Samorząd terytorialny
Samorząd terytorialny ma w Polsce długą tradycję, jego rozwój rozpoczął się zaraz po odzyskaniu niepodległości w 1918 r., ale jego działalność została jednolicie uregulowana w 1933 r. Po II wojnie światowej samorząd terytorialny funkcjonował, przez pewien czas, w postaci rad gminnych i zarządów gminy, oraz rad i zarządów miejskich i powiatowych, zlikwidowany został jednak 1950 r., tworząc jednolitą strukturę rad narodowych, które nie były już organami samorządu, ale terenowymi organami władzy państwowej.
Od 1 stycznia 1999 r. obowiązuje w Polsce nowy podział terytorialny obejmujący:
- gminę,
- powiat
- województwo.
Samorząd terytorialny stanowią regionalne, powiatowe i gminne wspólnoty samorządowe, umiejscowione na trzech stopniach samorządu terytorialnego. Z takiego podziału nie wynikają jednak stosunki nadrzędności i podporządkowania między poszczególnymi wspólnotami.
GMINA
Gmina jest - zgodnie z art. 1 ustawy o samorządzie gminnym - wspólnotą samorządową oraz odpowiednim terytorium. Przez pojęcie wspólnoty samorządowej należy rozumieć prawnie zorganizowany, terytorialny związek osób. Gminy tworzy, łączy, znosi i ustala ich granice Rada Ministrów w formie rozporządzenia.
Obecnie istnieje w Polsce 2489 gmin.
Do zadań gminy należy przede wszystkim zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty. Do zadań własnych gminy zaliczyć należy sprawy z zakresu:
a) infrastruktury technicznej gminy (np.: gminne drogi, ulice, place, kanalizacja, komunalne budownictwo mieszkaniowe),
b) infrastruktury społecznej (np.: ochrona zdrowia, oświata, kultura),
c) porządku i bezpieczeństwa publicznego (np.: organizacja ruchu drogowego, ochrona przeciwpożarowa),
d) ładu przestrzennego i ekologicznego (planowanie przestrzenne, gospodarka terenami, ochrona środowiska).
Podmiotami upoważnionymi do rozstrzygania w sprawach gminy są władze gminy. Głównym organem władz gminy jest wspólnota samorządowa, którą z mocy prawa tworzą mieszkańcy gminy. Wspólnota ta podejmuje rozstrzygnięcia bezpośrednio w głosowaniu wyborczym oraz w referendum, a także poprzez organy gminy. W referendum mogą brać udział wszyscy mieszkańcy gminy uprawnieni do głosowania. Szczegółowe zasady określa ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików wojewódzkich. W sprawach samo opodatkowania się, ustawa gminna przewiduje wyłączność referendum. Może ono być ponadto przeprowadzone w każdej innej sprawie ważnej dla gminy. Decyduje o tym rada gminy, jeżeli ma ono zostać przeprowadzone z jej inicjatywy. O przeprowadzeniu referendum mogą zdecydować również obywatele, jeżeli z inicjatywą wystąpi co najmniej 1/10 uprawnionych.
Zgodnie z art. 18 ustawy samorządowej rada gminy jest we wszystkich sprawach z zakresu działania gminy, jeżeli ustawy nie stanowią inaczej. Ustawa określa również katalog spraw, należących do wyłącznej właściwości gminy. Zaliczymy do nich:
a) organizacyjne (np.: uchwalanie statutu gminy, ustalanie zakresu działania jednostek pomocniczych),
b) finansowo - majątkowe (np.: przekazywanie jednostkom pomocniczym składników mienia do korzystania oraz zasad przekazywania im składników mienia do korzystania);
c) osobowe (wybór i odwołanie zarządu gminy, powoływanie i odwoływanie sekretarza oraz skarbnika gminy),
d) kierowniczo - kontrolne (np.: rozpatrywanie sprawozdań z zakresu wykonania budżetu oraz podejmowania uchwały w sprawie udzielenia lub nie udzielenia absolutorium zarządowi z tego tytułu),
e) inne (podejmowanie uchwał w sprawach herbu gminy, nazw ulic i placów publicznych, wznoszenia pomników, nadawania honorowego obywatelstwa).
Gmina jest podzielona terytorialnie na jednostki pomocnicze, takie jak sołectwa na obszarach wiejskich, a dzielnice czy osiedla w miastach, wreszcie miasta na terenie gminy. Tworzy je w drodze uchwały rada gminy, z urzędu, po przeprowadzeniu konsultacji z mieszkańcami lub z inicjatywy samych mieszkańców. Zasady tworzenia jednostek pomocniczych określa statut gminy. Organizacja i zakres działania sołectwa, dzielnicy lub osiedla ustala rada gminy indywidualnie w formie odrębnego statutu.
POWIAT
Struktura administracji państwowej na poziomie powiatu jest analogiczna do struktury gminy (zobacz temat podział administracyjny, podtemat gmina). Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym stanowi w art. 1, że przez powiat należy rozumieć lokalną wspólnotę samorządową oraz odpowiednie terytorium. Występują dwa rodzaje powiatów: zasadnicza jednostka podziału terytorialnego, która obejmuje całe obszary graniczących ze sobą gmin - powiat ziemski albo cały obszar miasta - miasto na prawach powiatu. Powiat powinien obejmować obszar możliwie jednorodny ze względu na układ osadniczy i przestrzenny oraz więzi społeczne i gospodarcze, zapewniające zdolność wykonywania zadań publicznych.
Powiaty tworzy, łączy dzieli oraz znosi Rada Ministrów, po zasięgnięciu opinii zainteresowanych rad gmin, rad powiatów i sejmików województw, w drodze rozporządzenia określającego gminy wchodzące w skład powiatów oraz nazwy powiatów i siedziby ich władz.
W Polsce jest aktualnie 373 powiaty, w tym: 308 ziemskich; 65 miast na prawach powiatu.
Zadania powiatu określa art. 4 ustawy powiatowej, według którego powiat wykonuje zadania publiczne o charakterze ponadgminnym w zakresie:
a) infrastruktury technicznej (np.: transport i drogi publiczne);
b) infrastruktury społecznej (np.: edukacja publiczna, kultura fizyczna i turystyka, promocja powiatu);
c) porządku i bezpieczeństwa publicznego (ochrona przeciwpowodziowa, przeciwpożarowa);
d) ład przestrzenny i ekologiczny (geodezja, zagospodarowanie przestrzenne i nadzór budowlany)
Zgodnie z art. 12 ustawy powiatowej, do wyłącznej właściwości powiatu należą sprawy:
a) organizacyjne (np.: uchwalanie statutu powiatu);
b) planistyczne (uchwalanie budżetu powiatu);
c) finansowo - majątkowe (np.: podejmowanie uchwał w sprawach wysokości podatków i opłat w granicach określonych ustawami, emitowanie obligacji oraz określanie zasad ich zbywania);
d) osobowe (wybór i odwołanie zarządu powiatu, powoływanie i odwoływanie na wniosek starosty sekretarza oraz skarbnika powiatu);
e) kierowniczo - kontrolne (np.: rozpatrywanie sprawozdania z wykonania budżetu oraz podejmowania uchwały w sprawie udzielenia lub nieudzielenia absolutorium zarządowi z tego tytułu),
f) inne (podejmowanie uchwał w sprawach herbu i flagi powiatu).
Zespolenie aparatu administracyjnego ma miejsce na wszystkich płaszczyznach administracji samorządowej. Zarząd powiatu wykonuje zadania powiatu przy pomocy starostwa powiatowego, kierowników powiatowych służb, inspekcji i straży oraz jednostek organizacyjnych powiatu, które wspólnie tworzą powiatową administrację zespoloną.
WOJEWÓDZTWO
Województwo jako jednostką samorządu terytorialnego jest przewidziane w art. 164 Konstytucji. Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa stanowi w art. 1, że województwo oznacza: jednostkę samorządu terytorialnego - regionalną wspólnotę samorządową oraz największą jednostkę zasadniczego podziału terytorialnego kraju w celu wykonywania administracji publicznej.
Nowe województwa utworzono na podstawie ustawy z dnia 24 lipca 1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa. Zgodnie z powyższą ustawą, zmiana granic województw, w tym związana z tworzeniem, łączeniem, dzieleniem, znoszeniu powiatów, następuje w drodze rozporządzenia Rady Ministrów, po zasięgnięciu opinii organów jednostek samorządu terytorialnego, których zmiana dotyczy.
W Polsce jest aktualnie 16 województw.
Regionalne usytuowanie samorządu województwa sprawia, że jest on właściwy w sprawach określania strategii rozwoju województwa realizowanej przez programy wojewódzkie, która uwzględnia zgodnie z ustawą następujące cele:
- pielęgnowanie polskości oraz rozwój i kształtowanie świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej mieszkańców;
- pobudzanie aktywności gospodarczej;
- podnoszenie poziomu konkurencyjności i innowacyjności gospodarki województwa;
- zachowanie wartości środowiska kulturowego i przyrodniczego przy uwzględnieniu potrzeb przyszłych pokoleń;
- kształtowanie i utrzymanie ładu przestrzennego.
Samorząd województwa wykonuje zadania o charakterze wojewódzkim określone ustawami, w szczególności w zakresie:
- infrastruktury technicznej;
- infrastruktury społecznej;
- bezpieczeństwa publicznego;
- ładu przestrzennego i ekologicznego.
Referendum jest sposobem bezpośredniego sprawowania władzy w sprawach ważnych dla województwa. W referendum mogą brać udział wszyscy mieszkańcy województwa uprawnieni do głosowania. Szczegółowe zasady określa ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików wojewódzkich. Ustawa wojewódzka przewiduje wyłączność referendum w sprawie odwołania sejmiku województwa przed upływem kadencji. Może ono być ponadto przeprowadzone w każdej innej ważnej dla województwa sprawie z zakresu jego zadań. Decyduje o tym sejmik województwa, jeżeli przeprowadza referendum z własnej inicjatywy. O przeprowadzeniu referendum mogą zdecydować również obywatele, jeżeli z inicjatywą wystąpi co najmniej 1/10 uprawnionych.
Do wyłącznej właściwości sejmiku należą sprawy:
a) prawotwórcze (stanowienie aktów prawa miejscowego);
b) organizacyjne (np.: uchwalanie statutu województwa);
c) planistyczne (np.: uchwalanie budżetu powiatu);
d) finansowo - majątkowe (np.: podejmowanie uchwał w sprawach zasad i trybu gospodarowania mieniem wojewódzkim; w sprawie trybu prac nad projektem uchwały budżetowej);
e) osobowe (wybór i odwołanie zarządu województwa, powoływanie i odwoływanie na wniosek marszałka województwa skarbnika województwa);
f) kierowniczo - kontrolne (np.: rozpatrywanie sprawozdań z wykonania budżetu oraz podejmowania uchwały w sprawie udzielenia lub nieudzielenia absolutorium zarządowi z tego tytułu),
g) w zakresie współpracy zagranicznej (podejmowanie uchwał w sprawach: uczestnictwa w międzynarodowych zrzeszeniach regionalnych i innych formach współpracy regionalnej).
Sejmik województwa wybiera ze swego składu przewodniczącego oraz 1 do 3 wiceprzewodniczących. Jego obrady mają charakter sesyjny, a sesje są czasowo ograniczone. W związku z szerokim zakresem zadań sejmiku istnieje potrzeba przekazywania części jego zadań innym organom do rozstrzygania - z wyłączeniem spraw zastrzeżonych do wyłącznej właściwości sejmiku; do zaopiniowania, bądź opracowania projektu rozstrzygnięcia - we wszystkich sprawach.
Ważną rolę odgrywają komisje - organy wewnętrzne sejmiku. Ich istnienie, przedmiot działania oraz skład osobowy zależy od uznania rady, która może powoływać zarówno komisje stałe (z których jedna ma charakter obligatoryjny - komisja rewizyjna dla kontroli zarządu i wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych) jak i komisje doraźne (dla wykonania zadań nadzwyczajnych).