GEORG WILHELM FRIEDRICH HEGEL

Lata życia: 1770 - 1831

Trzeci obok Vasariego i Winckelmanna ojciec historiografii sztuki.

1. Nota wstępna:

• jego wpływ na myśl o sztuce miała największy i najszerzej zakrojony wymiar

• filozofia Hegla obejmowała rozmaite dziedziny humanistyki

• wykreowanie modelu myślenia o historii sztuki, który doczekał się licznych kontynuacji i nawiązań

• Heglowska filozofia wryła się głęboko w świadomość nauki

• filozofia stanowi byt absolutny

• duch objawia się stopniowo w dziejach (myśl, filozofia, teologia, sztuka jako artykulacja świadomości ludzkiej)

• duch ma naturę logiczną, jest poznawalny (stanowi on czysty rozum, czystą świadomość)

• wolność oznacza doskonałą, pełną samoświadomość ducha

• sztuka, religia, filozofia  duch objawia się w sposób najbardziej pełny

• dialektyka i logika dialektyczna

• byt absolutny jest całością i jednością

• zwraca uwagę na brak antynomii (logiczne prowadzenie do starcia się sprzeczności)

• teza i antyteza ścierają się, tworząc dynamiczny ruch, popęd

• na wyższym etapie świadomości teza i antyteza okazują się jednością i tworzą kolejna tezę

• materia jako antyteza ducha

• oddzielenie ducha i materii jako najważniejszych antytetycznych pierwiastków ( Heglowska koncepcja piękna - piękno jako synteza)

• ciągły dialektyczny rozwój (przeciwnie do modeli cyklicznego rozwoju w ujęciu Vasariego i Winckelmanna)

• logiczny, linearny ciąg linearny

• koncepcja Hegla wyklucza okresy oceniane jako upadek sztuki (ścieranie się antytez musi przecież prowadzić do kolejnego, wyższego etapu)

• dowartościowanie średniowiecza na bazie filozofii Hegla

• linearność zamiast cykliczności

• kolejny etap w historii sztuki jako antyteza poprzedniej

• duch utożsamiany może być z geniuszem narodowym

• na poszczególnych etapach dziejów duch wcielać może się w konkretne narody

• w każdej epoce wyróżnia się naród wiodący

2. Periodyzacja dziejów:

1. Okres wschodni  przewodnia rola starożytnego Egiptu

2. Okres grecki

3. Okres rzymski

4. Okres germański

3. Ideologia narodowa:

• państwo pruskie - spełnienie procesu dziejowego, doskonałość ustroju pruskiego

• filozoficzne uzasadnienie ideologii narodowej i politycznej Prus

• państwo jako doskonałe wcielenie ducha absolutnego (wolność i prawo)

4. Model sztuki:

• w dziejach sztuki również istniały narody wiodące

• sztuka miała by być przejawem ducha danej epoki i narodu

• świadomość jednostki tworzącej sztukę - medium, przez które objawia się duch narodu

• artysta jest w tym ujęciu tylko narzędziem  redukcja indywidualizmu

• periodyzacja dziejów sztuki:

• Egipt

• Grecja

• Rzym

• Sztuka północna (pangermańska wizja Europy)

• duch chce dojść do głosu w możliwie najczystszej postaci

• słowo to bezpośrednie medium myśli

• sztuka nie jest tak czystym i dobrym medium

• najczystszym objawieniem ducha jest sama filozofia Hegla (religia jako świat wyobraźni i sztuka jako medium materialne są niższej rangi mediami niż filozofia)

• sztuka przeszła już wszystkie fazy rozwoju

• istotą sztuk jest p i ę k n o  synteza ducha z materią

• zmysłowe objawienie idei w materii

• logika historycznego rozwoju

• antynomia - duch i materia oddzielone - punkt wyjścia

• forma jest czymś głuchym, autonomicznym

• treść duchowa wyzwala się z formy

• sztuka jest metaforą stanu świadomości ducha

• Hegel w swojej klasyfikacji gałęzi sztuki uczynił główną osią właśnie relację materia - idealność. Kolejność w jego klasyfikacji jest następująca: architektura, rzeźba, malarstwo, muzyka, poezja. W każdej epoce występują wszystkie te gałęzie, ale akcent wraz z upływem czasu historycznego przesuwa się w kierunku dematerializacji: od najbardziej masywnej formy, czyli architektury, do najbardziej idealnej, czyli poezji

- sztuka wschodnia  nacisk na symboliczność

• symbol - racja zewnętrzności; materia góruje nad duchem

• istotą ducha jest wolność, a istotą materii ciężkość

• architektura była dziedziną sztuki najbardziej charakterystyczną dla kultury Egiptu

• piramida jest uosobieniem materialności; nie ma ducha; jest hermetycznie zamknięta - najwcześniejszy etap rozwoju samoświadomości ducha

• gradacja dziedzin sztuk pięknych: architektura - najbardziej materialna; rzeźba; malarstwo - najmniej materialne

• dla Egiptu najbardziej charakterystyczna była architektura; dla sztuki greckiej rzeźba, a dla świata chrześcijańskiego malarstwo

• sztuka grecka  rzeźba - mniej materialna niż architektura

• człowiek widzi się już jako coś odmiennego od reszty

• pojawia się duch, jednak wciąż jest czysto ludzki

• w materii ciała objawia się duchowe wnętrze

• okres rzymski jest już tylko pogłosem kultury greckiej

• okres kultury chrześcijańskiej (romantyczny)

• duch dominuje nad materią

• malarstwo jest najbardziej uduchowione

• to co przedstawione na obrazie prześwieca poprzez medium

• charakter idealny wycofuje się z materialności i prześwieca przez obraz

• pierwiastek malarskości

• dominująca dziedzina sztuki danej epoki wpływa na inne (np. architektura Egiptu znajdowała swoje odbicie w rzeźbie)

• wytworzenie się pierwiastka czysto malarskiego

• malarstwo  muzyka (zdematerializowana)  poezja  filozofia

• architektura starożytna antytezą architektury chrześcijańskiej; budowle antyczne, jak piramida miały charakter zamknięty, pozbawiony wnętrza, obcy i surowy wobec człowieka - architektura chrześcijańska natomiast stworzyła typ kościoła gotyckiego, który był rozumiany jako dostępne wnętrze dla człowieka (objawiał się pierwiastek duchowy)

• trzy ścierające się pierwiastki w sztuce (architektura, rzeźba, malarstwo)

• rozumowanie o historii malarstwa - wyzwalanie się pierwiastka czysto malarskiego z naleciałości tektonicznych i rzeźby

• Hegel widział naleciałości architektoniczne np. w Madonnie Sykstyńskiej (motyw deesis, trójkąt)

• czysta idea malarskości zawierać się miała w efemeryczności (holenderskie malarstwo pejzażowe)

• prawda leży tylko w całości bytu

• jedność ducha danej kultury

Ernst Gombrich: W poszukiwaniu historii kultury

 rekonstrukcja systemu Heglowskiego

Co z tym kółkiem zrobił Gombrich, każdy wie... 

Omów periodyzację dziejów sztuki według Hegla.

(jak pisze Tatarkiewicz...)

Dla Hegla charakterystyczne było myślenie w kategoriach triadyczności, odpowiadającej relacjom teza-antyteza-synteza, stąd też nieprzypadkowo periodyzacja dziejów sztuki w ujęciu Hegla polega na wydzieleniu trzech wielkich okresów.

1- WSCHODNI - najważniejszym narodem tego okresu byli Egipcjanie. Obejmuje najdawniejszą sztukę, której domeną była architektura. Łączyła się z haptycznością, hermetycznością, tektonicznością. Najważniejszą kategorią okresu wschodniego była symboliczność, która objawia się swoją materialnością, wprowadza dystans między formą a treścią, a więc materia góruje nad duchem. W okresie wschodnim Duch był we wczesnej fazie samoświadomości, o czym świadczyć może forma piramidy, zamkniętej i hermetycznej uosabiającej materialność i ciążenie ku ziemi. Sfinks również jest wymownym przykładem umysłowości egipskiej - głowa zaczyna dźwigać się z więzów natury, lecz nie może uwolnić się całkowicie, jest przyciągana przez materię.

2- STAROŻYTNY - naczelnym narodem tego okresu byli Grecy. Duch stał już na wyższym etapie samoświadomości, co przejawiało się w dominacji rzeźby w sztuce. Rzeźba miała być formą mniej tektoniczną od architektury, a co za tym idzie mniej materialną, czyli bardziej adekwatną do artykulacji ducha. Zmieniła się umysłowość człowieka, zaczęła już wychodzić ponad materialność, choć wciąż jest to duch stricte ludzki. W materii ciała w greckiej rzeźbie zaczęto odtwarzać duchowe wnętrze. Okres rzymski był już tylko pogłosem kultury i sztuki greckiej.

3- CHRZEŚCIJAŃSKI (ROMANTYCZNY) - duch zaczyna dominować nad materią, coraz wyższe szczeble samoświadomości ducha. W dziedzinie sztuk plastycznych malarstwo jest najbardziej uduchowione. Charakter idealny przedstawienia wycofuje się z materialności i prześwieca przez obraz, który jest bardziej przezroczystym niż architektura i rzeźba medium. Pierwiastek malarskości nadaje obrazom efemeryczności, przezwyciężenia ciężkości materii. Obraz jest atektoniczny i nienamacalny. Każda dominująca dziedzina sztuki danej epoki wpływa na pozostałe (np. architektura Egiptu miała wpływ również na rzeźbę). Podobnie w okresie chrześcijańskim wytwarza się pojęcie pierwiastka czysto malarskiego. Hegel, a za nim Schnaase dostrzegają pierwiastek duchowy w formie architektonicznej kościoła gotyckiego, czego brakowało np. budowlom egipskim, jak piramidzie. Sztuki plastyczne nie są jednak najwyżej uduchowioną formą artykulacji Zeitgeista. Bardziej zdematerializowane są: muzyka, poezja, a w końcu filozofia.

Scharakteryzuj relacje między sztuką a historią ducha w koncepcji Hegla.

Sztuka w ujęciu Hegla to fragment pracy ducha, rozumianego jako całokształt ludzkiej, społecznej kultury, to fragment społecznej praxis, integralnie związany z całością rozwoju. Głód adekwatności istoty ducha i jego najgłębszych treści z formą przejawiania się (artykulacji) ducha za pośrednictwem medium jest mechanizmem całego rozwoju. W sztuce następuje istotne dla ducha doświadczenie, w którym konstytuuje się jego świadomość jako jedności formy i treści, jako totalności. Sztuka jest obszarem samorozpoznawania się ducha, jest rozumiana jako medium treści istotnych dla ducha. Jest w dalszej konsekwencji postacią ducha i pewnym sposobem jego istnienia, nie naśladuje więc rzeczywistości, lecz nią jest (poprzez kreację totalności ducha).

Samowiedza konstytuuje się dzięki temu, co inne, dzięki innobytowi świadomości. Przezwyciężenie owego innobytu wznosi go na piętro pojęciowości i rzecz staje się momentem świadomości. Sztuka ma charakter pojęciowy i jest rzeczywistym momentem świadomości ducha.

Scharakteryzuj Heglowski model historii sztuki.

Sztuka w systemie Hegla pojmowana jest jako pojęcie. Jest konieczna jako moment totalności myślenia i nie jest niczym innym jak myśleniem. Sztuka została dalece wprzęgnięta w model kultury rządzony rozwojem samoświadomości ducha, została przyrównana do szprychy koła, którego centrum i spiritus movens jest Geist. Dla Hegla świat jest totalnością, a prawda jej rekonstrukcją. Wszystko jest konieczne na drodze rozwoju ducha. W sferze ducha rozwój jest urzeczywistnieniem celu o określonej treści, a tym celem jest duch zgodny ze swoją istotą, tj. z pojęciem wolności. W sztuce działa dialektyka, jest ona z jednej strony momentem obiektywnie stającej się rzeczywistości (poprzez syntezę z duchem na mocy uczestnictwa w absolucie), a z drugiej momentem rzeczywistości spełnionej, połączenia się totalności ducha, artykulacją jego myślenia. Hegel dąży do wykazania przejściowego, historycznego charakteru sztuki jako wstępnej dziedziny ducha absolutnego, która udostępnia świadomości prawdę przez nadanie jej zmysłowego kształtu i musi ustąpić miejsca wyobrażającej religii i wolnemu myśleniu absolutnego ducha - filozofii. Sztuka nie jest uważana przez Hegla za najwyższą formę, w jakiej prawda zdobywa sobie egzystencję. Jest rozumiana jako sposób doprowadzenia absolutu do naszej świadomości, który służył duchowi na pewnym etapie jego rozwoju. W sposobie widzenia sztuki poprzez filozofię dokonuje się nadania jej funkcji momentu totalności rozumu, przyznanie rangi bycia momentem rzeczywistym. Jednak to filozofia ma odnaleźć swoje miejsce bytowe, przezwyciężyć obcość wyeksterioryzowanych form ducha, pokonać ontologiczną odrębność bytu na rzecz uświadomienia sobie ontologicznej jedności uniwersum, co dla sztuki oznacza perspektywę końca i konieczność zastąpienia jej filozoficzną wiedzą o sztuce. Strefa artystyczna spełniła już zadanie wyznaczone jej przez rozwój ducha. Rolą sztuki jest więc narzędzie myślącego ducha.

Stworzony przez Hegla model historii sztuki stał się w późniejszych stuleciach matrycą, na kanwie której kolejni teoretycy budowali swoje metodologie ujmowania dziejów i rozwoju sztuki. Do najważniejszych wyznaczników Heglowskiego rozumienia sztuki przejmowanych przez kolejnych badaczy należało:

• widzenie sztuki w organicznym, integralnym związku z kulturą danej epoki

• intuicja antycypująca funkcjonowanie ducha czasu i ducha narodu

• model dialektycznego, linearnego rozwoju

• myślenie w kategoriach antytez

• prymarna opozycja ducha i materii

Bezpośrednim kontynuatorem myśli Hegla był Karl Schnaase (1798 - 1875) - telos sztuki w wyzwoleniu się z materii, rozwój linearny. Kolejni to Jakub Burckhardt - duch epoki, integralność kultury, antytetyczne przeciwstawienia epok; Alojzy Riegl - dwa antytetyczne bieguny postawy człowieka, antynomia haptyczności i optyczności, linearny rozwój sztuki od haptyczności do optyczności; Heinrich Wolfflin - paraboliczne następstwo epok, antyteza klasyczność-barok, E. Panofsky - ikonologia i zakotwiczenie sztuki w całokształcie kultury.

Wg Gombricha: Dalsze dzieje historiografii kultury to dzieje ratowania Heglowskich założeń bez metafizyki ducha. Przykład marksizmu, Riegla, Huizingi i Lamprechta (psychologia i asocjacjonizm w ujęciu Herbarta). Geist ogniskujący kultury zamieniany był na inne konstrukty.

---