PSYCHOSOMATYKA- choroba powstaje na podłożu psychologicznym, także stan pacjenta w trakcie leczenia

SOMATOPSYCHOLOGIA- choroba powstaje na podłożu somatycznym- psychologiczne skutki chorób somatycznych

PODŁOŻE CHORÓB PSYCHOSOMATYCZNYCH

1. sytuacje z przeszłości: tłumienie emocji, konflikty, wyparcie, sytuacja w rodzinie (śmierć, rywalizacja rodzeństwa, brak poczucia bezpieczeństwa, mechanizmy obronne (angażujące otoczenie: agresja, projekcja; angażujące samego siebie: autoagresja, wyparcie)

2. typ osobowości

CZYNNIKI DECYDUJĄCE O STANIE PACJENTA

• rokowanie

• obraz choroby tkwiący w psychice

• cechy osobowości

• doświadczenia z przeszłości

• dolegliwości (bóle), ograniczenia (np. w poruszaniu)

• reakcja otoczenia

ZABURZENIA PSYCHOSOMATYCZNE- choroby, w etiopatogenezie których, a również w ich przebiegu, istotna rola przypada czynnikom psychicznym. Przez „czynniki psychiczne” rozumie się przede wszystkim czynniki emocjonalne.

Koncepcja wieloczynnikowego ujmowanie etiopatogenezy chorób (Alexander): poznanie patologii klinicznej wymaga uwzględnienie różnych czynników (psychicznych i organicznych). W dążeniu do wyczerpującego poznania etiologii i patogenezy pod uwagę powinny być brane następujące czynniki:

1. dziedziczna konstytucja

2. urazy porodowe

3. choroby organiczne przebyte w niemowlęctwie, które zwiększają podatność pewnych narządów na pewne szkodliwości

4. rodzaj opieki, jaką dziecko było otoczone w niemowlęctwie

5. fizyczne przeżycia urazowe w niemowlęctwie i w późniejszym dzieciństwie

6. emocjonalne przeżycia urazowe w niemowlęctwie i w późniejszym dzieciństwie

7. klimat emocjonalny w rodzinie i specyficzne rysy osobowości rodziców oraz rodzeństwa

8. późniejsze urazy fizyczne

9. późniejsze doznania emocjonalne w bliskich stosunkach w życiu prywatnym i zawodowym.

Tylko uwzględnienie wszystkich tych czynników oraz ich interakcji może dać pełny obraz etiologiczny choroby.

PODZIAŁ ZABURZEŃ PSYCHOSOMATYCZNYCH

1) tzw. nerwice narządowe

2) choroby somatyczne zasadniczo psychopochodne

3) choroby organiczne, w przebiegu których występują nie tylko objawy uwarunkowane chorobą organiczną, ale również czynnikami psychicznymi

1. tzw. nerwice narządowe: obecność objawów fizycznych nie mających podłoża w żadnej chorobie somatycznej; są to zaburzenia czynnościowe, psychopochodne, których cechą wspólna są zaburzenia funkcji poszczególnych narządów

2. choroby somatyczne zasadniczo psychopochodne: w ich etiopatogenezie zasadnicza rola (ale nie wyłączna) przypada czynnikom psychicznym, zwłaszcza emocjonalnym. Istotny udział mają:

1. czynniki sytuacyjne (sytuacje stresowe)

Emocje ujemne, trwające długo, o znacznym natężeniu, powtarzające się wielokrotnie mogą doprowadzić nie tylko do narastających zaburzeń czynności poszczególnych narządów, ale nawet do zmian strukturalnych (przede wszystkim, gdy emocje nie zostają rozładowane, lecz ulegają tłumieniu- główne źródło zaburzeń psychosomatycznych)

• sytuacje konfliktowe i frustracyjne wzbudzające tłumiony gniew (choroba nadciśnieniowa)

• sytuacje, które budzą lęk przed utratą uczucia osób bliskich (niezrealizowanie potrzeby miłości i akceptacji- choroba wrzodowa)

• sytuacje odtrącenia i odosobnienia (wrzodziejące zapalenie jelita grubego, otyłość)

• nadmierne uzależnienie od osób znaczących- dychawica oskrzelowa, zwłaszcza pokrzywka)

2. cechy osobowości usposabiające do wystąpienia określonych zaburzeń ustrojowych

wpływ cech osobowości nie jest do końce poznany. Skłonność do choroby wieńcowej- typy osobowości:

• typ „A”- znaczna agresywność, potrzeba współzawodniczenia, silne pragnienie osiągnięć, aktywne działanie, byle tylko osiągnąć cel, przewlekle utrzymujący się niepokój i niecierpliwość. Człowiek typu „A” walczy z przeszkodami pozostając pod wpływem stałej presji czasowej (znacznie częstsza zachorowalność na chorobę wieńcową niż osoby typu „B”)

• typ „B”- nie przejawia wyżej wymienionych cech lub w stopniu nieznacznym, bądź występują u nich tylko pojedyncze cechy o umiarkowanym nasileniu

• typ „C”- stoicyzm, poświęcenie, współpraca, uległość, niepewność; nie wyraża negatywnych emocji, skupia się na innych, ważna jest dla niego opinia otoczenia, często racjonalizuje

Reykowski- osobowość warunkuje rodzaj wzorów emocjonalnego reagowania (egocentryczny, prospołeczny); człowiek o wyraźnej przewadze regulacji egocentrycznych przeżywa konflikty motywacyjne, które zachodzą pomiędzy egocentrycznie pojmowanym pragnieniem osiągnięcia nowych wartości lub chęcią utrzymania stanu posiadania a brakiem akceptacji dla takiej hierarchizacji zamierzeń. Konflikt ten powoduje tłumienie emocji, co może powodować zaburzenia psychosomatyczne.

Do chorób psychosomatycznych zalicza się przykładowo: wrzodziejące zapalenie jelita grubego, zapalenie śluzowe jelita grubego, chorobę wrzodową żołądka i dwunastnicy, jadłowstręt psychiczny, dychawicę oskrzelową, nadciśnienie tętnicze, zawał mięśnia sercowego (chorobę wieńcową), cukrzycę, pewne postacie otyłości, nadczynność tarczyce, niektóre choroby skóry, zwłaszcza przebiegające z pokrzywką, wypryskiem i świądem

3. choroby organiczne, w przebiegu których występują nie tylko objawy uwarunkowane chorobą organiczną, ale również czynnikami psychicznymi (np. lękiem). Niezależnie od choroby somatycznej mogą wystąpić objawy nerwicowe (podobne do nerwicy- „rzekomonerwicowe”)- choroba somatyczna zmniejsza odporność na stresory psychiczne. Objawy te to: drażliwość, przygnębienie, zaburzenia snu, wzmożone reakcje emocjonalne i wegetatywne.

PRZYCZYNY ZMIAN STANU PSYCHICZNEGO CHOREGO

1. Czynniki etiopatogenetyczne (obraz kliniczny choroby)

1. Zaburzenia świadomości: stany majaczeniowe, omamy, iluzje, stany pomroczne, zaburzenia orientacji; występują w chorobach:

• Zakaźnych: dur brzuszny, płatowe zapalenie płuc zimnica, zapalenie opon mózgowych

• W chorobach o innej etiologii: zatrucia (tlenkiem węgla, dwusiarczkiem węgla), wydzielający gruczolak trzustki

2. Objawy rzekomonerwicowe:

Objawy zwiastunowe: drażliwość, przygnębienie, obniżenie aktywności i zainteresowań, nastawienie lękowe, szybkie wyczerpywanie się. Są to objawy astenii („reakcji startowej”, astenia prodromalna).

W miarę dalszego rozwoju choroby dochodzą ilościowe i jakościowe zaburzenia świadomości. Po ustąpieniu okresu ostrego, objawy astenii mogą się utrzymywać- astenia schyłkowa.

3. Zmiany otępienne: zaburzenia pamięci (przypominania i zapamiętywania) oraz zdolności logicznego myślenia (w przypadku okresu zejściowego upośledzenie sprawności intelektualnej nie jest trwałe)

4. Zmiany w przewlekłych chorobach somatycznych: zmiany organiczne w obrębie mózgowia, co może powodować zmiany charakteropatyczne

2. Dolegliwości wywoływane przez chorobę: silny ból pojawiający się napadowo, przewlekły tępy ból, duszność, zawroty głowy, nudności, poczucie spadku sił; mogą stanowić „istotę choroby” dla chorego; bodźce te nie muszą być silne- słabe bodźce pochodzące z narządów wewnętrznych wywołują lęk. Następstwami dolegliwości są ograniczenia (chodzenia, przyjmowania dowolnej pozycji ciała, wykonywania czynności samoobsługowych, dieta. Mogą one nasilać dolegliwości.

3. Oddziaływanie choroby w drodze psychologicznej na stan psychiczny.

Czynniki, ok. których zależy:

• Obraz własnej choroby („Na co jestem chory?”): informacje ogólne o chorobie (wiedza ze źródeł popularnonaukowych), informacje na temat jego stanu od lekarzy, własne obserwacje stanu organizmu, wiedza potoczna

Rozszczepienie obrazu choroby- każdy ma swój własny obraz choroby (wiedza potoczna), kiedy zachoruje na nią następuje konfrontacja jego obrazu i obrazu rzeczywistego.

• Właściwości osobowości („Kto jest chory?”): samoocena chorego, czy posiada osobowość dojrzałą, pobudliwość emocjonalna

• Sposoby zachowania w sytuacjach trudnych („Jak dotąd postępował w sytuacjach trudnych?”)

OCENA CIĘŻKOŚCI CHOROBY („Czy jestem ciężko chory?”)

• Zaprzeczenie: wyparcie części informacji, część informacji nie zostaje przyjęta

• Pomniejszenie: chory bagatelizuje, racjonalizuje swój stan, wierzy we własną diagnozę („to tylko przeziębienie”)

• Przyjęcie diagnozy lekarskiej: akceptacja diagnozy

• Wyolbrzymienie: niewielkie dolegliwości wzbudzają silny lęk

ZNACZENIE CHOROBY

1. Przeszkoda: trudność, którą trzeba pokonać za wszelką cenę

2. Strata: upośledzenie narządu, ograniczenia w poruszaniu, zniekształcenia twarzy, niekiedy wywołują głębokie przygnębienie, rezygnację

3. Ulga: uwolnienie od obowiązków, zaspokojenie potrzeby akceptacji przez środowisko

4. Korzyść: zainteresowanie i troska ze strony innych

5. Wartość: wytworzenie dystansu wobec spraw przyziemnych, dostrzeżenie rzeczywistych wartości

6. Kara.

REAKCEJ EMOCJONALNE NA CHOROBĘ

• Strach (np. na skutek rozpoznania choroby nowotworowej)

• Lęk (na bezpośrednie zagrożenie)

• Gniew (utrudnienie realizacji potrzeb; gniew na siebie, lekarza, los)

• Przygnębienie

• Nastrój wyrównany (odważny spokój- świadoma kontrola, rzeczywisty brak reakcji emocj., pozorny brak emocji- tłumienie)

• Nastrój podwyższony (postawa optymistyczna, zaspokojenie potrzeby akceptacji)

REAKCJA NA CHOROBĘ

• Umartwianie

• Reakcje emocjonalne (j. W.)

• Racjonalizowanie

• Bagatelizowanie

• Akceptacja

• Szukanie wyjaśnienia, zdobywanie wiedzy

• Wyolbrzymienie (agrawacja)

SPOSOBY ZMAGANIA SIĘ Z CHOROBĄ

• Walka (silna motywacja)

• Rezygnacja

• Przeciwstawianie się i uleganie (na przemian)

• Targowanie się

Aleksytymia- nieumiejętność przekazywania potrzeb i uczuć, skrywanie potrzeb i pragnień, maskowanie konfliktów

CHOROBA PRZEWLEKŁA- długi czas trwania, łagodniejszy niż w stanie ostrym przebieg, na ogół nieodwracalność zmian patologicznych, konieczność stałego leczenia

REAKCJA NA CHOROBĘ PRZEWLEKŁĄ

1. na początku- tendencja do niedostrzegania jej lub pomniejszania (dopóki objawy pozwalają na w miarę normalne funkcjonowanie)

2. gdy objawy się nasilają- pojawia się frustracja (osoby przewlekle chore mają obniżoną odporność psychiczną). Reakcje na frustracje- zależne od osobowości i doświadczeń chorego

• wyparcie

• tłumienie

• reakcja upozorowana ( udawanie, że wszystko jest w porządku- wesołość, dowcipność)

• nadzieja

• fantazjowanie

• przewartościowanie (zmiana hierarchii wartości)

• kompensacja (aktywność w sferach dostępnych choremu)

PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY INWALIDZTWA

Inwalida: jednostka, u której występuje naruszenie sprawności i funkcji w stopniu utrudniającym lub uniemożliwiającym normalne funkcjonowanie.

Czynniki wpływające na zmianę osobowości:

• typ inwalidztwa (nagłe, stopniowe, od urodzenia)

• sytuacja społeczna i ekonomiczna

• rodzaj uszkodzonego narządu

• wiek

• osobowość (samoocena)

Nagłe kalectwo (etapy):

1. szok

2. oczekiwanie na wyzdrowienie

3. okres żalu i przygnębienia

4. okres zyskiwania przystosowania

Odpowiedzi emocjonalne:

• Badania Fabienne van Roy ( reakcja na syt, frustr. Do 7 r. Ż. U dz. Zdrowych i niepełnosprawnych ruchowo jest podobna, potem reakcje agresji skierowanej na zewnątrz zmniejszają swą ilość na rzecz skierowanych do wewnątrz lub nie przypisujących winy nikomu; agresja dzieci niepełnosprawnych- reakcje krótkotrwałe i bezskuteczne- dz. Tłumaczy się jako winne i odczuwa poczucie przykrości

• Frustracja- zahamowanie potrzeb:

• Związanych z dysfunkcją narządów ruchu (niemożność swobodnego zmieniania miejsca, samodzielnego obsługiwania się, konieczność przebywania poza domem, niemożność rozporządzania sobą i własną przyszłością)

• Intelektualnych, artystycznych (utrudnienie otrzymania normalnego wykształcenia, rozwijania zainteresowań)

• Przyczyny frustracji (wykluczenie z grupy, dokuczanie, uderzenia, drwiny, doznawanie braku miłości w rodzinie, oddalenie od rodziny, pozbawienie przyjaciół, odwiedzin, pieszczot, odczuwanie nieszczęścia, poniżenia, utrata anonimowości, ograniczenie poruszania się, poczucie pejoratywnej odmienności, cierpienie fizyczne, podleganie trudnościom związanym z leczeniem)

Typy reakcji frustracyjnych (Rosenzweig):

• O charakterze czysto emocjonalnym: (umotywowane wybuch płaczu, związ. Ze zmęczeniem, nieudaną czynnością- wzmożona wrażliwość uczuciowa i nerwowa, obniżony próg wrażliwości+ objawy nieśmiałości, poczucie małej wartości, upokorzenie)

• Zachowania agresywne (szukanie kogoś odpowiedzialnego za doznane zło i chęć ukarania go- w sobie lub otoczeniu; „mechanizm kozła ofiarnego”- lalki, misie, kot, niszczenie mebli, złośliwość. Formy:

• Agresywność słowna (wymyślanie, zuchwalstwo)

• A. Ruchów (uderzenie)

• Wrogość, niechęć

• Negatywne nastawienie uczuciowe, niecierpliwość, zazdrość, nieufność, postawa prowokacyjna, złośliwości

• Zachowanie uchylające się (ucieczka od wzroku, izolacja, zamknięcie się w sobie (powolność, niedbalstwo)); regresja, dziecko szuka przyjemności w zabawie, lekturze, marzeniach

Odczuwanie kalectwa zależy od: cech osobowości i jej dynamizmów (zwłaszcza typ układu nerwowego i cechy charakterologiczne), płci, wieku, postawy wobec własnej odmienności. Ważną rolę odgrywa historia życia dziecka i jego dotychczasowe doświadczenia życiowe.

Podstawą frustracji dzieci niepełnosprawnych jest porównywanie siebie, swojego losu z losem innych ( w miarę upływu lat nieszczęście fizyczne może coraz bardziej stawać się nieszczęściem psychicznym)

PRZEWLEKŁE CHOROBY SOMATYCZNE (P) I ENDOKRYNOPATIE (E)

• Wady serca: zaburzony rozwój fizyczny, często umysłowy (wrodzone: nadopiekuńcza postawa matki sprzyja kształtowaniu się nieprawidłowej osobowości; nabyte: mogą wystąpić zaburzenia nerwicowe, przygnębienie, lęk- pogłębia je nadopiekuńcza postawa matki)(P)

• choroba reumatyczna (obrzęki stawów, zwłaszcza łokciowych, kolanowych, w wielu przypadkach prowadzi do niepełnosprawności ruchowej; objawy: chwiejność emocjonalna, drażliwość, niepokój, częste zmiany nastroju, trudności w skupieni uwagi, ruchy mimowolne, mowa staje niewyraźna, obniżone napięcie mięśniowe)(P)

• nadczynność gruczołu tarczycowego (objawy: zaburzenia psychiczne- budzenie się i niepokój ruchowy z nadmierną, często chaotyczną aktywnością, chwiejność emocjonalna i trudności w skupieniu uwagi +objawy autonomiczne: wzmożone łaknienie, pragnienie, płytki sen, drżenie rąk, przyspieszenie czynności serca; przyczyny: lękliwość, niezaspokojona potrzeba związku emocjonalnego)(E)

• cukrzyca: niedobór insuliny; zaburzenia metaboliczne mogą spowodować zmiany w tkance mózgowej, a na ich podłożu łatwo dochodzi do zaburzeń psychicznych (niepokój, podniecenie, podwyższony nastrój, zaburzenia pamięci z lukami pamięciowymi, apatia, obniżenie nastroju, chwiejność emocjonalna). Niezależnie od zaburzeń stwierdza się reakcje nerwicowe uzależnione od warunków środowiskowych dziecka, postawy emocjonalne rodziców.(E)

PROBLEMY OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH:

• w obszarze tożsamościowym

• w obszarze interpersonalnym (np. zamykanie się na kontakt z rówieśnikami)

1

---