Uprzedzenia i stereotypy społeczne. Postawy etniczne polskich uczniów
Stereotypy na temat grup społecznych wydają się częścią wspólnego dziedzictwa społeczeństwa. Nikt nie może dorosnąć we własnym społeczeństwie, nie nauczywszy się stereotypów przypisywanych najważniejszym grupom etnicznym.
( H.J. Ehrlich, The Social Psychology of Prejudice1973)
STEREOTYP jest to struktura poznawcza obejmująca wiedzę, oczekiwania i przekonania obserwatora na temat niektórych grup społecznych. Z własnościami poznawczymi ściśle związany jest afekt, który może być wzbudzany przez stereotyp.
Konsensus społeczny nie jest cechą definicyjną stereotypu.
Źródłem stereotypów są doświadczenie osobiste („egzemplaryczne”) i interakcje, a także wiedza „z drugiej ręki” i oczekiwania na temat prawdopodobieństwa pewnych zdarzeń społecznych.
I. Stereotypy jako przekonania indywidualne - tradycja społeczno-poznawcza. Stereotypy (jako jeden z rodzajów wiedzy na temat świata społecznego) powstają w miarę jak dana osoba gromadzi spostrzeżenia dotyczące różnych grup społecznych. Spostrzeżenia te są interpretowane, kodowane w pamięci, następnie wydobywane i wykorzystywane w kierowaniu reakcjami. Są umysłowymi reprezentacjami świata społecznego w naszej pamięci.
II. Stereotypy jako systemy zbiorowych przekonań - modele kulturowe zakładają, że społeczeństwo stanowi podstawę przechowywanej wiedzy o grupach społecznych. Stereotypy są zbiorem informacji o grupach społecznych, rozpowszechnionym wśród członków danej kultury Stereotypy kulturowe stanowią część społecznej wiedzy jednostki i wywierają wpływ na jej zachowania społeczne.
Nabywanie, utrzymywanie i pojawianie się ew. zmian w stereotypach zachodzi głównie poprzez język i komunikację w danej kulturze. Język wykracza poza poziom jednostki i powoduje przechowywanie stereotypów na poziomie zbiorowości.
Środki masowego przekazu to „informacyjna autostrada”, po której rozprzestrzeniają się stereotypy społeczne, pokonując granice i odległości.
Rozwój spostrzegania interpersonalnego
Najwcześniejsze kategoryzacje społeczne związane są z płcią. Płeć jest dla małych dzieci najważniejszym kryterium podział społecznego. Siedmiomiesięczne dzieci odróżniają głosy męskie od kobiecych. Dziewięć miesięcy - reagują odmiennie na męskie i kobiece twarze. Kilkuletnie dzieci przypisują innym etykiety odnoszące się do płci, dokonują też czasem nadogólnień pojęć „mama” i „tata”, odnosząc je do wszystkich kobiet i mężczyzn. Stereotypy płci mogą powstawać u dzieci szybciej niż stereotypy innych kategorii społecznych - choć kategoryzacja nie zawsze prowadzi do powstania rozwiniętego stereotypu.
W wieku przedszkolnym, płeć wywiera większy wpływ na klasyfikowanie innych ludzi niż inne kategorie (preferencje lalek, zapamiętywanie opowieści). Dzieci przedszkolne potrafią też klasyfikować według przynależności etnicznej, zawodu, wieku.
W procesie kategoryzacji dzieci opierają się na łatwo rozpoznawalnych atrybutach: fryzura, kolor skóry, ubiór, język.
Znaczenie kategorii płci spada w wieku szkolnym, kiedy to przynależność etniczna odgrywa większą rolę w kategoryzowaniu niż płeć. Pojawia się też zdolność do tworzenia bardziej abstrakcyjnych klasyfikacji, opartych np. na religii lub narodowości.
Tendencja do kategoryzowania innych w grupy społeczne rozwija się u dzieci dość wcześnie, ale charakter dominujących kategorii wydaje się ulegać zmianie wraz z rozwojem dziecka. Stereotypy pojawią się wówczas, gdy u obserwatora zgromadzi się wiedza i powstanie zbiór przekonań na temat danej grupy, umożliwiający ogólną charakterystykę grupy.
Dzieci przedszkolne nie opierają swoich przewidywań na temat przyszłych zachowań, na informacjach dotyczących cech. Nie wykorzystują też zauważanego przez siebie związku pomiędzy zachowaniami i cechami, do opisu siebie lub innych. Dzieci nie traktują poszczególnych cech jako przejawów stałych właściwości osobowościowych. Raczej koncentrują się na bieżących zachowaniach innej osoby, nie odnosząc go do jej wcześniejszych działań. Ze względu na ograniczoną wydajność możliwości poznawczych m.in. pamięci operacyjnej nie są w stanie integrować rozproszonych i podzielonych w czasie zachowań z konkretną „cechą” innej osoby. Tak więc zdolność do kategoryzowania nie wiąże się w tym czasie bezpośrednio z powstawaniem stereotypów.
Około 7otypów. Około 7się tendencja do spostrzegania zachowań innych jako odzwierciedlenia ich dyspozycyjnych właściwości (podstawowy błąd atrybucyjny, błąd korespondencji). Badania pokazały, że dzieci szkolne wyciągają coraz częściej i bardziej konsekwentnie wnioski na temat cech dyspozycyjnych z zachowania. Także oczekują zgodności przyszłych zachowań innych ludzi z ich „usposobieniem”. Skłonność ta jest silniejsza niż u ludzi dorosłych. Kategoryzacja, wnioskowanie o dyspozycjach z zachowań, pozorna korelacja własności są ważnymi mechanizmami poznawczymi w formowaniu się stereotypów społecznych.
Wyniki wielu badań empirycznych dowodzą, że tendencyjne atrybucje na temat członków własnej i obcej grupy są stałą cechą spostrzegania społecznego we wczesnym dzieciństwie.
Uznaje się, że rodzice są pierwszym i najpotężniejszym źródłem informacji o grupach społecznych, jednak ogromna rolę odgrywają również rówieśnicy i inni członkowie otoczenia społecznego. Powszechnie obserwuje się korelację pomiędzy stereotypami i uprzedzeniami rodziców oraz dzieci.
Znaczące osoby nie muszą przekazywać stereotypów wprost (choć często się zdarza, że stereotypy przekazywane są w „gotowej” formie np. porzekadeł, przysłów, przestróg, zakazów). Dziecko uczy się stereotypów przez obserwację i modelowanie (naśladownictwo empatyczne np. ekspresji emocjonalnej)
Już w wieku pięciu lat u większości amerykańskich dzieci zaczynają się rozwijać wyraźne postawy rasowe Badania rozwojowe pokazały, że dzieci posługują się stereotypami jeszcze zanim potrafią prawidłowo rozróżnić grupy na podstawie wskaźników uważanych za niezbędne do takiego celu. Dzieci w wieku przedszkolnym uczą się najpierw werbalnych etykiet grup oraz skojarzonych z tymi etykietami stereotypów, a dopiero później dowiadują się, jakie wskaźniki percepcyjne odpowiadają owym etykietom. Zatem znają stereotyp, zanim jeszcze potrafią rozpoznać, kogo on dotyczy. Stereotypy przekazywane w „gotowej” postaci mają inne konsekwencje niż stereotypy budowane na bazie kolejnych doświadczeń. Badani, którzy otrzymali gotowe stereotypy, zanim dowiedzieli się czegokolwiek o poszczególnych członkach danej grupy, wykazywali większą tendencję do posługiwania się stereotypowymi informacjami podczas dokonywania późniejszych ocen.
Jak wyjaśnić wczesne kształtowanie się uprzedzeń wobec obcych?
Cztery alternatywne propozycje:
Teoria osobowości autorytarnej
Koncepcja Theodora Adorno (Adorno i współpracownicy, 1950;) przyjmuje, że uprzedzenia i negatywne stereotypy innych grup powstają u jednostki w wyniku jej wewnętrznego konfliktu, poczucia zagrożenia i niezadowolenia. Pomniejszanie wartości innych jest sposobem na poradzenie sobie z wewnętrznymi problemami, ukształtowanymi najczęściej we wczesnym dzieciństwie. Motywem utrzymywania się w ciągu życia niechęci i uprzedzeń do innych, są wewnętrzne (niezaspokojone) potrzeby jednostki.
Teoria społecznego odzwierciedlenia uprzedzeń:
Ludzie są produktem swego społecznego kontekstu. Poprzez proces społecznego uczenia się (modelowanie, empatyczne przejmowanie wzorców, komunikowanie wartości, przestrogi, etykiety) dzieci - początkowo bezrefleksyjnie- przejmują postawy i stereotypy własnej grupy społecznej (Albert Bandura, 1977; Samuel i Pearl Olinerowie, 1988). Mechanizm transmisji kulturowej ( podejmowanie ról społecznych, dopasowywanie się) powoduje odpowiedniość postaw społecznych dorosłych i dzieci żyjących w tym samym kręgu kulturowym.
Teoria tożsamości i kategoryzacji społecznej (Henry Tajfel, John Turner 1978). Koncepcja ta sugeruje, że tworzenie się uprzedzeń wobec grup obcych jest efektem procesu kategoryzacji społecznej. Kategoryzacja `my'- `oni' jest funkcjonalna dla jednostki zarówno z perspektywy poznawczej jak i motywacyjnej. Pozwala kształtować i potwierdzać własną samoocenę, poprzez faworyzację grupy własnej. Podział na `swoich' i `obcych' odzwierciedla często realne stratyfikacje społeczne. Jak twierdzi Tajfel `da się stwierdzić bardzo wysoką wrażliwość dzieci na prymitywne aspekty systemu wartości w swoich krajach'
Społeczno-poznawcza teoria rozwoju uprzedzeń (Frances Aboud, 1988)
Orientacja na innych (ukierunkowanie na innych) jest kształtowana u dzieci przez dwie nakładające się na siebie sekwencje rozwojowe. Pierwsza z nich, to stopniowe przechodzenie od procesów afektywnych do spostrzeżeniowych i następnie poznawczych. Druga, to przechodzenie od nastawienia na siebie (koncentracja na `ja'), do ukierunkowania na grupę i potem na indywidualne jednostki w ramach tej grupy. Rozwój ustosunkowań wobec innych, jest uwikłany w kontekst społeczny, zwłaszcza dotyczy to pozycji grupy własnej w społeczeństwie.
Zdecydowana większość badań dotyczących omawianego obszaru pochodzi ze Stanów Zjednoczonych). Materiał tam zebrany analizuje głównie relacje pomiędzy dziećmi białej większości i czarnymi dziećmi Afro-Amerykanów. Ze względu na szczególnie wyraziste kryterium różnicowania (odmienny kolor skóry) dane amerykańskie niekoniecznie dobrze opisują prawidłowości odnoszące się do populacji europejskich.
Badania polskie. Pytania badawcze:
Czy dzieci polskie, żyjące w społeczeństwie względnie jednokulturowym i monoetnicznym, prezentują wyraziste postawy wobec innych narodowości?
Czy da się stwierdzić uprzedzenia etniczne wobec wybranych grup narodowych np. mniejszości narodowych?
Czy postawy dzieci odzwierciedlają postawy dorosłych Polaków?
Czy postawy etniczne dzieci zmieniają się wraz z wiekiem i edukacją; jaki jest kierunek zmian?
Przykłady:
Badanie pierwsze
45 dzieci (7 latki), dobranych losowo spośród pierwszoklasistów trzech szkół podstawowych w Opolu.
Oceniano 5 narodowości (Cygan, Niemiec, Polak, Portugalczyk, Żyd).
Wskaźniki postaw etnicznych uzyskiwane w procedurach indywidualnych:
liczba zalet i liczba wad przypisana typowemu przedstawicielowi (kolejno) każdego z narodów (min 0 - max 15)
dystans tzn. wybór miejsca w rzędzie ławek szkolnych dla ucznia (kolejno) każdej z narodowości (min 0 - max 6)
własna dobroczynność tzn. podział dóbr pomiędzy „ja” a rówieśnika (kolejno) każdej z narodowości (podział symboliczny siedmiu przedmiotów - obrazków z łakociami, jak cukierki, banany, gumy, lizaki ...)
przewidywana dobroczynność (pieniądze przeznaczone dla dzieci w Bośni przez typowego przedstawiciela ocenianego narodu) ocena na skali sześciopunktowej (min 0 - max 5)
oceny na skali sześciopunktowej (min 1 - max 6) na czterech wartościujących wymiarach (dobry, pracowity, prawdomówny, czysty)
Wybrane wyniki:
liczba zalet i wad
w powyższym wskaźniku wyraźna faworyzacja grup własnych (?) Polaków i Niemców.
we wskaźnikach dystansu i oceny bezpośredniej wyniki Polaków są istotnie lepsze niż Niemców i wszystkich innych grup
wszystkie wskaźniki pokazują wyraźną defaworyzacja grupy Cyganów i (w mniejszym stopniu) Żydów
różne wskaźniki ustosunkowań wobec Żydów (18 istotnych interkorelacji na możliwych 36) i Cyganów (17 istotnych) są silnie skorelowane wewnętrznie
najmniej skorelowany wewnętrznie (4 istotne interkorelacje) i względnie pozytywny jest obraz Portugalczyków
Komentarz: podobny układ wyników uzyskiwano w szeregu badań z udziałem uczniów pierwszych klas szkoły podstawowej.
Badanie drugie
58 dzieci, I-IV klasistów (7-10 latki) z Opola, zbadano wszystkie dzieci obecne w małej szkole społecznej
Wskaźniki:
analogiczne jak w badaniu poprzednim, pomiar dystansu „techniką zegarową”
Wyniki:
Liczby przypisanych zalet i wad są bardzo niskie (max 15)
Liczba zalet Polaków znacząco wyższa niż we wszystkich pozostałych grupach
Liczba zalet Cyganów jest znacząco niższa, a liczba wad znacząco wyższa niż w pozostałych grupach
Wskaźniki dystansu, ofiarności oraz oceny wskazują na istnienie trzech grup: Polaków (najmniejszy dystans, największa ofiarność, najlepsze oceny), Niemców (średni dystans, średnia ofiarność, średnie oceny), Żydów, Rumunów i Cyganów (największy dystans, najmniejsza ofiarność, najniższe oceny).
Interkorelacje (wskaźnik stereotypowości): Żydzi 25 (max 28), Cyganie 22, Niemcy 22, Rumuni 19, Polacy 15
Badanie trzecie
600 licealistów (15-17 latkowie, równa proporcja płci) z terenu południowej Polski, losowo dobranych do badań. Przedmiotem oceny był stosunek do 36 narodów europejskich, ustalany w pomiarach zależnych (wzajemne porównania narodów).
Wskaźniki:
liczba zalet i wad (0 -30)
dystans (odległość w milimetrach dystansu międzygrupowego pomiędzy „stolicami” państw)
wielkość przydzielonego obszaru na fikcyjnej mapie Europy (liczba jednostek 0 -15)
Wyniki:
liczba zalet i wad - silna faworyzacja grupy własnej tzn. Polaków (efekt występujący sytematycznie we wszystkich wskaźnikach)
dystans i obszar - pozytywny stosunek badanych uczniów do narodów Zachodniej Europy (Francuzi, Włosi, Anglicy, Grecy); negatywny do narodów Europy Wschodniej, narodów bałkańskich, Cyganów
uzyskany obraz jest uderzająco podobny do opinii reprezentacyjnej próbki dorosłych Polaków (badanie CBOS z maja 1996 „Stosunek Polaków do innych narodowości)
Komentarz: większa wiedza i dojrzałość poznawcza badanych (w stosunku do prezentowanych poprzednio 7 i 10 latków) nie zmieniły stereotypowego w ich oczach obrazu grup społecznych, tzn. faworyzacji własnej i kilku innych grup narodowych oraz negatywnych ustosunkowań wobec tradycyjnie deprecjonowanych grup.
W kontekście wymuszającym porównania narodów, opinie młodzieży okazały się odzwierciedlać typowe dla naszego społeczeństwa postawy etniczne.
Podsumowanie badań własnych
Faworyzacja/dyskryminacja poszczególnych grup narodowych pojawia się u dzieci wcześnie, już u progu edukacji szkolnej. Wyniki są powtarzalne i systematyczne
Dwie grupy mniejszościowe (Cyganie, Żydzi) są obiektem wyraźnej dyskryminacji. Obie grupy są w kraju nieliczne (do 20 000 osób), funkcjonują zatem w percepcji dzieci i młodzieży raczej jako `etykiety', niż jako grupy realnie wchodzące w konflikt interesów z polską większością
Uzyskany obraz odzwierciedla postawy etniczne dorosłych Polaków
Nie stwierdzono rozwojowej zmiany postaw etnicznych tzn. spadku uprzedzeń postępującej wraz z wiekiem.
Barbara Weigl, APS 2005, Konflikt, stereotypy, uprzedzenia - fakultet
1