery są odpowiednikami dźwięków mowy

Błędy - np. w języku angielskim U - you, HLP - help

• Phonetic stage (Gentry 1982)

• Full alphabetic level (Ehri 2000)

Dziecko potrafi prawidłowo zapisać strukturę fonologiczną wyrazu. Podobnie jak w poprzednim etapie, dzieci wykorzystują strategię fonologiczną. Wraz z rozwojem umiejętności czytania i opanowywaniem reguł językowych dzieci opanowują wiedzę morfologiczną i ortograficzną

KRYTYKA MODELI STADIALNYCH

Jean E. Gombert (2003) - dzieci bardzo wcześnie potrafią wykorzystywać wiedzę o ortograficznych wzorcach języka ojczystego oraz korzystać z wiedzy morfologicznej. Potwierdzenie - eksperymenty Gomberta, Treisman, Nunes, Bindman

BADANIA PORÓWNAWCZE

Zestawienie wyników uzyskiwanych przez dzieci w badaniach komparatystycznych pozwoliło na wskazanie znaczenia systemu językowego dla nabywania umiejętności pisania

Wnioski: dzieci szybciej przyswajają umiejętności poprawnego zapisywania wyrazów w językach tzw. transparentnych, czyli takich, w których istnieje prosta odpowiedniość między fonemem a literą

BADANIA K. SOCHACKIEJ (2002)

Longituidalne badania przeprowadzone przez Sochacką nie potwierdziły modelu Frith u dzieci uczących się czytać po polsku. Wyniki te potwierdzają tezę o konieczności krytycznego weryfikowania koncepcji czytania i pisania w zależności od konkretnego systemu językowego z uwzględnieniem metod nauczania i wieku rozpoczynania nauki szkolnej

BADANIA NAD PISANIEM W POLSCE

Prowadzone głównie przez pedagogów i skoncentrowane na stronie graficznej tej umiejętności.

BADANIA E. AWRAMIUK (2006)

U dzieci polskich nie obserwuje się dwóch etapów odpowiadających angielskim terminom letter-name spelling oraz phonetic stage.

Polskie dziecko najpierw bazuje tylko na strategii fonologicznej, ale stosunkowo szybko - pod wpływem doświadczeń z czytaniem oraz instrukcji otrzymywanych od dorosłych - zaczyna dostrzegać regularności ortograficzne i rolę morfologii

Świadomość ortograficzno-morfologiczna, choć rozwija się wraz ze wzrostem doświadczeń ze słowem pisanym (przede wszystkim - drukowanym), pojawia się jeszcze zanim dziecko dostanie formalne instrukcje od nauczyciela

Te wnioski są zgodne z wnioskami Gomberta

BADANIA E. AWRAMIUK (2006)

Wyróżnia 3 zasadnicze etapy zapisu pojedynczych wyrazów:

• przedfonologiczny

• fonologiczny

• ortograficzny

Podkreśla znaczenie sposobu nauczania

POSTULATY

- Wobec ogromnej dysproporcji pomiędzy wiedzą o przyswajaniu istoty pisma w Polsce i innych krajach korzystne byłoby dokładne jego opisanie z uwzględnieniem specyfiki języka polskiego

- Zrozumienie procesu opanowywania tej umiejętności także z perspektywy psychologicznej daje szanse na lepszą diagnozę i pomoc

ZABURZENIA PISANIA W KLASYFIKACJACH MEDYCZNYCH

ICD-10 - trudności w uczeniu się występują tam jako punkt F81

DSM-IV - zaburzenia uczenia się

• 315.0 zaburzenia czytania

• 315.1 zaburzenia umiejętności arytmetycznych

• 315.2 zaburzenia komunikacji za pomocą pisania

• 315.9 niespecyficzne zaburzenia uczenia się

• itd.

Obie te klasyfikacje podają kryteria diagnostyczne, na podstawie których możemy stawiać diagnozę

ZNACZENIE JĘZYKA DLA UMIEJĘTNOŚCI PISANIA

ROZWÓJ JĘZYKOWY

• 1960 - dyskusja nad przebiegiem rozwoju językowego (praca Skinnera o warunkowaniu)

• Chomsky - 1965 (nie zgadzał się z tezą Skinnera, że rozwój językowy opiera się tylko na warunkowaniu)

• Fakty uniwersalne: w każdym systemie językowym rozwój językowy przebiega etapami; płeć żeńska szybciej uczy się mowy; charakterystyczna dla języka sekwencja fonemów, które są opanowywane przez dziecko

• Psycholingwistyka światowa

• W Polsce - etapy kształtowania się mowy wyróżnione przez L. Kaczmarka

ETAPY ROZWOJU JĘZYKOWEGO

1. etap przedsłowny

2. komunikaty jednowyrazowe

3. komunikaty dwuwyrazowe

4. pełne opanowanie systemu językowego

POZIOM FONOLOGICZNY JĘZYKA

Świadomość językowa jest niezbędnym warunkiem do opanowania czytania. Pojawienie się i rozwój świadomości językowej jest możliwy dzięki opanowywaniu czytania. Czytanie i świadomość językowa oddziałują na siebie, bowiem pewne aspekty świadomości językowej wpływają na nabywanie umiejętności czytania, zaś nauka czytania wpływa na wzrost świadomości języka

ŚWIADOMOŚĆ FONOLOGICZNA

Świadomość fonologiczna oznacza zdolność wyodrębniania elementów fonologicznych, takich jak fonemy, sylaby, subsylaby oraz umiejętność manipulowania nimi

ŚWIADOMOŚĆ FONOLOGICZNA - SPUNERYZMY (SPOONERISMS)

• puszę się w duchu - duszę się w puchu

• młyn za płotem - płyn za młotem

• itd.

ŚWIADOMOŚĆ FONOLOGICZNA

Dyskusje wśród badaczy zajmujących się świadomością językową fonologiczną i jej wpływem na proces uczenia się czytania i pisania są skoncentrowane na poszczególnych elementach wyrazu oraz na wykonywaniu różnorodnych operacji z użyciem cząstek fonologicznych

Zadania stawiane przed osobami badanymi w celu oceny rozwoju metajęzykowego mają różnorodny charakter. Dotyczą nazywania, powtarzania słów, usuwania głosek i sylab, przestawiania głosek, itp.

WYNIKI BADAŃ

Dzieci z deficytem rozwoju fonologicznego dłużej - niż dzieci bez takich trudności - wykorzystują proste procesy fonologiczne w czytaniu i pisaniu. Wynikiem takiej stałości jest system fonologiczny, w którym bardzo wczesne procesy współwystępują z pojedynczymi późniejszymi. Deficyty te mogą być opisywane jako: substytucje (zastępowanie), omisje (pomijanie), dodawanie lub trudności w analizowaniu i nazywaniu reguł pomiędzy nimi

Przykłady:

• substytucje: jabuszko, łafka, żółf

• omisje: łafk, żje (żyje), patsz (patrzy)

• dodawanie: zy górki, soł, teł

WYNIKI BADAŃ NAD DEFICYTEM FONOLOGICZNYM

Dzieci z deficytem fonologicznym mają również problem z zasobem leksykalnym - wolniej uczą się nowych słów w porównaniu z rówieśnikami bez takich deficytów.

Przypuszcza się, że proces uczenia się jest wolniejszy, ponieważ nowe słowa nie są zatrzymywane wystarczająco długo w pamięci operacyjnej (Rice i in. 1990)

Byers Brown i Edwards (1989):

problemy mogą manifestować się na dwa sposoby:

1. dzieci, mające trudności z odzyskiwaniem jednostek leksykalnych z pamięci, sprawiają wrażenie spokojnych i mało komunikatywnych, bo starają się rzadko mówić

2. inne, które mają podobne trudności, obserwujemy jako gadatliwe, rozmowne, ponieważ używają one różnych „wypełniaczy” w czasie gdy starają się przypomnieć sobie słowa (odzyskać je z magazynu pamięci)

BADANIA KRASOWICZ-KUPIS (1999)

• 6-latki

• różnicują strukturę fonemową słów i pseudosłów

• rozpoznają aliteracje polegające na jednofonemowym podobieństwie

• dokonują syntezy fonemowej słów

• 7-latki

• dokonują analizy sylabowej słów i pseudosłów

• wykonują zadania analizy i syntezy fonemowej słów

• tworzą aliteracje

• rozpoznają rymy

• 8-latki

• tworzenie rymów

• synteza sylabowa pseudosłów

• zadania przestawiania głosek

• zadania porównywania struktury fonemowej słów

SPRAWNOŚCI MORFOLOGICZNO-SYNTAKTYCZNE I SEMANTYCZNE

Pomiędzy 2 a 3. rokiem życia dziecko zaczyna posługiwać się zdaniem. Okres ten charakteryzuje się kształtowaniem się systemu językowego dziecka we wszystkich istotnych aspektach - ustalania systemu fonologicznego, prób wykorzystywania reguł morfologicznych i syntaktycznych oraz gwałtownego bogacenia się zasobu leksykalnego. Dzieci zaczynają łączyć słowa i próbują budować relacje pomiędzy nimi. Pierwsze kombinacje słów powstają na zasadzie łączenia podstawowych znaczeń, a nie opierają się na podstawowych regułach gramatycznych. Dziecko w tym wieku powie kubek stół, a nie kubek jest na stole. Włączanie do wypowiedzi elementów gramatycznych zaczyna się pomiędzy 2 a 3. rokiem

Kolejnym krokiem jest czas pomiędzy 3 a 7. rokiem życia, kiedy to dziecko rozwija swój język czynnie. Świadomie eksperymentuje, tworzy neologizmy, wykorzystuje w zabawie rymowanki, zgadywanki, gry językowe

BADANIA NAD ROZWOJEM ŚWIADOMOŚCI MORFOLOGICZNEJ

• Eksperymenty Berko (1958)

• Sztuczne słowa przekształcane w różnych kontekstach w zdaniu

• Wyniki: dzieci 5, 6 - 7 letnie potrafiły zastosować reguły morfologiczne obowiązujące w danym języku do słów, których nie znały, jednak nie uświadamiają sobie istnienia morfemów słowotwórczych

ŚWIADOMOŚĆ SKŁADNIOWA

Opisywana jest w literaturze na podstawie eksperymentów bazujących na autokorekcie i korekcie zdań. Istnieją jednak bardzo duże różnice w metodologii prowadzonych badań

METAANALIZA TUNMER I GRIEVE

1. W wieku 2 - 3 lat dzieci oceniają poprawność zdań w oparciu o rozumienie

2. 4 - 5 dominującymi stają się kryteria prawdopodobieństwa wystąpienia opisanej sytuacji

3. 6 - 7 dziecko odróżnia formę zdania od zawartości treściowej

BADANIA POLSKIE - KRASOWICZ-KUPIS

• 6-latki

• rozumieją polecenia językowe zawierające liniowe sekwencje informacji

• dokonują osądów poprawności gramatycznej zdań

• schematycznie kończą rozpoczęte zdania

• dokonują korekty zdań poprzez uzupełnienie brakujących słów na podstawie kontekstu

• 7-latki

• rozumieją bardziej złożone polecenia językowe opisujące relacje przestrzenne i kierunkowe

• dokonują korekty zdań przez uzupełnienie brakujących fragmentów

• 8-latki

• dokonują transformacji sztucznych słów w kontekście

• nie potrafią ułożyć zdań ze sztucznych słów

NEOLOGIZMY

• krzesło, helikopter - helisło

• mrówka, zegar - mrógar

• widzieć, chrapać - chradzieć

• mądry, zielony - zielądry

• sprytnie, wesoło - spresoło

• itd.

WYRAZ

• ra - pa (para)

• lor - ko (kolor)

• tyl - mo (motyl)

• ka - śliw (śliwka)

• itd.

---