1. Pojęcie i typy problemu badawczego, przykłady

Każde naukowe badanie rozpoczyna się od sformułowania problemów badawczych, w obrębie których osoba przeprowadzająca badanie będzie się poruszała. W literaturze przedmiotu można spotkać różne interpretacje problemów badawczych. Bardzo trafną, uwzględniającą najważniejsze aspekty wydaje się być ta zdefiniowana przez M. Łobockiego, według której: (…) problemy badawcze to pytania, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych”. Można powiedzieć, iż pytania te stanowią generalny cel badań, który z kolei ma doprowadzić do uzyskania odpowiedzi na postawione pytanie. Od pytania więc zaczyna się każdy proces poznania.

Problemy badawcze mają formę pytań, a zgodnie z zaprezentowaną przez K. Ajdukiewicza klasyfikacją pytań można wyróżnić:

• pytania rozstrzygnięcia - rozpoczynające się od partykuły „czy”, na które można udzielić tylko jednej z dwóch wykluczających się odpowiedzi: „tak” lub „nie”,

• pytanie dopełnienia - podające tylko ogólny schemat odpowiedzi. Po postawieniu odpowiednich wartości na zmienną otrzymuje się każdorazowo nowe pytanie - prawdziwe lub fałszywe. Uzyskane pytanie jest jedna z możliwych odpowiedzi na pytanie dopełnienia.

Przyjmując za podstawę przedmiot, zakres oraz rolę jaką spełnia dany problem w nauce można wyróżnić następujące typy problemów:

• teoretyczne i praktyczne,

• ogólne i szczegółowe,

• podstawowe i cząstkowe.

Przy konstruowaniu problemów badawczych bardzo istotnym jest aby były sformułowane w sposób jasny, możliwy do jednoznacznego zrozumienia, jak również dawały by sposobność ich rozwiązania przy posiadanym „wachlarzu” metod i środków badania naukowego. Formułowane problemy badawcze powinny się także charakteryzować wyrazistością, tzn. winny mieć oznaczone granice, pozwalające zróżnicować jeden problem z innymi w obrębie danego tematu. W sytuacji gdy badacz ma do czynienia z bardzo uogólnionym problemem wskazanym jest opracować szereg problemów uszczegółowionych, co z całą pewnością pozwoli na lepsze zrozumienie badanego tematu.

Przedstawione powyżej informacje wskazują, iż każde badanie naukowe wymaga od badacza pewnego zasobu wiedzy i doświadczenia, które ma go doprowadzić do rozwiązania obranego problemu.

PRZYKŁAD I:

Badając możliwości ograniczania deficytów rozwojowych w zakresie dojrzałości szkolnej u dzieci sześcio-siedmioletnich w placówkach wychowania przedszkolnego można wyłonić następujący problem główny:

Jakie są możliwości ograniczenia deficytów rozwojowych w zakresie dojrzałości szkolnej u dzieci sześcio-siedmioletnich w placówkach wychowania przedszkolnego ?

Z uwagi na złożoność problemu głównego zachodzi konieczność rozczłonkowania go na problemy szczegółowe i uszeregowania do ze względu na istotność zagadnienia i hierarchię tych problemów. Dlatego też jako problemy szczegółowe nasuwają się następujące kwestie:

1. Czy wszystkie dzieci osiągają dojrzałość szkolną w momencie podjęcia nauki w szkole ?

2. Czy wszystkie dzieci poddawane są wstępnej diagnozie dziecka rozpoczynającego naukę w szkole ?

3. Jakie deficyty rozwojowe występują najczęściej u przebadanych dzieci ?

4. W jaki sposób placówki wychowania przedszkolnego pracują nad ograniczeniem deficytów rozwojowych, a tym samym prawidłowym przygotowanie ich do dalszej edukacji ?

5. W jakim stopniu praca wyrównawcza placówek wychowania przedszkolnego wpłynęła na ograniczenie deficytów rozwojowych u badanych dzieci ?

PRZYKŁAD II:

Badając opinię uczniów ostatnich klas szkół gimnazjalnych na temat oddziaływania miłości na zachowanie można sformułować następujący problem główny:

Jaka jest opinia uczniów szkół gimnazjalnych na temat oddziaływania miłości na zachowanie ?

Szczegółowe problemy badawcze mogą kształtować się następująco:

1. Jak zdaniem uczniów szkół gimnazjalnych zachowują się osoby zakochane ?

2. Czy opinie badanych uczniów na temat zakochanych osób różnią się w zależności od miejsca zamieszkania badanych uczniów (kryterium miasto-wieś) ?

3. Czy według uczniów, ludzie zakochani starają się idealizować ukochaną sobie osobę ?

4. Jak w opinii badanych uczniów miłość zmienia zachowanie zakochanych osób ?

Sformułowane problemy badawcze stanowią podstawę tworzenia hipotez.

2. Pojęcie hipotezy i jak ją formułować

Hipotezy traktowane są jako punkt wyjścia wszystkich badań. Według T. Plicha „ (…) hipotezą nazywa się wszystkie twierdzenia częściowo tylko uzasadnione, przeto także wszelki domysł, za pomocą którego tłumaczymy dane faktyczne, a więc też i domysł w postaci uogólnienia, osiągniętego (…) na podstawie danych wyjściowych”.

Hipoteza badawcza jest pewnego rodzaju propozycją odpowiedzi na pytanie zawarte w tematyce badawczej. Zazwyczaj jest sformułowana w postaci stwierdzenia, a nie pytania, jak chociażby w przypadku problemów badawczych. Należycie sformułowana pozwala na poprawne przeprowadzenie badań związanych w szczególności z rozwiązaniem problemu dotyczącego relacji między zmiennymi. Ze względu na stopień ogólności można wyróżnić dwa rodzaje hipotez, a mianowicie:

• hipotezy proste - opracowane z uogólnienia prostych obserwacji,

• hipotezy złożone - zakładające istnienie powiązań pomiędzy zdarzeniem.

Z kolei w zależności o celu, jakiemu dane hipotezy mają służyć, można wymienić:

• hipotezy podstawowe - służące do wyjaśnienia zasadniczych problemów danej nauki,

• hipotezy częściowe - pozwalające wyjaśnić fragmentaryczne zagadnienia, składające się na dany problem.

Podobnie jak w przypadku problemów badawczych hipotezy można podzielić na ogólne i szczegółowe. Te drugie są swego rodzaju ukonkretnieniem hipotezy ogólnej.

Poprawnie opracowana hipoteza naukowa powinna wskazywać na nieznane aspekty badanych faktów, procesów, uwarunkowań czy okoliczności. Powinna obejmować swym zasięgiem wszystkie fakty i zjawiska jakich dotyczy. Co najważniejsze powinna być sformułowana w sposób nie zawierający zdań wzajemnie sprzecznych, jak również winna być empirycznie sprawdzalna, czyli pozwalająca na weryfikację potwierdzająca bądź obalającą.

Biorąc pod uwagę jako punkt wyjścia sformułowane w zaprezentowanych w niniejszym opracowaniu przykłady problemów badawczych w oparciu o powyższe stwierdzenia można wysunąć następujące hipotezy:

PRZYKŁAD I:

Hipoteza główna:

Systematyczna, ukierunkowana praca dydaktyczno-wychowawcza indywidualna i zespołowa - w znacznym stopniu likwiduje niektóre deficyty rozwojowe występujące u dzieci sześcio-siedmioletnich w placówkach wychowania przedszkolnego.

Hipotezy szczegółowe:

1. Nie wszyscy uczniowie, którzy rozpoczynają naukę w szkole osiągają dojrzałość szkolną.

2. Przypuszczalnie, wszystkie dzieci poddawane są wstępnej diagnozie ucznia rozpoczynającego naukę w szkole.

3. Najczęściej spotykanymi deficytami rozwojowymi są:

1. brak dojrzałości emocjonalno-społecznej,

2. obniżona analiza i synteza wzrokowa i słuchowa,

3. niska sprawność graficzno-manualna,

4. Placówki wychowania przedszkolnego stosują różnorodne metody i formy pracy dydaktyczno-wychowawczej z dziećmi sześcio-siedmioletnimi w celu ograniczenia i zlikwidowania niektórych deficytów rozwojowych.

5. Zakłada się, że praca wyrównawcza z dziećmi sześcio-siedmioletnimi w znacznym stopniu ogranicza, a nawet likwiduje deficyty rozwojowe, a także poszerza zasób ich wiadomości i umiejętności.

PRZYKŁAD II

Hipoteza główna:

W opinii uczniów szkół gimnazjalnych miłość ma bardzo duży wpływ na zachowanie.

Hipotezy szczegółowe:

1. Uczniowie szkół gimnazjalnych sadzą, że zakochani zachowują się odmiennie.

2. Zdania o sposobie pojmowania miłości różnią się w zależności od miejsca zamieszkania w mieście albo na wsi.

3. Według opinii badanych uczniów miłość przyczynia się do idealizowania kochanej osoby.

4. Uczniowie szkół gimnazjalnych twierdzą, że miłość w znacznym stopniu motywuje do lepszych niż na co dzień czynów.

Według M. Sobockiego: „(…) po sformułowaniu problemów badawczych i hipotez roboczych przystępuje się do projektowania narzędzi badawczych, czyli dobierania lub kształtowania odpowiednich sposobów umożliwiających rozwiązanie problemów czy weryfikowanie przyjętych hipotez”.

3. Pojęcie zmiennej; zależne i niezależne

W celu uszczegółowienia postawionych problemów badawczych i założonych hipotez roboczych należy wyznaczyć zmienne zależne i niezależne.

Zmienne, jak sama nazwa wskazuje, są to wszelkiego rodzaju wartości ulęgające zmianom. To coś, co daje się zaobserwować w każdym zjawisku lub zdarzeniu - to kilka podstawowych cech ważnych dla danego zdarzenia. Ustalenie zmiennych oznacza decyzję, pod jakim względem będziemy badać dane zdarzenie czy też proces. Przyjęte przez badacza zmienne wpływają na kierunek badań i określają ich cel.

Zmienne mogą być określane ilościowo (ilość deficytów rozwojowych) lub jakościowo (przyczyny deficytów rozwojowych). Jednak nie taki podział zmiennych wydaje się być najważniejszy, ważniejsza jest świadomość, jaki jest związek między poszczególnymi cechami, jaki jest kierunek zależności między nimi, która wpływa na inne, a która podlega wpływom. W zależności od tego jedne zmienne nazywają się zmiennymi zależnymi, a drugie zmiennymi niezależnymi.

Zmienne zależne są to te czynniki, które mierzymy - chcemy wyjaśnić. Z kolei zmienne niezależne to te, za pomocą których chcemy wyjaśnić zmiany wartości zależnej. Określenie zmiennych w znacznym stopniu pozwala na bardziej szczegółowy opis głównego problemu badawczego.

4. Pojęcie wskaźnika

W celu stwierdzenia, że dana zmienna występuje w badanym zagadnieniu, potrzebne są wskaźniki. Według S. Nowaka (…) wskaźniki są pewną cechą zdarzeniem lub zjawiskiem, na podstawie którego wnioskujemy z pewnością bądź określonym prawdopodobieństwem wyższym od przeciętnego, iż zachodzi zjawisko jakie nas interesuje. Można powiedzieć, że to właśnie dzięki wskaźnikom poznajemy, że dane zjawisko istnieje. Wskaźniki aby mogły pełnić swoja rolę, muszą być zjawiskiem obserwowalnym.

W oparciu o przyjęte problemy i założone hipotezy robocze można wyróżnić następujące zmienne zależne i niezależne oraz odpowiadające im wskaźniki:

PRZYKŁAD I:

Tabela 1. Zmienne zależne i wskaźniki problemów badawczych

ZMIENNE ZALEŻNE	WSKAŹNIKI
postawa ciała	skrzywienie kręgosłupa, koślawość, płaskostopie, prawidłowa
aparat mowy	jąkanie, seplenienie
sprawność fizyczna i manualna	otyłość, inne wady fizyczne, sprawny
rozwój społeczny	nieprawidłowy, prawidłowy
przewlekłe choroby	cukrzyca, alergia, epilepsja, astma, brak
wady wzroku	krótkowzroczność, dalekowzroczność, brak
wady słuchu	niedosłuch, jednostronne uszkodzenie słuchu, prawidłowy
dysleksja	trudności w czytaniu, trudności w pisaniu, trudności w liczeniu, brak

Tabela 2. Zmienne niezależne i wskaźniki problemów badawczych

ZMIENNE NIEZALEŻNE	WSKAŹNIKI
płeć	dziewczynka, chłopiec
wykształcenie rodziców	ukończona szkoła
liczebność rodziny	dzietność
opieka przedszkolna	przedszkole, klasa „O”, brak
zasobność finansowa rodziny	dom, samochód, komputer

PRZYKŁAD II:

Tabela 3. Zmienne zależne i wskaźniki problemów badawczych

ZMIENNE ZALEŻNE	WSKAŹNIKI
odmienne zachowanie	jest, nie występuje
zachowanie zakochanych wobec otoczenia	serdeczność, uśmiech, pomoc innym, dzielenie się swoja radością, mrukliwość, niechęć wobec innych
motywowanie do innych niecodziennych czynów	farbowanie włosów, tatuaż, zdobywanie lepszych ocen, przezwyciężanie słabości, bierne oczekiwanie
wpływ na życie	łatwiejsze, trudniejsze
sposób widzenia świata	radosny, niezmieniony, przewidujący nieszczęście, prognozujący lepszą przyszłość
postrzeganie ukochanej osoby	zalety, wady, zalety i wady
sposoby pojmowania miłości	uczucie, namiętność, erotyka, bliskość psychiczna, wspólna wizja przyszłości

Tabela 4. Zmienne niezależne i wskaźniki problemów badawczych

ZMIENNE NIEZALEŻNE	WSKAŹNIKI
płeć	dziewczynka, chłopiec
wiek	14 lat, 15 lat, 16 lat
miejsce zamieszkania	miasto, wieś
okazywanie miłości przez rodziców uczniów	często, rzadko, nigdy, zawsze

Zaprezentowane w tabelach zmienne i wskaźniki pozwolą na przygotowanie procedury badań, a co za tym idzie, na ustalenie na podstawie jakich obserwowanych danych będą orzekać o występowaniu zmiennych.

W diagnostyce bardzo ważną rolę odgrywają odpowiednio dobrane metody i techniki badawcze. Aby można było odpowiedzieć sobie na nurtujące w problemie badawczym pytanie, z całą pewnością należy posiadać określone dane empiryczne, które w odpowiedni dla danego przypadku należy poddać analizie.

M. Łobocki, Metody badań pedagogicznych, PWN Warszawa 1999, s. 103.

J. Brzeziński, Metodologia badań psychologicznych, PWN 1996, s. 51.

J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1995, s. 48.

T. Plich, T. B, Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe, jakościowe. Wydawnictwo Akademickie

ŻAK, Warszawa 2001, s. 46.

M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Wydawnictwo IMPULS, Kraków 2009, s. 26.

J. Sztumski, Wstęp do metod i technik … op. cit., s. 49.

Tamże, s. 49.

Tamże, s. 50.

M. Łobocki, Metody i techniki … op. cit., s. 39.

S. Nowak, Metodologia badań społecznych, PWN, Warszawa 2007, s. 38.

Tamże, s. 35.

S. Nowak, Metodologia badań …op. cit., s. 39.

---