inkwizycja [łac. inquisitio `poszukiwanie w określonej sprawie', `przesłuchanie'], procedura prawna, mająca na celu udowodnienie słuszności oskarżenia, wypracowana w prawodawstwie rzym. w I w. n.e., przejęta w wiekach średnich przez Kościół i zastosowana w sprawach dotyczących herezji. Od XV w. przekształcona w stałe, kośc. i kośc.-państw. trybunały, działające jeszcze po przeł. XVIII i XIX w. Do XX w. przetrwała jedynie Inkwizycja Rzym., przekształcona 1908 przez papieża Piusa X w Kongregację Świętego Oficjum, a następnie 1965 przez Pawła VI — w Świętą Kongregację Doktryny Wiary.
Kościół już w czasach apostolskich musiał podejmować wyzwania ze strony sekt i ugrupowań heretyckich. Jego pierwotna odpowiedź była wszakże warunkowana ewangelicznymi zasadami „upomnienia braterskiego”: heretyk był traktowany jako „słaby brat”; najostrzejszą możliwą karą dyscyplinarną za herezję było wyłączenie ze wspólnoty (ekskomunika). Sytuacja zmieniła się zasadniczo od IV w., kiedy cesarstwo rzym. uznało chrześcijaństwo najpierw za religię tolerowaną (313), a następnie za dominującą (380). W państwie, które zostało utożsamione z Kościołem, herezja przestała być postrzegana jedynie jako błąd w sprawach wiary. Oceniana jako czynnik destabilizacji i rozbicia jedności państwa była odtąd kwalifikowana w kategoriach zdrady. Stąd Kodeks Teodozjusza (453) oraz Corpus Iuris Civilis Justyniana (534) przewidywały za nią surowe kary: od konfiskaty majątku po karę śmierci. Kościół staroż. — chociaż oficjalnie (w nauczaniu soborów i papieży) zachował dystans do tak sformułowanego prawa państw. — usankcjonował je jednak w jakiejś mierze przez nauczanie Ojców Kościoła, zwł. św. Augustyna i Jana Chryzostoma. Zapoznane we wczesnym średniowieczu — wraz z upadkiem cesarstwa na Zachodzie — prawo rzym. stało się podstawowym przedmiotem studiów na wł. uniwersytetach w XII w. i zasadniczym punktem odniesienia dla prawno-monarchicznego modelu Kościoła, utrwalonego po tzw. reformie gregoriańskiej. W kategoriach zdrady oceniali herezję zarówno kanoniści (za Gracjanem z Bolonii), jak i teologowie (np. św. Tomasz z Akwinu) i papieże (począwszy od bulli Innocentego III Vergentis in senium 1199). Efektem była procedura inkwizycyjna zastosowana na przeł. XII i XIII w. wobec heretyckich ruchów lud. (katarzy, waldensi, humiliaci i in.). Jej zasady normowały postanowienia dekretu Ad abolendam haeresium papieża Lucjusza III (1184) oraz Soboru Laterańskiego III (1179) i IV (1215).
Do lat 30. XIII w. i. pozostawała całkowicie w gestii biskupów. To oni wyznaczali sędziów, którzy wyszukiwali, a następnie osądzali ludzi podejrzanych o herezję. Winnych przekazywano w ręce władzy świeckiej dla wymierzenia kary (brachium saeculare, auto da fé). Władca odmawiający współpracy, sam — jako sprzyjający herezji — stawał się oskarżonym. Jako pierwsi w walce z herezją zastosowali ekstremalnie surowe kary (z karą śmierci włącznie) Fryderyk II i św. Ludwik IX. W 1231 Grzegorz IX mianował pierwszych inkwizytorów papieskich. Działalność tychże (mianowanych przez kolejnych papieży — z reguły z grona dominikanów i franciszkanów — aż do XV w.) z zasady była ograniczona do wyraźnie określonego czasu i terytorium. Wymknąwszy się jednak bardzo szybko spod kontroli miejscowych biskupów, stała się niejednokrotnie przedmiotem okrutnych nadużyć (m.in. działalność Roberta le Bourge, Konrada z Marburga, Konrada Dorso) i manipulacji (np. sprawa Joanny d'Arc, proces templariuszy). Kościół usiłował je korygować na Soborze Vienneńskim (1311-12). Dokładna liczba przeprowadzonych procesów, a zwł. wyroków śmierci wydanych przez inkwizytorów średniow., jest niemożliwa do ustalenia. Zachowane fragmentarycznie źródła wskazują, że karą śmierci (z reguły na stosie) kończyło się ok. 5% wszystkich dochodzeń (inne kary np.: więzienie, konfiskata majątku, piętnujący strój, pielgrzymka): Bernard Gui skazał na śmierć 45 osób (spośród 930 uznanych za winnych), Jacques Fournier w znanym procesie w Montaillou — 5 (na 98). Wyznania w procesach inkwizycyjnych nierzadko były wymuszane za pomocą tortur (co również wynikało z utożsamienia herezji ze zdradą). Usankcjonował to ostatecznie 1252 papież Innocenty IV. Oprócz procesów przeciw heretykom, inkwizytorzy rozpatrywali także oskarżenia o czary, o stosunki z diabłem (spalono szczególnie dużo kobiet), sodomię, pederastię, dzieciobójstwo, wielożeństwo. Wprawdzie papież Aleksander IV dwukrotnie (1258 i 1260) zabronił prowadzenia tego typu procesów, jednakże w XV w. jego zakaz został odwołany (także pod wpływem opinii paryskiego wydziału teol., 1398). W 1484 papież Innocenty VIII zobowiązał inkwizytorów do podjęcia zdecydowanych działań przeciw wszystkim, którzy wzywają diabła; 4 lata później dwaj inkwizytorzy dominikańscy, H. Kramer i J. Sprenger, opublikowali wielokrotnie później wznawiany podręcznik dla inkwizytorów, Młot na czarownice. Należy jednak dodać, że największa fala tzw. polowań na czarownice, która pochłonęła ok. 100 tys. ofiar, ogarnęła Europę zgoła nie w średniowieczu, lecz dopiero w XVII w. (ze szczytowym rokiem 1620), i nie ograniczała się ani do krajów katol., ani tym bardziej do sądów inkwizycyjnych. Oskarżenia o magię z równym natężeniem i surowością były ścigane także przez sądy państw. i kośc. w krajach protestanckich. W czasach nowoż. działalność inkwizycyjną prowadziły już sformalizowane trybunały (a nie pojedynczy sędziowie delegowani). Najokrutniejsze z nich powstały na Płw. Iberyjskim (1478 w Hiszpanii, 1534 w Portugalii). Skierowane były — zwł. na początku — gł. przeciw ochrzczonym (najczęściej pod przymusem) Żydom i Moryskom. Choć obsługiwane i kierowane przez duchownych, w praktyce niemal od początku podlegały władzy państw.; najwyższą instancję i. hiszpańskiej stanowiła Rada Najwyższej i Generalnej Inkwizycji, ustanowiona przez króla Ferdynanda jako jedno z ministerstw jego rządu (jej pierwszym prezydentem był Tomasz de Torquemada).
Inkwizycja Rzym. została powołana 1542 przez papieża Pawła III (bullą Licet ab initio). Trybunał składał się z 6 kardynałów; na jego czele stał Generalny Inkwizytor (pierwszym został kard. G.P. Carafa). Inkwizycja Rzym. rozpatrywała oskarżenia związane z przejściem na protestantyzm, łamaniem dyscypliny kośc. oraz magią (blisko 40% spraw). Współpracowała również z osobną, utworzoną 1571 przez papieża Piusa V, Kongregacją Indeksu. Jej działalność, co należy podkreślić, była ograniczona z zasady do Państwa Kośc. i nie podlegały jej inne trybunały działające zarówno na Płw. Apenińskim (np. w Wenecji czy na Sycylii), jak i w innych państwach eur. lub ich koloniach (np. w Meksyku, Limie, Goa). Archiwalia obrazujące działalność poszczególnych trybunałów zachowały się w różnym stopniu. Dokumentacja działalności i. portugalskiej zachowała się w całości (1534-1760 wydała ona 1808 wyroków śmierci, z których wykonano 1175), i. hiszpańskiej — ze znacznymi ubytkami, dotyczącymi zwł. początkowego okresu działania (liczbę wyroków śmierci szacuje się w granicach 5-10 tys.). Archiwalia Inkwizycji Rzym. są w dużej mierze rozproszone, natomiast dane większości pozostałych trybunałów wł. są niemal kompletne. Wykaz wyroków śmierci wydanych przez i. wenecką 1544-1724 zawiera nazwiska 28 osób (5 z nich nie wykonano), 5 dalszych osób (wśród nich Giordano Bruno) zostało przekazanych w ręce Inkwizycji Rzym. i przez nią skazanych; i. Akwilei i Konkordii skazała (do 1599) na śmierć 14 osób; w więzieniu i. w Udine w 2. poł. XVII w. zmarły 3 osoby. W nie w pełni zachowanych źródłach, dotyczących całych Włoch, można w okresie 1555-90 odnaleźć 72 skazanych na śmierć protestantów.
Na ziemiach pol. pierwsi inkwizytorzy papiescy zostali mianowani 1318 przez papieża Jana XXII (dominikanin Peregryn z Opola dla diecezji wrocławskiej oraz Mikołaj Hospodyniec, franciszkanin, dla diecezji krak.). Nominacja ta miała raczej charakter prewencyjny i rutynowy; średniow. ruchy heretyckie dotknęły ziem pol. w znikomym stopniu. Jedyny wyjątek stanowił w tym względzie na pocz. XV w. husytyzm. W walce z nim inicjatywa spoczywała jednak wyraźnie w rękach biskupów (zwł. kard. Z. Oleśnicki, A. Bniński), posiłkujących się jedynie papieskimi inkwizytorami. Również reformacja nie zaowocowała w tradycyjnie tolerancyjnej Polsce jakąś wzmożoną działalnością i. Za czasów Zygmunta II Augusta i. została zniesiona przez sejmy: 1562 w stosunku do szlachty, a 1565 ustała ostatecznie (ostatni inkwizytor, Melchior z Mościsk, zmarł 1591).
W czasach nowoż. działalność i. stała się jednym z gł. przedmiotów ostrej krytyki kierowanej pod adresem Kościoła, najpierw przez publicystów i historyków protest. (Antonio del Corro, pseud. Montanus), a następnie przez pisarzy oświecenia (Ch.L. Montesquieu, Voltaire). Temat podjęła także (nie bez pewnych przerysowań) literatura (F. Schiller, F. Dostojewski), muzyka (G. Verdi) i sztuka (L.F. Goya). W samym Kościele kryt. stanowisko wobec i. mogło być w pełni wyartykułowane dopiero po Soborze Watykańskim II i przyjętej na nim Deklaracji o wolności religijnej. W liście Tertio millennio adveniente (1994) papież Jan Paweł II wyraził w imieniu Kościoła katol. skruchę za „stosowanie [w niektórych stuleciach] w obronie prawdy metod nacechowanych nietolerancją, a nawet przemocą”. Sformułowanie to powtórzył uroczyście podczas liturgii Dnia Przebaczenia 12 III 2000. W 1998 w Watykanie odbyła się międzynar. sesja nauk. poświęcona i.
husytyzm, ruch rel.-społ. w XV w. w Czechach, zainicjowany przez J. Husa, który wystąpił z programem moralnej odnowy życia rel. i walki z nadużyciami współczesnego mu Kościoła.
Powstanie i rozwój.
Początkowo działalność kaznodziejska Husa i jego zwolenników cieszyła się poparciem władz kośc. i króla Wacława IV. Do konfliktu pomiędzy husytami i wyższym duchowieństwem doszło na tle stosunku do potępionych przez Kościół poglądów J. Wiklifa. Na Uniw. Karola w Pradze powstały 2 obozy: mistrzowie niem. odrzucili radykalne poglądy Wiklifa, a mistrzowie prascy z Husem na czele poparli jego naukę o uniwersaliach i krytykę nadużyć Kościoła. Początkowo uniwersytet zakazał głoszenia poglądów Wiklifa, lecz 1409 Hus uzyskał od króla Wacława IV dekret przyznający nacji czeskiej większość głosów; w odpowiedzi na to większość niem. profesorów opuściła Pragę i przeniosła się na inne uniwersytety niem., uznając Husa i jego zwolenników za heretyków. Spór ten zaostrzył antagonizm pomiędzy Czechami i Niemcami, przyczyniając się do powstania zalążków emancypacji nar. Czechów i wysunięcia na czoło husyckiego programu walki z dominacją niem. w Czechach. W 1412 husyci zaprotestowali przeciw sprzedaży odpustów, ogłoszonej przez antypapieża Jana XXIII, co doprowadziło do utraty poparcia Wacława IV dla reformy husyckiej. Z rozkazu króla ścięto 3 przeciwników odpustów, stali się oni pierwszymi męczennikami husytów. Hasła reformy husyckiej zyskały sobie licznych zwolenników wśród czeskiej szlachty, która korzystając z prawa patronatu, chętnie powierzała beneficja kośc. husyckim duchownym. Śmierć Husa (1415) i Hieronima z Pragi (1416) stanowiły punkt zwrotny w rozwoju h., powodując masowe protesty w Czechach i doprowadzając do radykalizacji programu husytów.
W 1415 szlachta czeska wystosowała protest do soboru przeciwko spaleniu Husa na stosie. W Czechach Hus i Hieronim zostali uznani za świętych. Wprowadzona 1414 przez Jakoubka ze Stříbra komunia pod dwiema postaciami zyskała w Czechach ogromną popularność i urosła do rangi symbolu h. Kiedy 1417 husycka szlachta wystąpiła do Wacława IV z wieloma żądaniami, król pod naciskiem papieża Marcina V wypędził z Pragi husyckich duchownych i zakazał komunii pod dwiema postaciami. Wybuchło wówczas zbrojne powstanie husytów pod wodzą J. Želivskiego. W 1419 husyci obalili radę miejską Nowego Miasta w Pradze i uwolnili swoich zwolenników. Po śmierci Wacława IV husyci nie uznali prawowitego następcy tronu czeskiego Zygmunta Luksemburczyka, obarczanego odpowiedzialnością za śmierć Husa. W 1420 papież Marcin V ogłosił krucjatę przeciwko husytom, na jej czele stanął Zygmunt Luksemburczyk. W obliczu zagrożenia ze strony krzyżowców różne ugrupowania husyckie opracowały 1420 wspólny program (4 artykuły praskie), obejmujący gł. postulaty h.: 1) swobodę głoszenia kazań, 2) komunię pod dwiema postaciami dla świeckich, 3) pozbawienie duchowieństwa własności świeckiej, 4) publiczne karanie grzechów śmiertelnych. Pod górą Vítkov (dziś we wsch. części Pragi, nazwana podobnie jak dzielnica u jej stóp) armia husycka dowodzona przez J. Žižkę pokonała wojska I krucjaty. Także kolejne 3 krucjaty (1421, 1427, 1431) zorganizowane przez Zygmunta Luksemburczyka zakończyły się niepowodzeniem. Zwycięskie wojska husyckie prowadziły własne wyprawy zaczepne na teren Moraw, Węgier, Śląska, Bawarii i Saksonii.
Wśród husytów wyodrębniły się 3 ugrupowania: utrakwistów, którzy opowiadali się za komunią pod dwiema postaciami, ale dążyli do porozumienia z papiestwem, taborytów, głoszących radykalne poglądy na temat doktryny i liturgii, domagających się też zerwania z Kościołem katol., oraz sierotki, zwolenników charyzmatycznego dowódcy — Žižki. Klęski kolejnych krucjat zmusiły papiestwo i cesarza do szukania porozumienia z husytami na drodze negocjacji. W 1433 roku delegacja husycka, na której czele stali Prokop Wielki i Jan Rokycana, została zaproszona na sobór w Bazylei, gdzie mogła dyskutować ze stroną katol. na temat 4 artykułów praskich. Opór taborytów uniemożliwiał zawarcie porozumienia z soborem, umiarkowane stronnnictwo utrakwistów zdecydowało się więc na własną rękę pojednać z Kościołem katolickim. W 1434 połączone wojska katolików i utrakwistów rozbiły pod Lipanami armię taborytów.
W 1436 przedstawiciele Soboru Bazylejskiego i ces. Zygmunt Luksemburczyk podpisali ugodę z husytami, tzw. kompaktaty praskie, które kończyły okres rewolucji husyckiej. W 1437 Zygmunt Luksemburczyk objął oficjalnie władzę w Czechach. Na mocy kompaktatów Kościół katol. zezwalał na terenie Czech na udzielanie komunii pod dwiema postaciami i na wybór nowego arcybiskupa praskiego przez sejm czeski. Pomimo to wybrany na arcybiskupa praskiego Jan Rokycana nigdy nie uzyskał aprobaty papieskiej, 1462 zaś papież Pius II unieważnił kompaktaty praskie. Pod względem doktrynalnym utrakwiści stopniowo zbliżali się do Kościoła katol., zachowując odrębność kultową i organizacyjną. W 1485, po trzyletnim powstaniu, zawarli oni z katolikami tzw. ugodę kutnohorską, zobowiązując się do przestrzegania kompaktatów i zaprzestania dalszych walk religijnych. Husyci niezadowoleni z Kościoła utrakwistycznego utworzyli 1457 Jednotę Braterską, która pod wpływem nauk P. Chelčickiego wzywała do wiernego naśladowania pierwszych wspólnot chrześc. oraz odrzucała wszelką władzę i stosowanie przemocy. Mimo prześladowań katolików i utrakwistów Jednota przetrwała do XVI w. i połączyła się z protestantami (zwł. z nurtem reformowanym; ewangelicko-reformowany Kościół). Kościół utrakwistyczny istniał oficjalnie w Czechach do bitwy pod Białą Górą 1620; odrodził się jako Czechosłowacki Kościół Husycki po I wojnie światowej.
Husytyzm w Polsce. W Polsce h. odbił się szerokim echem (zainteresowanie poglądami Husa na uniw. w Krakowie, uczestnictwo pol. rycerzy w wojnach husyckich), ale propaganda husycka nie przybrała szerszych rozmiarów, a recepcja haseł husyckich miała dość powierzchowny charakter i ograniczony zasięg społeczny. Wielu pol. husytów rekrutowało się spośród osób, które po powrocie z Czech głosiły hasła husyckie i pozytywnie wypowiadały się o działalności czeskich husytów. Najbardziej atrakcyjnym postulatem husyckim była komunia pod dwiema postaciami dla świeckich, stała się ona na ziemiach pol. symbolem h. Stosunkowo nieliczna grupa pol. husytów głosiła inne husyckie hasła, takie jak ubóstwo duchowieństwa, krytyka nadużywania służby Bożej dla korzyści materialnych czy odrzucenie hierarchii kościelnej.
Najsilniejsze ośrodki husyckie powstały w pd.-zach. Wielkopolsce, na Kujawach i w ziemi dobrzyńskiej. Działalność grup husytów była uzależniona od poparcia wpływowego protektora pochodzącego z zamożnej szlachty, który mógł zagwarantować swobodne głoszenie poglądów husyckich. W Wielkopolsce grupy husytów powstały dzięki protekcji sędziego poznańskiego A. Zbąskiego i jego stryjecznego brata A. Kębłowskiego. W Zbąszyniu, Kębłowie i okolicznych wsiach przez 4 lata (1436-40) działało kilkunastu duchownych husyckich, którzy swobodnie głosili kazania i udzielali świeckim komunii pod dwiema postaciami w miejscowych kościołach parafialnych. Dopiero jesienią 1440, pod naciskiem biskupa poznańskiego A. Bnińskiego, Zbąski i Kębłowski zgodzili się wyrzec h. i wydać władzom kośc. husyckich kapłanów. Mniejsze grupy husytów działały na Kujawach i w ziemi dobrzyńskiej. Duchowni tworzyli najbardziej zdeklarowaną grupę wśród pol. husytów, co najmniej 7 z nich poniosło śmierć na stosie w obronie własnych przekonań religijnych. Dla części pol. szlachty, nastawionej opozycyjnie do rządów biskupa krak. Z. Oleśnickiego, h. jawił się jako wygodny instrument w walce przeciwko uprzywilejowanej pozycji Kościoła w państwie. Polska szlachta nie okazała jednak większego zainteresowania rel. i społ. postulatami h. W 1420 pol. władze kośc. na synodzie prowincjonalnym w Wieluniu i Kaliszu opracowały rozporządzenia, które szczegółowo określały zasady i środki walki przeciw husytom. Działania pol. Kościoła poparł król Władysław Jagiełło, który 1424 wydał antyhusycki edykt wieluński, wymierzony przede wszystkim w Polaków przebywających w Czechach.
Hus Jan, ur. ok. 1370, Husinec k. Czeskich Budziejowic, zm. 6 VII 1415, Konstancja, czeski myśliciel, kaznodzieja i reformator rel., twórca i przywódca husytyzmu. W 1400 przyjął święcenia kapłańskie. Od 1401 dziekan wydziału sztuk wyzwolonych Uniw. Karola w Pradze, od 1409 rektor tamże. W 1402-12 sprawował funkcję kaznodziei w Kaplicy Betlejemskiej w Pradze, a jego kazania wygłaszane w języku czeskim cieszyły się dużą popularnością wśród mieszczan praskich, przyczyniając się do formowania czeskiej świadomości narodowej. Pod wpływem pism J. Wiklifa stał się zwolennikiem pojęciowego realizmu w filozofii. W 1403 — gdy profesorowie niem. potępili 45 tez z pism Wiklifa — wraz z grupą czeskich mistrzów stanął w ich obronie. Od Wiklifa przejął też koncepcję Kościoła jako wspólnoty wybranych, do której człowiek przynależy jedynie dzięki łasce Bożej, niezależnie od swoich uczynków. H. nigdy nie przyjął radykalnej nauki Wiklifa w kwestii Eucharystii (odrzucenia realnej obecności Chrystusa) i idei powszechnego kapłaństwa (zakwestionowanie hierarchii kośc.). Domagał się gruntownej reformy Kościoła i odnowy życia rel. opartej na Piśmie Świętym i tradycji wczesnego chrześcijaństwa. Na pierwszy plan wysunął postulat przywrócenia znaczenia „prawa Bożego”, na które składały się ewangeliczne przykazania i nauki regulujące życie chrześcijanina. Domagając się powrotu do czystości i prostoty obyczajów, zwalczał wszelkie nadużycia średniow. Kościoła, zwł. symonię. Swoje poglądy na Kościół H. przedstawił najpełniej w traktacie De ecclesia (1413). Początkowo jego działalność reformatorska cieszyła się poparciem króla czeskiego Wacława IV, chroniącego go przed atakami władz kościelnych.
W 1410 H. sprzeciwił się decyzji arcybiskupa praskiego, który nakazał spalenie pism Wiklifa i potępił zwolenników jego poglądów; wkrótce wszczęto w Kurii Rzym. przeciw H. proces. W 1412 H. wystąpił z krytyką odpustów ogłoszonych przez antypapieża Jana XXIII za udział w krucjacie przeciw królowi Neapolu Władysławowi, przez co utracił poparcie Wacława IV; tegoż roku został ekskomunikowany za niestawienie się w Kurii Rzymskiej. Zmuszony do opuszczenia Pragi, H. schronił się w Kozím Hradku w pd. Czechach, gdzie dalej prowadził działalność duszpasterską i pisarską. W 1414 został zaproszony przez ces. Zygmunta Luksemburczyka do udziału w soborze powszechnym w Konstancji, na którym miał przedstawić swoje poglądy. W 1414, zaopatrzony w cesarski glejt bezpieczeństwa, H. udał się do Konstancji, wierząc, że uda mu się przekonać uczestników soboru do swojej koncepcji reformy Kościoła; potraktowano go jednak jak heretyka i aresztowano. Na soborze powołano specjalną komisję prowadzącą proces przeciw H. Nakazano mu potępienie 30 tez z jego traktatu De ecclesia uznanych za heretyckie (za H. wstawiało się poselstwo pol. z Pawłem Włodkowicem na czele). Odmowa H. sprawiła, że sobór uznał go za zwolennika potępionych poglądów Wiklifa i skazał na śmierć na stosie; wyrok wykonano. Wiadomość o spaleniu H. wywołała w Czechach powszechne oburzenie i radykalizację działań jego zwolenników, którzy zostali określeni mianem husytów. W Czechach H. został uznany za świętego i męczennika, jego śmierć upamiętniano specjalnym nabożeństwem liturgicznym (6 VII). Do myśli H. w swoich wystąpieniach wielokrotnie nawiązywał M. Luter, uważając go za swojego prekursora. W 2. poł. XX w. pojawiły się w Kościele katol. głosy wzywające do rehabilitacji H. (P. de Vooght, S. Swieżawski). W 1996 z inicjatywy Jana Pawła II została powołana w Czechach Papieska Komisja badająca życie i poglądy H.