Upośledzenie umysłowe (niedorozwój umysłowy) to stan niższego niż przeciętny poziomu intelektualnego, któremu towarzyszą różnego stopnia zaburzenia przystosowania społecznego. Określenie upośledzenie umysłowe powszechnie uważane jest za negatywne, piętnujące, wstydliwe. Obecnie proponuje się zastąpienie terminu upośledzenie umysłowe przez niezdolność uczenia lub niemożność rozwoju. Osoby upośledzone bywają określane jako nienormalne. Zanim użyje się takiego sformułowania warto zastanowić się czy jest, a jeśli tak, to gdzie leży granica między byciem normalnym, a nienormalnym. Istnieją dzieci nienormalnie normalne (te, które na skutek wypadków losowych - na przykład śmierci rodziców zbyt szybko wydoroślały), jak i normalnie nienormalne (małe dzieci mogą, a nawet powinny panicznie bać się chociażby pająków, obcych ludzi, dużych psów). Żadne z nich nie jest chore.

Nim kogoś zranisz - po prostu pomyśl.

Czy upośledzenie umysłowe jest chorobą?

Upośledzenie umysłowe należy traktować nie jako odrębną chorobę, ale objaw. Podobnie jak gorączka może być jednym z objawów infekcji, udaru słonecznego, czy zatrucia, tak upośledzenie umysłowe może być elementem licznych chorób.

Czym jest inteligencja? Inteligencja to zdolność umysłowa, która kształtuje proces uczenia się i myślenia, pozwala na rozumienie różnych sytuacji i dostosowanie się do nich (adaptację), a w efekcie osiąganie zamierzonego celu. Nie jest to cecha jednolita, całościowa, ale składają się na nią rozmaite umiejętności, dlatego mówi się o kilku rodzajach inteligencji. Inteligencja abstrakcyjna to zdolność stosowania słów, symboli. Inteligencja praktyczna przejawia się poprzez używanie przedmiotów, natomiast społeczna wpływa na kontaktowanie się z innymi ludźmi. Oceniając inteligencję należy zgromadzić informacje dotyczące między innymi zdolności uczenia się, racjonalnego myślenia, sposobów zmierzania do celu, radzenia sobie z otoczeniem i różnymi sytuacjami życiowymi. W tym celu stworzono testy psychologiczne.

Co to jest współczynnik inteligencji? Współczynnik inteligencji (IQ) to wskaźnik otrzymany na podstawie porównania sprawności intelektualnej właściwej dla wieku ze sprawnością stwierdzaną aktualnie. Badanie współczynnika inteligencji powinno być zlecane, przeprowadzane i analizowane przez specjalistów. Sprawność umysłu jest odmienna u różnych osób i nie jest cechą stałą dla danego człowieka. Zmienia się w zależności od wieku, otoczenia, samopoczucia, motywacji, dlatego bardzo ważna jest dokładna obserwacja dziecka w trakcie badania. Uzyskane w badaniu poziomy intelektualne należy traktować jako wskaźnik- nie można podchodzić do nich sztywno i bezkrytycznie.

Jak możemy podzielić upośledzenie umysłowe? Ze względu na współczynnik inteligencji IQ: lekkie, umiarkowane, znaczne, głębokie upośledzenie umysłowe.

Upośledzenie umysłowe lekkiego stopnia Lekkie upośledzenie umysłowe dotyczy około 2% populacji. Wiele przypadków nigdy nie zostaje stwierdzonych. Osoby dotknięte upośledzeniem lekkiego stopnia osiągają większość potrzebnych do samodzielnego funkcjonowania umiejętności, z tym, że wymaga to od nich większych starań. Nieco później niż większość rówieśników opanowują na przykład chodzenie, mówienie, pisanie - stąd trudności szkolne. Część dzieci w szkole ma opinię przeciętnie uzdolnionych, natomiast ich kłopoty w nauce są wyjaśniane brakiem zaangażowania lub niekorzystną sytuacją rodzinną. Dzieci te pracują wolniej niż reszta klasy, mogą mieć kłopoty z wymawianiem niektórych wyrazów, uboższy zasób słownictwa, niewielką zdolność dostosowania się do nowych, nieznanych sytuacji, problemy z wyrażaniem emocji. Można im pomóc poprzez specjalne programy edukacyjne. Podczas gdy niektóre radzą sobie w szkołach ogólnodostępnych, część dzieci kontynuuje naukę w szkołach specjalnych. Zwykle po ukończeniu szkoły są zdolne do pracy zarobkowej i osiągają zupełną niezależność w samoobsłudze (jedzenie, mycie, korzystanie z toalety), ale tylko część z nich jest w stanie znaleźć partnera życiowego, założyć rodzinę. Na upośledzenie umysłowe często nakłada się niedojrzałość emocjonalna.


Upośledzenie umysłowe umiarkowane i znaczne Dzieci ze znacznym stopniem upośledzenia mają wyraźne problemy z nawiązaniem kontaktu z otoczeniem. Rozwój rozumienia i posługiwania się mową jest powolny. Trudności szkolne są zbyt duże, aby nauka mogła być prowadzona w ramach zwykłego programu szkolnego, niemniej praca pod kierunkiem wyspecjalizowanych do pracy z takimi dziećmi pedagogów umożliwia przyuczenie ich do wykonywania prostych prac. Zwykle jednak nie są w stanie prowadzić samodzielnego życia. Odchylenia w dziedzinie inteligencji są często związane z zaburzeniami życia uczuciowego i emocjonalnego, które to utrudniają znalezienie partnera życiowego.

Upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim

Dzieci z tej grupy wymagają stałej, często specjalistycznej opieki. Czasem są w stanie porozumiewać się z najbliższym otoczeniem przy pomocy strzępków języka. Wiele z nich nie potrafi samodzielnie jeść i nie opanowuje kontroli funkcji fizjologicznych - moczenie, nietrzymanie stolca. Niektóre są agresywne w stosunku do otoczenia lub wobec siebie samych. Czasem w ten sposób pragną nam coś o sobie powiedzieć - boję się, jest mi smutno, przytul mnie, zainteresuj się moimi potrzebami, odejdź, podaj coś do picia.

Rzekome upośledzenie umysłowe O rzekomym upośledzeniu umysłowym mówimy w odniesieniu do dzieci, które mają prawidłowe predyspozycje psychiczne, a mimo to nie rozwijają ich należycie. Stwierdza się u nich upośledzenie różnego stopnia - od lekkiego po głębokie. Rzekome upośledzenie umysłowe może wynikać z różnorodnych przyczyn. Najczęściej jest to związane ze znacznego stopnia zaniedbywaniem środowiskowym dziecka.

Jakie są przyczyny powstania upośledzenia umysłowego? Lekkie upośledzenie umysłowe najczęściej jest wynikiem oddziaływania czynników środowiskowych - głównie rodzinnych (postawy rodziców, wydarzenia losowe) oraz dziedziczenia. Nie ma jednego genu odpowiedzialnego za powstanie upośledzenia umysłowego - jest to efekt zmian w wielu genach. Także niekorzystne warunki środowiskowe - na przykład przewlekłe narażenie na działanie pierwiastków metali ciężkich (na przykład ołowiu) mogą zaburzyć rozwój umysłowy dziecka. Cięższe stopnie upośledzenia umysłowego (a także niektóre lżejsze) mogą wynikać z: zaburzeń genetycznych - na przykład zespół Downa, zespół kruchego chromosomu X; spożywania przez kobiety ciężarne alkoholu, stosowania narkotyków czy też palenia papierosów (równie niebezpieczne jest przebywanie kobiety ciężarnej lub małego dziecka w pomieszczeniu, w którym pali się papierosy); czynników, które wystąpiły podczas porodu - krwotok śródczaszkowy, ciężka żółtaczka noworodków, przedłużający się poród;
- czynników poporodowych takich jak zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, urazy, ciężkie zatrucie ołowiem. Uwaga! Wystąpienie wyżej wymienionych czynników może, ale nie zawsze powoduje powstanie upośledzenia umysłowego.

W jaki sposób diagnozuje się upośledzenie umysłowe? Zanim rozpozna się u dziecka upośledzenie umysłowe potrzebna jest drobiazgowa diagnostyka. Stwierdzenie upośledzenia niesie ze sobą liczne konsekwencje - głównie rodzinne i społeczne. Pierwszym krokiem jest zebranie dokładnych informacji od opiekunów na temat przebiegu ciąży, porodu, dotychczasowego rozwoju dziecka, przebytych chorób, występowania podobnych problemów w rodzinie, warunków domowych. Dziecko jest badane przez pediatrę, neurologa dziecięcego, czasem wykonuje się badania specjalistyczne - na przykład genetyczne. Intelekt dziecka ocenia się przy pomocy testów psychologicznych - najczęściej Wechslera.

Czy można zapobiec upośledzeniu umysłowemu? Większości wykrywanych przyczyn nie poddaje się leczeniu, dlatego tak ważne jest zapobieganie powstawaniu upośledzenia. Do takich czynności zaliczamy między innymi: promowanie zdrowego trybu życia ciężarnych - stosowanie używek jest niedopuszczalne w całym okresie ciąży, szczepienia dziewcząt przeciwko różyczce; przyjmowanie przed i w trakcie ciąży preparatów kwasu foliowego; Pamiętaj! Najlepszy rozwój dziecko osiąga w kochającej się rodzinie.
Autor: lekarz Beata Klimek

Pojęcie upośledzenia umysłowego - przegląd poglądów Pojęcie upośledzenie umysłowe używane jest zamiennie z terminem niedorozwój umysłowy lub niepełnosprawność intelektualna (inaczej oligofrenia). Demencja - otępienie; gdy ktoś rodzi się zdrowy, a następnie wskutek chorób, urazów zmniejsza się stopień inteligencji, może się pogłębiać. Zdaniem Z. Sękowskiej pojęcie upośledzenie umysłowe jest bardzo szerokie zarówno ze względu na zróżnicowanie stopnia upośledzenia umysłowego, które obejmuje, jak i ze względu na zaburzenia zachowania, motywacji, emocjonalności i dysfunkcje jakie im towarzyszą. Upośledzenie umysłowe odnosi się nie tylko do sfery poznawczej człowieka, ale obejmuje całą jego osobowość. Według A.M. Clarke i A.D.B Clarke niedorozwój umysłowy oznacza funkcjonowanie intelektu poniżej przeciętnej, upośledzenie powstaje w okresie rozwojowym i towarzyszy mu obniżenie zdolności przystosowania się. Terminem niedorozwój umysłowy (inaczej oligofrenia) J. Kostrzewski nazywa te przypadki upośledzenia umysłowego, które powstały w okresie rozwojowym. Z kolei terminem upośledzenie umysłowe określa jako istotnie niższy od przeciętnego ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego występujący łącznie z upośledzeniem w zakresie przystosowania się oraz zmianami w ośrodkowym układzie nerwowym. Zdaniem
A. Lewickiego „oligofrenia jest to zahamowanie lub upośledzenie rozwoju psychicznego, wrodzone albo bardzo wcześnie nabyte, prowadzące często do zaburzeń w przystosowaniu społecznym.”

Definicja K. Kirejczyka określa upośledzenie umysłowe jako istotnie niższy od przeciętnego w danym środowisku, globalny rozwój umysłowy jednostki z nasilonymi równocześnie trudnościami w zakresie uczenia się i przystosowania, spowodowany we wczesnym okresie rozwojowym przez czynniki: dziedziczne, wrodzone i nabyte po urodzeniu, wywołujące trwałe zmiany w funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego. Według J. Doroszewskiej trudność zdefiniowania niedorozwoju umysłowego wynika z faktu, iż jest on pewnego rodzaju koncepcją społeczną, zależną od zmiennego progu tolerancji społecznej. Według autorki upośledzenie umysłowe jest skomplikowane w swych powiązaniach biospołecznych. Zarówno z różnorodnych przyczyn, jakie leżą u jego podstaw, jak i wielorakich objawów, a także ze względu na nieraz trudny do przewidzenia jego dynamizm, a więc i prognozę. Z kolei M. Kościelska podaje, iż: „Upośledzenie umysłowe traktuje się nie jako zaburzenie organiczne, ale psychologiczne; jako stan, do którego się dochodzi w rezultacie nieprawidłowego procesu rozwojowego.” Zgodnie z myślą autorki upośledzenie umysłowe jest stanem, który w głównej mierze jest wynikiem zablokowania aktywności poznawczej dziecka i właściwego korzystania z doświadczeń. Z wymienionych wyżej definicji wynika, iż istota upośledzenia umysłowego zawiera się w kilku aspektach: upośledzenie powstaje w okresie rozwojowym, ma różnorodną etiologię, upośledzenie umysłowe odnosi się nie tylko do niższego ogólnego poziomu funkcjonowania intelektualnego, lecz obejmuje również całą osobowość, upośledzenie umysłowe ogranicza zdolność przystosowania społecznego. Współczesne ujęcie upośledzenia umysłowego jest wielostronne i bardzo szerokie, uwzględnia bowiem nie tylko zaburzenia sfery intelektualnej, poznawczej, ale także emocjonalnej i wolicjonalnej. Takie kompleksowe spojrzenie na upośledzenie umysłowe opiera się na holistycznej teorii człowieka o jedności ciała, psychiki, intelektu. Dysfunkcja jednej ze sfer oznacza zaburzenie, niepełnosprawność człowieka jako całości. Jednocześnie należy sądzić, że pomoc osobie niepełnosprawnej ma większe szanse powodzenia, jeżeli zdołamy ogarnąć możliwie wszystkie aspekty jej funkcjonowania.

Globalne i parcjalne dysfunkcje intelektualne

J. Kostrzewski dzieli dysfunkcje intelektualne na: globalne - poziom wszystkich sprawności intelektualnych tworzących inteligencję jest istotnie niższy od przeciętnego: upośledzenie umysłowe:
niedorozwój umysłowy (oligofrenia), ogólne otępienie (demencja), zahamowanie rozwoju intelektualnego, obniżenie poziomu intelektualnego, opóźnienie rozwoju intelektualnego
Parcjalne - jeżeli przy prawidłowym ogólnym poziomie funkcjonowania intelektualnego odbiega od normy jedna, dwie lub kilka funkcji:upośledzenie określonej funkcji, zahamowanie rozwoju określonej funkcji, opóźnienie rozwoju określonej funkcji, obniżenie poziomu rozwoju określonej funkcji

Kryteria upośledzenia umysłowego Na różnorodność klasyfikacji wpływają różne kryteria podziału: pedagogiczne, psychologiczne, ewolucyjne, społeczne, medyczne. Kryterium pedagogiczne bierze pod uwagę możliwości wychowania i nauczania dzieci upośledzonych umysłowo. Kryterium ewolucyjne polega na tym, iż badacz porównuje poziom rozwoju czynności orientacyjno - poznawczych, intelektualnych, emocjonalnych, motywacyjnych, wykonawczych, w tym poziom rozwoju mowy, rozwoju motorycznego itp. badanego dziecka z poziomem wymienionych czynności prawidłowo rozwijającego się dziecka. Kryterium psychopedagogiczne uwzględnia całą osobowość dziecka, dokonuje się pomiaru stopnia rozwoju intelektualnego. Kryterium medyczne przyjmuje prowadzony w 1968r. podział ustalony przez WHO i opiera się na liczbie odchyleń standardowych, dzielącej opisywaną grupę od przeciętnej, przy średniej równej 100 i odchyleniu standardowym równym 16. Obowiązującej obecnie IX Rewizji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów wartości graniczne zaokrąglono z przyczyn praktycznych. Współczesny podział wyróżnia 4 stopnie: upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim (I.I=50-70), upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym (I.I=35-49), upośledzenie umysłowe
w stopniu znacznym (I.I=20-34), upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim (I.I<20).

Tredgold odwołuje się do trzech kryteriów, definiując niedorozwój umysłowy jako stan, w którym umysł nie osiągnął normalnego rozwoju: oceny wyników w nauce szkolnej, inteligencji, przystosowania biologicznego i społecznego.

E. Doll znalazł 6 kryteriów istotnych dla pojęcia niedorozwoju umysłowego, a mianowicie:
niedojrzałość społeczna, niska sprawność umysłowa, opóźnienie rozwojowe, zahamowanie, pochodzenie konstytucjonalne, nieodwracalność upośledzenia.

J. Mazurkiewicz wyróżnia 3 kryteria: psychologiczne - poziom uwagi i mowy, ewolucyjne - porównanie poziomu umysłowego dziecka niedorozwiniętego z dzieckiem normalnym,
społeczne - mierzące stopień upośledzenia umysłowego. Ch. Skinder wymienia 3 kryteria: nieadekwatne społeczne przystosowanie się, zmniejszona zdolność uczenia się, powolne tempo dojrzewania.

Klasyfikacja upośledzenia umysłowego Zgromadzenie Ogólne Światowej Organizacji Zdrowia uchwaliło nowelizację klasyfikacji upośledzenia umysłowego, obowiązującą od 1 stycznia 1968r. Podstawą klasyfikacji jest skala o średniej 100 i odchyleniu standardowym 16. Wyróżniamy cztery stopnie upośledzenia umysłowego:

1. lekki niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 52-67, mieszczący się między dwoma i trzema odchyleniami standardowymi;

2. 2) umiarkowany niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 36-51, mieszczący się między trzema i czterema odchyleniami standardowymi;

3. 3) znaczny niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 20-35, mieszczący się między czterema i pięcioma odchyleniami standardowymi;

4. 4) głęboki niedorozwój umysłowy o ilorazie inteligencji 0-19, mieszczący się między pięcioma i większą liczbą odchyleń standardowych. Nowa klasyfikacja psychologiczna ma dużo zalet.

W wielu krajach i w literaturze utrzymuje się nadal jednak klasyfikacja tradycyjna oparta również na ilorazie inteligencji, ale wyróżniająca trzy stopnie upośledzenia umysłowego: 1) idiotyzm (iloraz inteligencji 0-19), 2) imbecylizm (iloraz inteligencji 20-49), 3) debilizm (iloraz inteligencji 50-59). Upośledzenie umysłowe wg Kostrzewskiego to: „istotnie niższy od przeciętnego, co najmniej o dwa odchylenia standardowe, poziom funkcjonowania intelektualnego o charakterze globalnym wraz z zaburzeniami w zakresie dojrzewania, uczenia się i przystosowania społecznego, spowodowane przez czynniki genetyczne i egzogeniczne na podłożu względnie trwałych zmian w ośrodkowym układzie nerwowym.”

Natomiast klasyfikacja upośledzenia umysłowego oparta na ilorazie inteligencji wg Wechslera kształtuje się tak:
Klasyfikacja upośledzenie umysłowego wg Wechslera
STOPIEŃ ROZWOJU UMYSŁOWEGO WECHSLERA
ROZWÓJ PRZECIĘTNY(odchylenie mniejsze, równe 1) 85-110
ROZWÓJ NIŻSZY NIŻ PRZECIĘTNY(odchylenie od -1 do -2 ) 70-84
NIEDOROZWÓJ UMYSŁOWY LEKKI(odchylenie od -2 do -3) 55-69
NIEDOROZWÓJ UMYSŁOWY UMIARKOWANY(odchylenie od -3 do -4) 40-54
NIEDOROZWÓJ UMYSŁOWY ZNACZNY(odchylenie od -4 do -5) 25-39
NIEDOROZWÓJ UMYSŁOWY GŁĘBOKI 0-24

Inne podziały upośledzenia umysłowego są oparte na etiologii:
1. upośledzenie pierwotne -uwarunkowane genetycznie
2. upośledzenie wtórne- w wyniku zmian chorobowych
Klasyfikacja pedagogiczna:
1. dzieci prawie niewychowane
2. dzieci małowychowalne
3. dzieci wychowalne
4. dzieci szkolne
Klasyfikacja psychiatryczna
1. małogłowie
2. wodogłowie
3. matołectwo
4. zespół Downa i inne…

Diagnoza upośledzenia umysłowego

Zasadniczym objawem upośledzenia umysłowego jest istotnie niższy od przeciętnego ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego występujący łącznie z istotnymi ograniczeniami w zakresie funkcjonowania przystosowawczego, a przynajmniej w zakresie dwóch spośród sprawności:
- porozumiewania się,
- troski o siebie,
- sprawności społeczno - interpersonalnej,
- korzystania ze środków zabezpieczenia społecznego,
- kierowania sobą,
- wykonywania pracy,
- sposobu organizowania czasu wolnego oraz troski o zdrowie i bezpieczeństwo.

Stopnie upośledzenia: lekkie I.I.= 52 - 67, umiarkowane I.I.= 36 - 51, znaczne I.I.= 20 - 35
- głębokie I.I.= 0 - 19

Upośledzenie umysłowe uwarunkowane jest wieloma przyczynami i powinno być traktowane jako skutek różnych patologicznych procesów prowadzących do uszkodzeń w ośrodkowym układzie nerwowym.

W diagnostyce upośledzenia umysłowego istnieją dwa podejścia:

1. Diagnoza psychometryczna - opiera się wyłącznie na uzyskanym wyniku badań ilorazu inteligencji lub też ilorazie dojrzałości społecznej, bez uwzględnienia całokształtu badań.
2. Diagnoza kliniczna - opiera się na całokształcie badań psychologiczno - pedagogiczno - lekarskich, wybiegających znacznie poza dane testowe (wywiad, obserwacja, badanie tempa uczenia się, cech osobowości).

Metody diagnozowania inteligencji:
- Psyche Cattell Infant Inteligence Scale - służy do pomiaru inteligencji dzieci od 1 roku do 30 miesięcy oraz starszych dzieci upośledzonych umysłowo, bada reakcje na przedmioty, bodźce dźwiękowe, umiejętność wykonywania prostych zadań.
- Skala Stanford - Bineta - służy do pomiaru inteligencji dzieci od 2 lat, młodzieży i dorosłych (posiada cztery wersje). Umożliwia pomiar zdolności rozumowania, percepcji wzrokowo - ruchowej, rozumienia arytmetycznego, pamięci i koncentracji, wnioskowania.
- Skala Wechslera - przeznaczona dla dzieci w wieku 3,10 do 6,6 lat. Składa się ze skali słownej (wiadomości, rozumienie, arytmetyka, podobieństwa, słownik i test zastępczy: pamięć zdań) i wykonawczej (braki w obrazkach, domek zwierząt, klocki, figury geometryczne, labirynty). Dla dzieci od 5,0 do 15,11 również składa się ze skali słownej (wiadomości, rozumienie, arytmetyka, podobieństwa, słownik, pamięć cyfr) oraz wykonawczej (braki w obrazkach, porządkowanie obrazków, klocki, symbole figur i cyfr, labirynty. Istnieje również wersja dla dorosłych i młodzieży od 16 lat. Skala pozwala ustalić czy mamy do czynienia z globalnym, równomiernym upośledzeniem, czy z parcjalnymi deficytami, czy też uszkodzeniem mózgu.
- Skala Grace Arthur - służy do pomiaru poziomu sprawności intelektualnych osób słyszących i głuchych w wieku od 5 do 59 lat.
- Skala Leitera - służy do badania upośledzenia słuchu, jak i osób słyszących w wieku od 2 do18 lat.
Czynniki powodujące lekkie upośledzenie umysłowe:
1. Lekkie upośledzenie umysłowe rzadko bywa spowodowane jednym znanym czynnikiem etiologicznym, na ogół mamy do czynienia z uwarunkowaniami wieloczynnikowymi.
2. W upośledzeniu lekkim rzadko spotykamy się z objawami neurologicznymi, wskazującymi na organiczne uszkodzenie układu nerwowego.
3. Współczynnik korelacji pomiędzy ilorazem inteligencji rodziców i dzieci jest bliski 0,5.
4. 95% rodziców dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym pochodzi z warstw społecznych o najniższym wykształceniu i najniższym statusie. Uważa się, że 80% lekkiego upośledzenia umysłowego zaliczyć można do tzw. upośledzenia rodzinno-kulturowego. W występowaniu tego typu upośledzenia odgrywają rolę zarówno czynniki rodzinne-często również genetyczne, jak i środowiskowe.

Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim Tempo rozwoju dzieci upośledzonych umysłowo jest bardzo zróżnicowane, toteż ich charakteryzowanie jest trudne, a co za tym idzie nadmiernie uogólniane. Niemniej jednak można ustalić pewne cechy wspólne typowe dla omawianej grupy uczniów. Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim nie różnią się na ogół od swoich rówieśników wyglądem zewnętrznym. Przy bliższej obserwacji można zauważyć u nich nieznaczny brak harmonii w rozwoju, pewną słabość fizyczna oraz częstsze występowanie wad postawy. Mogą również występować anomalie, które nie są koniecznie związane z upośledz. umysłowym, jak: zez, albinizm, oczopląs, tiki, gotyckie podniebienie. Bardziej wyraźne są zaburzenia w zakresie motoryki, brak precyzyjności, ruchy są niezborne. Nie można jednak danemu dziecku upośledzonemu umysłowo w jednakowym stopniu przypisywać tych wszystkich właściwości, które występują w całej populacji tych dzieci. Każde bowiem dziecko upośledzone umysłowo charakteryzuje się nieco innym profilem rozwoju, co wyraża się różnym poziomem jego osiągnięć w zakresie różnych funkcji. Jak pisze J. Kostrzewski [1981, s. 122], "... dwie osoby (niedorozwinięte umysłowo) o takim samym globalnym wieku, inteligencji i ilorazie dojrzałości społecznej mogą się różnić w zakresie procesów orientacyjno-poznawczych, intelektualnych, wykonawczych, ogólnej zaradności, lokomocji, samodzielności, uspołecznienia, odpowiedzialności itp." Jeśli upośledzeniu umysłowemu nie towarzysza żadne oznaki niedorozwoju fizycznego, zdarza się, że przy pierwszy zetknięciu się z takim dzieckiem może ono sprawić wrażenie normalnie rozwiniętego. Nawet w czasie prowadzenia z nim rozmowy na tematy powszednie, trudno jest zorientować się w jego defektach intelektualnych. Szczególnie jest to utrudnione, gdy dziecko posiada stosunkowo bogaty słownik i łatwość wypowiadania się. Ponadto warto podkreślić, że trudności w rozpoznawaniu upośledzenia umysłowego lekkiego stopnia mogą wynikać z podobieństw jego symptomów do objawów zachowania się dziecka zaniedbanego środowiskowo, ponieważ trudne warunki środowiskowe także mogą wpływać na rozwój. Najbardziej typowym objawem upośledzenia umysłowego w stopniu lekkim jest odchylenie od normy w rozwoju umysłowym, a szczególnie w funkcji spostrzegania, myślenia, pamięci, orientacji społecznej, uczeniu się. Spostrzeżenia dzieci lekko upośledzonych umysłowo są niedokładne, a sam proces spostrzegania jest zwolniony i charakteryzuje się wąskim zakresem. Dzieci o obniżonej sprawności umysłowej spostrzegają w tym samym czasie, znacznie mniejsza ilość przedmiotów aniżeli ich rówieśnicy w normie intelektualnej. Przyczyną zwolnionego spostrzegania jest przede wszystkim mała ruchliwość procesów korowych. Szczególną trudność sprawia im lokalizacja przedmiotów w przestrzeni i ukształtowanie jej pojęcia. Tak więc dzieci upośledzone popełniają dużo błędów dotyczących dokładności dostrzegania podobieństw i różnic pomiędzy przedmiotami. Maja braki w zakresie percepcji wzrokowej stosunków przestrzennych oraz elementów tworzących figury geometryczne. Ich uwaga charakteryzuje się słabą podzielnością, jest nietrwała i łatwo odwracalna. Przejawiają nadmierny odruch orientacyjny i nie potrafią dostatecznie koncentrować się na danym przedmiocie, łatwo odwracają od niego uwagę w kierunku nawet słabych bodźców. Pamięć logiczna jest bardzo słaba, natomiast pamięć mechaniczna jest na przeciętnym poziomie. W reprodukcji niedługich tekstów, gdzie wykorzystuje się pamięć mechaniczną, uzyskują wyniki porównywalne z uzyskiwanymi przez uczniów w normie intelektualnej. Wierność zapamiętywania jest również słabsza, nawet po upływie krótkiego czasu nie potrafią wiernie odtworzyć przebiegu zdarzenia. W związku z tym, często pojawiają się zmyślenia i konfabulacje uzupełnienia luk pamięciowych. Myślenie ma charakter konkretno - obrazowy i sytuacyjny. Proces kształtowania się operacji myślowych jest niedokończony i ulega stagnacji na poziomie operacji konkretnych [Sznurek, 1976,s. 59]. Szczególną trudność sprawia im wskazanie cech istotnych, podobieństw i różnic oraz wykrywanie związków przyczynowo-skutkowych. jak wykazały badania A. Sikory [1966], dzieci lekko upośledzone umysłowo (od 16 do 18 lat) w zakresie wnioskowania indukcyjnego odpowiadają 8-letnim dzieciom nieupośledzonym. W zakresie wnioskowania przez analogię dochodzą do poziomu uczniów klasy IV szkoły podstawowej. Najłatwiej wnioskują na konkretnym materiale nawiązującym do codziennych, prostych sytuacji życia. Dzieci te zdolne są do wykonywania podstawowych operacji szeregowania, klasyfikowania, porządkowania, działań matematycznych, ale pod warunkiem, że odnoszą się one do przedmiotów, a nie do treści ujętych w zdaniach. Potrafią podać definicje pojęć konkretnych, chociaż nie uogólniają ich znaczeń. Nie radzą sobie z sytuacjami problemowymi. W podejściu do zadania wymagającego myślenia teoretycznego nie szukają skutecznych rozwiązań, tylko powtarzają te same, stereotypowe działania. Nie uświadamiają sobie, że nie potrafią rozwiązać zadania [Zahara, Dobosiewicz, 1987, s. 38]. Myślenie logiczne występuje w formie uproszczonej. Trudności w myśleniu wyłaniają się przy tworzeniu przez dzieci zadań, kiedy trzeba ujmować stosunki zachodzące pomiędzy poszczególnymi pojęciami. Dokładna analiza czynności intelektualnych tych dzieci wykazuje, że podstawowym defektem jest utrudnione przejście od poznania zmysłowego do racjonalnego, od konkretu do abstrakcji. Należy dodać, że wszelkie pojęcia abstrakcyjne są dla tej grupy dzieci przynajmniej w części niezrozumiałe. Z trudem także wnioskują. Przy czym występuje upośledzenie zdolności wnioskowania sylogistycznego, indukcyjnego oraz wnioskowania przez analogię. Rozwój mowy jest opóźniony, w niższych klasach szkoły podstawowej objawia się w : przedłużającej się nieprawidłowej artykulacji określonych głosek; wolnym tempie rozwoju słownictwa; trudnościach w budowaniu zdań; utrzymujących się agramatyzmach; trudnościach w wypowiadaniu się na określony temat; obniżeniu aktywności werbalnej (małomówności).

Słownik dzieci lekko upośledzonych umysłowo jest ubogi. W wypowiedziach dominują rzeczowniki konkretne oznaczające przedmioty występujące w najbliższym otoczeniu społeczno-przyrodniczym uczniów, a także czasowniki " być" i " mieć" oraz te, które określają człowieka w działaniu i w ruchu. Natomiast przymiotniki i przysłówki należą do kategorii wyrazów, którymi uczniowie z lekkim upośledzeniem posługują się rzadko. Najlepiej znają przymiotniki określające cechy sensoryczne (rozmiary i barwy) i przysłówki, które reprezentują kategorie sposobu i wykonania czynności. Prócz wskazanego ubóstwa słownikowego, także właściwe rozumienie słów jest ograniczone, a słownik bierny jest znacznie bogatszy od czynnego. Przy czym bogaty słownik niektórych lekko upośledzonych nie świadczy o ich wyższym poziomie myślenia abstrakcyjnego. Słowa przez nich wypowiadane najczęściej nie mają funkcji uogólniającej. Ogólnie można powiedzieć, że uczniowie lekko upośledzeni umysłowo, mają znaczne trudności w dokonywaniu operacji myślowych opartych na II układzie sygnałowym, tzn. porównywania, różnicowania, uogólniania i abstrahowania. Orientacja w miejscu, czasie i przestrzeni jest w miarę poprawna. Trudności pojawiają się, gdy znajdą się w nowym środowisku, a sytuacja staje się bardziej złożona. Charakterystyczną cecha upośledzonych umysłowo jest brak przemyślanego planu, samodzielności i inicjatywy w działaniu oraz pomysłowości, zatem nie są oni zdolni do efektywnego organizowania sobie pracy (również tempo pracy jest wolne). Z chwilą występowania trudności, załamują się, zniechęcają i mogą pozostawić wykonywane zadanie nieskończone, dlatego wymagają nieustannego nadzoru. W związku z tym, ważne jest ciągłe motywowanie do pracy- w postaci pochwały, zachęty, nagrody, a czasem nakazu. Reasumując, należy stwierdzić, że możliwości nabywania wiedzy i umiejętności dzieci o obniżonej sprawności intelektualnej, są niższe. Dużo wysiłku wkładają w powiązanie nowo nabytych wiadomości z już posiadanymi, jeszcze większą trudność sprawia im zastosowanie swoich umiejętności i wiadomości w życiu codziennym. Pod względem cech charakterologicznych, dzieci upośledzone umysłowo są bardzo zróżnicowane. Można wśród nich wyróżnić dwie grupy: nadmiernie pobudliwych (eretycznych) i nadmiernie zahamowanych (apatycznych), czasem dodaje się jeszcze grupę mieszaną. Eretyczne są nadmiernie ruchliwe, emocjonalnie labilne, drażliwe, afektywne, mało wytrwałe, źle koncentrujące się. U dzieci tych często jest nasilona skłonność do impulsywności i negatywizmu oraz do agresywnego zachowania się w sytuacjach frustracyjnych. Apatyczne charakteryzuje zwolnione tempo reakcji, bierność, powolność i ubóstwo ruchów, obojętność w stosunku do otoczenia, nieśmiałość, brak wiary we własne siły, słaba motywacja działania. Zdolność do przeżywania uczuć wyższych, tj. społecznych, moralnych, estetycznych jest na ogół nieznacznie ograniczona. Dodać należy, że dla dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim typowe są zachowania egocentryczne i egoistyczne. W stosunku do siebie dzieci upośledzone umysłowo są mało krytyczne, oceniają siebie najczęściej jako wyjątkowo zdrowe, zdolne, popularne, albo też lekceważą swoje braki i specjalną sytuację społeczną. Niektóre jednak dzieci debilne cierpią z powodu swego ograniczenia, popadają w poczucie małowartościowości i zniechęcenia albo buntują się i stają się agresywne wobec otoczenia. Ponadto charakteryzuje ich: niedostateczna umiejętność panowania nad sobą i zaspokajania pragnień; niedostatecznie przemyślane postępowanie; pewna impulsywność obok łatwiejszego ulegania wpływom; skłonność do naśladownictwa Ogromna większość spośród wymienionych zaburzeń jest przyczyną trudności w uczeniu się omawianej grupy uczniów.

Literatura:
1. Wyczesany J., Pedagogika specjalna upośledzonych umysłowo, Impuls, Kraków 1998.
2. Sękowska Z., Pedagogika specjalna. Zarys, PWN Warszawa 1985.
3. Sowa J., Pedagogika specjalna w zarysie, Wydawnictwo Oświatowe FOSZE Rzeszów 1997.

---