PROCES STARZENIA SIĘ W ASPEKCIE BIOLOGICZNYM, PSYCHOLOGICZNYM ORAZ SOCJOEKONOMICZNYM
TEORIE STARZENIA SIĘ
Proces starzenia się jest bardzo złożony. Jego źródła leżą w wielu różnych mechanizmach. Starzenie dotyczy wszystkich organizmów wielokomórkowych.
Zdefiniowanie wieku starszego sprawia duże trudności. Najprostsza definicja opiera się na
kryterium wiekowym, przyjmującym 65 rok życia
Według klasyfikacji Światowej Organizacji Zdrowia starość dzieli się na trzy podokresy:
lata 60 - 75 to wiek podeszły,
75- 90 starczy,
a po 90 roku życia wiek sędziwy, tzw. długowieczność.
Niektórzy autorzy proponują bardziej szczegółowy podział:
- wiek starszy (65 - 75 lat)
- wiek podeszły (76 - 85 lat)
- wiek sędziwy (≥ 86 lat)
Rosławski dzieli starość na cztery okresy:
Okres przedstarczy (54 64), w którym sprawność i wydolność fizyczna są jeszcze dobre, ale powinno się już realizować działania opóźniające proces starzenia się. Szczególnie należy dążyć do eliminowania czynników sprzyjających nasilaniu się miażdżycy, powstawaniu otyłości, cukrzycy, choroby obturacyjnej płuc i chorób narządu ruchu
Okres wczesnej starości (65-74), kiedy następuje zmniejszanie się aktywności fizycznej i psychicznej, nasilają się objawy istniejących chorób i na pierwszy plan wysuwają się problemy zdrowotne
Okres późnej starości (75-84), kiedy współistnieje już wiele chorób oraz pogarszają się warunki socjalne i ekonomiczne
Końcowy okres starzenia się, który rozpoczyna się po 85 r.ż., ponieważ osoba jest bardzo niesprawna i ma znacznie ograniczoną zdolność do samodzielnej egzystencji
Należy jednak pamiętać, że na starość pracujemy przez całe życie. Albowiem każdy etap życia wpływa na etap następny. W ten sposób starość każdego człowieka jest jego losem indywidualnym, zależnym od tego, jak ukształtował swoje życie.
Starzenie związane jest z zapadalnością na choroby. Bycie chorym oznacza nie tylko stan biologiczny organizmu, ale również sytuację społeczną chorego. Definicja stanu choroby określa, zatem wzory zachowania jednostki chorej i jej najbliższego otoczenia. To społeczne rozumienie roli chorego wpływa także na zachowanie się jednostki w chorobie. Uznawanie danego stanu biologicznego organizmu za chorobę pociąga za sobą określone reakcje.
Utrata zdolności adaptacji do świata zewnętrznego, ból i niemożność wykonywania czynności, które były celem dotychczasowego życia, jest największą tragedią chorego. Wartość zdrowia sama w sobie domaga się zdecydowanych działań ochronnych. Zobowiązania do kategorycznej działalności na rzecz ochrony zdrowia E. Kant nazwał imperatywem kategorycznym, co oznacza, że obecność drugiej istoty w sytuacji cierpienia i osamotnienia jest faktem doniosłym, pozwalającym na doznanie wartości. Wartości tych doznaje zarówno osoba cierpiąca, która znajduje siły do przeciwdziałania chorobie, jak i opiekun niezbędny do podtrzymania aktywności chorego w jego zmaganiach z nieszczęściem.
Starzenie się jako proces zachodzący w organizmie żywym można analizować w kilku aspektach jako proces pierwotny, naturalnie występujący, czyli starzenie fizjologiczne i starzenie patologiczne, starzenie wtórne.
Starzenie się pierwotne, czyli fizjologiczne.
Starzenie się, a w efekcie śmierć organizmu można rozpatrywać jako proces fizjologiczny. Według opinii współczesnej genetyki jest to proces uwarunkowany genetycznie. Komórki w miarę pełnienia coraz bardziej skomplikowanych funkcji, czyli wraz z coraz bardziej szczegółowym różnicowaniem się, tracą zdolność do podziału. Oczywisty dla przyrodnika jest fakt, że fizjologicznie komórka może odnawiać się poprzez podział. Jeśli nie dzieli się w określonym czasie, ulega zwyrodnieniu - umiera. Najwcześniej zdolność do podziału tracą komórki najbardziej zorganizowane i zróżnicowane, takie jak wyspecjalizowane komórki nerwowe czy gruczołowe - wewnątrzwydzielnicze. Uważa się, że wraz z rozwojem organizmu najszybciej przestają się dzielić komórki nerwowe, a następuje to, gdy organizm osiąga 2 rok życia. Czynniki genetyczne mają znaczenie, gdy rozpatrujemy szybkość procesu starzenia się. Nie wiemy, które konkretnie geny determinują i wzrost, i starzenie się. Z pewnością jest to proces dziedziczenia wielogenowego. Nie należy tego rodzaju genetycznego uwarunkowania rozpatrywać w kategoriach obciążeń genetycznych, a jedynie w kategoriach zmienności w populacji ludzkiej.
Starzenie się patologiczne, czyli wtórne
Wtórne (chorobowe) starzenie mogą przyspieszać różne czynniki. Wymieńmy je w kolejności zgodnej z wpływem na przyspieszenie procesu starzenia:
· niewłaściwe odżywianie
· promieniowanie jonizujące
· stres psychiczny
· nałogi i uzależnienia
· brak ruchu
· hałas
· wibracje
· niewłaściwy mikroklimat
Tak wygląda lista zagrożeń, które akcelerują i tak nieunikniony proces starzenia się, przyspieszają zużycie biologiczne organizmu. Niekiedy choroby uwarunkowane genetycznie przy narażeniu na szeroko pojęte czynniki środowiska doprowadzają do stanu patologii, akceleracji starzenia się. Po urodzeniu się człowieka jego genotyp, czyli uwarunkowanie genetyczne jest już zdeterminowane i nie mamy na to wpływu, mamy jednak wpływ na czynniki środowiskowe i mimo, że nie zatrzymamy procesu starzenia się całkowicie, można go opóźnić, a co najważniejsze sprawić, żeby odbywał się w sposób harmonijny.
Biorąc pod uwagę uzasadnione, acz rozbieżne stanowiska badaczy problemów starości, związanych z wyznaczeniem dolnej granicy starości, przyjmuję ustalenia Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) 60 r.ż. Jest to, bowiem stosunkowo łatwy do ustalenia, podlegający obiektywnemu pomiarowi (w jednostkach czasu) wiek metrykalny, chronologiczny, kalendarzowy. Uwzględniany jest w stosunkach prawnych, urzędowych. Nie spełnia jednak kryteriów uniwersalności (różnice osobnicze) i nie może być uznany przez gerontologów za obiektywny wskaźnik starości. Przykładowo poszczególne rasy i narody starzeją się dyferencjalnie lub wzorcową, czyli typowo dla danego obszaru, jego klimatu i rasy tam zamieszkującej. Dyferencjalność procesu starzenia się polega na różnicach w jego tempie w zależności od rasy, klimatu, trybu życia, odżywiania. Na przykład Eskimosi lub środkowoafrykańscy Murzyni żyją przeciętnie 30 lat, a 50-ty rok życia to w owych skrajnych warunkach wiek bardzo zaawansowany. Natomiast Armenia, Azerbejdżan, Gruzja, kraj Hunza zwany Szczęśliwą Doliną (Himalaje), dolina Vilcambamba w ekwadorskich Andach i Półwysep Bałkański są obszarami długowieczności społeczeństw. Ich członkowie żyją niejednokrotnie ponad 100 lat, ciesząc się zdrowiem i sprawnością. Natomiast wzorzec starzenia się i starości dla rasy białej zamieszkującej Europę, to: okres starzenia się - 40 - 70 lat i starości - wiek powyżej 70 lat (Wiśniewski - Roszkowska 1989). Starość jako stan należy rozpatrywać w powiązaniu ze starzeniem się jako procesem, z jego demograficznymi, ekonomicznymi i społecznymi konsekwencjami, dostrzegając zarazem biologiczne i psychologiczne aspekty osobniczego starzenia się.
TEORIE PROCESU STARZENIA SIĘ.
Niewątpliwie, aby zapobiegać skutecznie procesowi starzenia, należy znać jego patogenezę. Powstało szereg teorii, które próbują odpowiedzieć na pytanie, dlaczego organizm musi się starzeć:
1. Teoria zegarowa
Powstała jako wynik obserwacji dynamiki rozwoju i zaniku elementów układu dokrewnego.
Uznaje, że organizm posiada swój własny program rozwoju. Program ten warunkuje czas funkcjonowania poszczególnych narządów i układów. Programator umiejscawiano pierwotnie w podwzgórzu. Uważano, że sterowany czasem program wyznacza moment zaniku funkcji nadzorowanych np. przez podwzgórze, i tak w odpowiednim czasie zanika grasica, gonady, przysadka itd. Podwzgórze jako element zawiadujący układem dokrewnym wyznacza okresy życia i moment zaniku, a w efekcie śmierci.
Teoria musiała zostać zweryfikowana wraz z rozwojem genetyki. Wiadomo, że jeśli starzenie jest zaprogramowane, to z pewnością w materiale genetycznym.
2. Teoria błędów Orgela
Teoria ta zakłada, że w czasie podziałów komórki i multiplikacji materiału genetycznego występują błędy syntezy, szczególnie w strukturze DNA. Błędy pojawiają się przy kolejnych podziałach, niektóre nie są naprawiane. Wraz z ilością podziałów komórkowych następuje akceleracja problemu. Wadliwe kopie materiału genetycznego dają w efekcie niepełnowartościowe peptydy, wadliwie funkcjonujące komórki, narządy tkanki itd. Nie wiadomo do końca, czy błędy syntezy są wynikiem zdarzeń przypadkowych, czy też mają podłoże genetyczne. Na podstawie obserwacji in vitro stwierdzono, że komórka niezależnie od błędów może odtworzyć się kilkadziesiąt razy, później ulega zwyrodnieniu.
Wiadomo także, że każda komórka ma system naprawy DNA. On także jednak może ulegać błędom.
3. Teoria immunologiczna
Zauważono, że z wiekiem układ odpornościowy jest mało sprawny. Człowiek łatwiej zapada na choroby zakaźne. Stwierdzono wyraźne obniżenie parametrów odporności humoralnej i komórkowej, jak również osłabienie aktywności makrofagów. Zauważono także fakt występowania przeciwciał przeciwjądrowych, co mogłoby sugerować autoagresję. Histolodzy wiążą powstawanie blaszek starczych z procesami immunologicznymi. Zauważono, że większość chorób z grupy autoagresji ma swój początek w wieku podeszłym Poza tym liczne dane literaturowe sugerują udział procesów immunologicznych w etiopatogenezie chorób degeneracyjnych, np. choroba Alzheimera.
4. Teoria wolnych rodników
Jest to niewątpliwie najbardziej popularna teoria starzenia się. A oto w dużym uproszczeniu jej założenia.
Wolne rodniki są to bardzo aktywne cząstki powstające w procesie normalnego metabolizmu. Wolne rodniki posiadają pewną liczbę elektronów, a ich struktura i zdolność do oddawania elektronu powoduje, że szczególnie łatwo wchodzą w reakcje z wieloma związkami.
Często reagują z DNA i z fosfolipidami błon komórkowych, zmieniając antygenowość błon komórkowych. Ponadto hamują syntezę prostaglandyn i przez to ułatwiają rozwój miażdżycy. Powodują powstawanie dystrofii barwnikowej komórek. Zauważono, że w mózgu chorych na chorobę Parkinsona czy Alzheimera gromadzi się w neuromelanina, która powstaje w wyniku działania wolnych rodników. Gromadzenie się w skórze tzw. starczego barwnika - lipofuscyny jest także wynikiem działania wolnych rodników.
Ze względu na zanieczyszczenie środowiska i promieniowanie jonizujące organizm ludzki coraz bardziej narażony jest na działanie wolnych rodników. Niemniej warto pamiętać, że ich źródłem jest także dieta obfita w nasycone kwasy tłuszczowe.
Teoria wolnych rodników jest spójną teorią starzenia się organizmu. Łączy i uzupełnia wszystkie inne teorie. Stosowanie terapii antyoksydacyjnej ma, zatem duże uzasadnienie naukowe.
5. Teoria wiązań krzyżowych
Założeniem teorii jest fakt, że usztywnianie strukturalne materiału genetycznego (DNA) poprzez tworzenie wiązań wewnątrz cząsteczki prowadzi do jego degeneracji. Różnego rodzaju metabolity, także i wolne rodniki, powodują, że długołańcuchowe struktury w naszym organizmie tworzą między sobą połączenia krzyżowe wewnątrz- i międzyłańcuchowe, co usztywnia cząsteczkę i z czasem komórka ulega degeneracji, a tkanki tracą swoje właściwości. Ten proces jest szczególnie wyraźny w obfitej w kolagen tkance łącznej. Wiązania krzyżowe w kolagenie prowadzą do zmniejszenia elastyczności tkanki. Tkanka łączna natomiast jest tkanką skóry i naczyń i w myśl tej teorii one głównie starzeją się.
ZNAMIONA STAROŚCI
Biologiczne
Mają charakter inwolucyjny i dotyczą zarówno struktury, jak i funkcji organizmu:
Zaniki tkanek i narządów,
Polimorficzne zwyrodnienia
Śród i poza odwodnienie tkanek z utratą wody (60-45%)
Zwiększenie ilości tkanki tłuszczowej
Upośledzenie reaktywności i zdolności adaptacyjnych układów
Upośledzenie szlaków metabolicznych
Obniżona zdolność do naprawy i autoodnowy
Psychologiczne
Dotyczą przede wszystkim osobowości, pamięci oraz intelektu
- zmniejszenie ilości zainteresowań, zwłaszcza rzeczami nowymi
- zasadniczość i sztywność poglądów
- lęk przed wszystkim nowym i zmianami
- osłabienie kojarzenia
- zmiany wrażliwości uczuciowej, łatwe wzruszanie się
- poczucie nieomylności (tzw. starcza mądrość)
- skąpstwo
- zbieranie przedmiotów bezużytecznych
- lekceważenie nowych czasów i młodego pokolenia
- drażliwość
- skłonność do zamykania się w sobie
- koncentracja na swoich dolegliwościach
- poczucie niedopasowania i irytacji otaczającym światem
- uwaga - niepodzielna i bardzo uzależniona od wzroku
- pamięć świeża osłabiona
- myślenie bardzo konkretne i dosłowne
Społeczne
Charakteryzują straty i spadek poczucia własnego znaczenia. Głównymi wartościami „dotkniętymi” starością są: dla kobiet rodzina, dla mężczyzn praca.
W obrębie rodziny starszy człowiek traci pozycję i znaczenie. Następuje zmiana ról z „dobro-dawcy” na „dobro-biorcę”. Czasem po usamodzielnieniu się dzieci, pozostaje syndrom „pustego gniazda” z nadmiarem czasu, ale brakiem środowiska, gdyż rówieśnicy stopniowo umierają.