Archeologia procesualna (Nowa Archeologia) - orientacja badawcza we współczesnej archeologii, szczególnie twórcza i aktywna w latach 60., 70. i 80. XX w.
Funkcjonalizm i neoewolucjonizm doprowadziły do powstania niezwykle ważnego nurtu teoretycznego czy orientacji badawczej w archeologii, zwanej „Nową Archeologią” lub "archeologią procesualną". Początek Nowej Archeologii wiąże się z osobą Lewisa Roberta Binforda, który zarysował nowy program teoretyczny w 1962 r. w artykule Archaeology as anthropology, opublikowanym w periodyku "American Anthropologist". Binford stwierdził, że archeologia może osiągnąć taki sam cel jak antropologia - zrozumienie funkcjonowania systemów społeczno-kulturowych (optymizm poznawczy). Binford nawiązał do myśli Leslie White'a (którego był studentem), twierdząc, że obserwowane przez archeologów źródła (odnoszące się przede wszystkim do podsystemu technologicznego) pozwalają zrekonstruować całość systemu społeczno-kulturowego. Nawiązał także do koncepcji Grahame'a Clarke'a i Juliana Stewarda, uważając kulturę za sposób adaptacji do środowiska. Zmianę kulturową widział jako zapoczątkowaną przez czynniki zewnętrzne, pozakulturowe, przede wszystkim o charakterze ekologicznym.
W Anglii twórcą podobnego nurtu teoretycznego był David Clarke, autor słynnej książki Analytical archaeology (1968).
Najważniejsze cechy „nowej archeologii”:
optymizm poznawczy (tzw. przesłanka pompejańska - każde stanowisko archeologiczne, tak jak Pompeje - jest zatrzymanym w ruchu, skamieniałym systemem społeczno-kulturowym), poznanie przeszłości jest w związku z tym kwestią zastosowania odpowiednich metod badawczych;
nacisk na wyjaśnianie procesów i zjawisk (dedukcja logiczna, wyjaśnianie przez odwołanie się do praw ogólnych, argumentacja logiczna, tworzenie hipotez badawczych, zastosowanie statystyki matematycznej, metod komputerowych), a nie tylko na ich opis,
podejście systemowe,
analiza procesów zmian, powodowanych przez czynniki ekologiczne, demograficzne i ekonomiczne,
próba znalezienia uniwersalnych praw rządzących ludzkim zachowaniem,
budowa modeli
prowadzenie badań zorientowanych na rozwiązanie jakiegoś problemu
W połowie lat 80. wskutek krytyki wychodzącej z różnych założeń, pojawiła się nowa orientacja badawcza w archeologii, zwana "archeologią postprocesualną"
Archeologia płci kulturowej (gender archaeology) - orientacja badawcza współczesnej archeologii, mieszcząca się w ogólnym paradygmacie archeologii postprocesualnej. Zajmuje się ona badaniem ról społecznych i kulturowych pełnionych przez kobiety i mężczyzn w dawnych społeczeństwach, na podstawie źródeł archeologicznych.
Funkcjonalizm w archeologii
Jednym z przedstawicieli funkcjonalizmu archeologii był słynny uczony brytyjski Vere Gordon Childe (1892-1957). Co prawda Childe początkowo, w duchu dyfuzjonizmu, przypisywał większość innowacji kulturowych wpływom bliskowschodnim, jednak w późniejszym okresie, pod wpływem funkcjonalizmu i marksizmu, zainteresował się mechanizmami funkcjonowania systemów społeczno-kulturowych, a przede wszystkim aspektami ekonomicznymi tego funkcjonowania, handlem jako motorem rozprzestrzeniania się innowacji, powstawaniem zróżnicowania społecznego i majątkowego w wyniku rozwoju gospodarczego, etc.
Innym funkcjonalistą w archeologii był uczony brytyjski Grahame Clark. Twierdził on, że celem archeologii powinny być przede wszystkim studia nad sposobem życia ludzi w przeszłości, znaleziska archeologiczne winny być zatem rozpatrywane z funkcjonalistycznego punktu widzenia. Uważał, że podstawową rolą kultury jest zapewnienie społeczeństwu warunków do przeżycia, a więc wszystkie jej aspekty znajdują się do pewnego stopnia pod wpływem ograniczeń narzucanych przez warunki naturalne i środowisko. Celem archeologa winno być, według Clarke'a, zrekonstruowanie struktury ekonomicznej, organizacji życia społecznego i politycznego, systemu wierzeń i wartości oraz zrozumienie jak te różne instytucje i wytwory kultury są ze sobą powiązane jako części funkcjonującego systemu. Interesował się szczególnie aspektami ekologicznymi, badał sposoby adaptacji człowieka do środowiska, sposoby zdobywania pożywienia, etc.
W Stanach Zjednoczonych przedstawicielami funkcjonalizmu w archeologii byli Walter Taylor i Gordon Willey, którzy zapoczątkowali nowoczesne studia nad systemami osadniczymi dawnych społeczności ludzkich.
Macierz (lub diagram) Harrisa to wynaleziony przez brytyjskiego archeologa Edwarda Cecila Harrisa w roku 1973 sposób graficznej prezentacji stratyfikacji stanowiska archeologicznego.
Harris, po ukończeniu studiów archeologicznych w Stanach Zjednoczonych i Anglii, brał udział w wykopaliskach archeologicznych na wielowarstwowych stanowiskach archeologicznych z okresu wczesnego średniowiecza w Bergen w Norwegii i w Winchester w Anglii. Tu zetknął się z problemem konieczności prezentacji graficznej skomplikowanych układów stratygraficznych, obejmujących niekiedy kilka tysięcy indywidualnych jednostek stratygraficznych. Wynaleziony przez niego sposób, niezwykle prosty i intuicyjny, od ponad 30 lat używany jest przez wszystkich archeologów na świecie, którzy prowadzą wykopaliska stratygraficzne. Każda jednostka stratygraficzna, zarówno warstwowa, jak i bezwarstwowa jest w Macierzy Harrisa przedstawiana w postaci prostokąta, a relacje stratygraficzne pomiędzy jednostkami przedstawiane są za pomocą linii.
W 1979 r. Harris opublikował książkę "Principles of archaeological stratigraphy" (Zasady stratygrafii archeologicznej), która przełożona została na pięć języków (w tym dwukrotnie wydana została po polsku). W książce tej nie tylko przedstawił sposób tworzenia Macierzy Harrisa, ale usystematyzował także całą dotychczasową wiedzę na temat stratygrafii stanowisk archeologicznych, wprowadzając np. pojęcie warstwowych i bezwarstwowych jednostek stratygraficznych. W późniejszym okresie Harris był inicjatorem zastosowania swojej "macierzy" także do graficznej prezentacji historii obiektów architektonicznych.
Opracowano kilka programów komputerowych (np. ArchEd), które automatycznie tworzą zbiorczą Macierz Harrisa dla całego stanowiska archeologicznego na podstawie wycinkowych informacji dotyczących relacji pomiędzy poszczególnymi jednostkami jego stratygrafii. Podejmowane są też próby dodania do dwuwymiarowej oryginalnej macierzy Harrisa trzeciego wymiaru, odzwierciedlającego rzeczywiste fizyczne położenie danej jednostki stratygraficznej na stanowisku archeologicznym [[1]]
Na proces ten wpływają trzy najważniejsze czynniki:
ukształtowanie podłoża, na którym odbywa się proces stratyfikacji (inna nazwa to zbiornik depozycji). Pojęcie to obejmuje naturalne formy terenu takie jak np wąwozy i sztuczne będące dziełem człowieka np jamy, wnętrza pomieszczeń itp.
działalność człowieka.