O TWÓRCZOŚCI RYSZARDA KAPUŚCIŃSKIEGO - K. Wolny

Str. 9,10

Poziom wypowiedzi literackiej Ryszarda Kapuścińskiego stawia go w rzędzie nie tylko reporterów, ale także pisarzy, łączy on bowiem ze sobą dwa warsztaty: reporterski

i literacki.

Przyjęto w teorii literatury, że reportaż jest tą specyficzną formą przekazu, która stoi na pograniczu literatury i publicystyki.

Str. 11

Reportaż jako gatunek publicystyczny - z założenia porusza tematy w danym momencie aktualne, dotyczące polityki, kultury i spraw społecznych.

Może posługiwać się odpowiednimi środkami perswazyjnymi, zmierzającymi do czynnego oddziaływania na opinię publiczną, przekazując nie tylko w obiektywnej formie wiadomości o faktach, ale także naświetlając je z punktu widzenia osoby opowiadającej.

Reportaż więc ma być nie tylko przekazem o zdarzeniach i informacją, ale obrazowym zapisem rzeczywistości, korzystającym z doświadczeń prozy realistycznej.

Str. 13

Reportaż zawsze traktowano jako gorszego brata literatury, co wynika z tego, że jego autora podporządkowano następującemu schematowi:

• w reportażu ma przeważać sprawozdawczość nad prezentacją zdarzeń;

• reporterowi nie wolno niczego wymyślać, nawet prawdopodobnych historii. Musi on fakty i zdarzenia, dotyczące danego środowiska, przedstawiać tak, jak one przebiegają w rzeczywistości.

Str. 19

Tak jak dla pisarza, kreującego różne prawdopodobne sytuacje, inspiracją są prawdziwe zjawiska zachodzące w świecie, tak samo dla Kapuścińskiego impulsem do tworzenia są fakty pochodzące nie tylko z jego wyobraźni, ale właśnie z rzeczywistości zewnętrznej, realnej. Umiejętność ich odtwarzania jest artyzmem.

Str. 21

Przeżycia wojenne nie zabiły w nim wrażliwości na krzywdę człowieka.

Zaostrzyło się jeszcze bardziej poczucie granicy zła i nieprawości, wyznaczając jasno, co jest najważniejsze w życiu i jakie są kryteria sprawiedliwości.

Str. 23

Cechą charakterystyczną utworów poetyckich Ryszarda Kapuścińskiego jest prostota wypowiedzi, która w czasie lektury tekstów przechodzi w formy bardziej wyszukane,

co wynika z trafności nazywania przez poetę zjawisk zachodzących w otaczającej go rzeczywistości.

Str. 25

Poezję Ryszarda Kapuścińskiego cechuje refleksja nad światem i człowiekiem, wnikliwa obserwacja życia oraz próba dotarcia do źródeł zła. Echa tej poezji znajdujemy w jego twórczości prozatorskiej, w której także próbuje formułować odpowiedzi na drążące go pytania.

Str. 29

Krytyka literacka od czasu publikacji Chrystusa z karabinem na ramieniu zauważa, że Kapuściński jest jednym z bohaterów swoich utworów. Wprawdzie nie wysuwa swej osoby na plan pierwszy, ale zaznacza, że wszędzie był, a co najważniejsze był blisko najniebezpieczniejszych wydarzeń, walczył o przetrwanie, dlatego umie doskonale opisać prawdziwe przeżycia prezentowanych postaci.

Str. 30

Obserwacja rzeczywistości u tych pisarzy nie polega na wiernym opisywaniu zewnętrznych form świata, ale na umiejętności dostrzegania istotnych problemów filozoficznych i moralnych epoki.

( sprawdzić cytat)

Str. 31, 32

Chodziło o to, że Kapuściński ukazał absurdalność ludzkiego działania i gry władzy z jednostką. Ukazał kontrasty między przepychem na dworze cesarskim i w aparacie władzy, a nędzą i niepewnością sytuacji życiowej wśród mas ludności w kraju.

Str. 33

Ryszard Kapuściński jest przedstawicielem pokolenia literackiego, któremu przyszło kształtować swą osobowość w trudnym historycznie czasie, ale jednocześnie ciekawym dla pisarza wrażliwego na potrzeby drugiego człowieka. Zawirowania polityczne, na które składały się m.in. wydarzenia II wojny światowej i tuż po jej zakończeniu zmiany ustroju w Europie Wschodniej, następnie rewolucje w Afryce i Ameryce Łacińskiej, w których uczestniczył, miały wpływ na formowanie się jego poglądów. Opisując przemiany zachodzące w ostatnich latach w Europie Środkowej, Ryszard Kapuściński spogląda na nie z dystansu, jako człowiek umiejący jednoznacznie opowiedzieć się za ludźmi walczącymi o wolność, przedstawiając drogę, jaka do niej dążą.

Str. 35

Nie ogranicza się do relacji, zapisu sprawozdawczego, ale buduje zdarzenia tak, jakby zestawiał fakty, układając fabułę po to, by czytelnik miał wrażenie, iż uczestniczy w prezentowanych sytuacajach.

Str. 36

W dobie, gdy książki przeżywają kryzys (bo to, o czym można przeczytać - szybciej pokaże telewizja, również przekaże radio), Kapuściński odnosi sukcesy literackie

i zdobywa coraz większą popularność wśród czytelników.

Sam Kapuściński zdaje sobie sprawę z tego, co jest obecnie potrzebne czytelnikom

i czego oczekują od współczesnej literatury. Autor Cesarza znalazł klucz do gustów odbiorców.

Str. 39

Ryszard Kapuściński obserwuje wszystko, co dokoła się dzieje, bierze w tym udział, przeżywa, a potem dopiero zasiada do pisania, ponieważ wtedy wytwarza się możliwość nabrania dystansu do zdarzeń.

Dla Kapuścińskiego ważne jest to, by być w tych miejscach, gdzie „świat wrze”, a więc tam, gdzie są wojny, powstanie, rewolucje, od których zależą dzieje danego narodu.

Str. 41

Z tekstu tego wynika, że każda wojna jest zła, wyzwala agresję, zemstę, prowadzi do upodlenia ludzi, którzy nawet nie zdają sobie sprawy, że oprócz tego, iż są świadkami dziejących się ważnych wydarzeń, to sami tworzą historię, są jej elementem.

( tekst pt. Ćwiczenie pamięci , z tomu Busz po polsku)

Str. 44

Ryszard Kapuściński układa fakty, podobnie jak autor Bitwy pod Monte Cassino - jak kamyczki w mozaice. Zestawia zdarzenia w taki sposób, że zgodne są one z realiami. Warstwa dokumentarna jest w nich autentyczna, ale jej obrazowe (estetyczne) tło jest fikcyjne.

Utwory Kapuścińskiego, mimo że mówią, z jednej strony, o krajach Trzeciego Świata,

a więc o sprawach dla nas odległych i czasami obcych, są jednak napisane w taki sposób, że problemy, jakimi żyją ludzie na tych dalekich kontynentach, stają się nam bliskie. Niejednokrotnie czytelnik z Europy znajduje w nich zagadnienia, jakie mogą go nurtować, a często i dotyczyć.

Str. 45

Problemy, które Ryszard Kapuściński opisuje, mówią o ważnych zagadnieniach egzystencjalnych:

miejscu człowieka w świecie, kwestiach etycznych dotyczących dobra i zła, prawdy

i sprawiedliwości, ustalenia hierarchii - co jest ważne: rozum, odwaga czy byt?

Str. 47

Współczesnych czytelników bardziej interesuje dokument - nawet sfingowany - niż typowa fikcja zawarta w powieści, co prowadzi poniekąd do zmiany poetyki utworów literackich.

Str. 53

Ryszard Kapuściński ceni sobie również twórczość Wańkowicza, ale uważa, iż teksty nestora polskiego reportażu są bardzo rozwlekłe. Sam bowiem zmierza do kondensacji wypowiedzi.

Str. 58

Teksty Kapuścińskiego trudno jest jednoznacznie zakwalifikować do jakiejkolwiek grupy tematycznej, tak jak łatwo jest tego dokonać z zespołem reporterów współczesnych, piszących:

• reportaże historyczne,

• podróżnicze,

• polityczne,

• interwencyjne.

Str. 62

Z obrazów przedstawionych przez Kapuścińskiego wyłaniają się przypowieści, które są dla czytelnika przykładami uniwersalnych prawideł ludzkiej egzystencji oraz postaw wobec życia i różnych kolei losu bohaterów, dlatego w sposób naturalny odbiega od kon-wencji reportażu i wkracza na pole literatury, odmienne niż czyni to Giełżyński, który trzyma się ściśle reguł reportażowych.

Str. 63

Ryszard Kapuściński doprowadza do wyraźnych przeobrażeń w strukturze reportażu.

Wyróżnia się stosowaniem odmiennej techniki, która polega nie tylko na prezentowaniu różnego rodzaju dokumentów, cytatów, łączeniu ich ze sobą w jedna opowieść, ale ilustrowaniu tych materiałów wymownymi historiami z prywatnego życia bohaterów, co nadaje jego utworom polifoniczny charakter.

Str. 66

Akcja utworów Kapuścińskiego prosta z reguły, ukazuje fragmenty życia różnych postaci, których losy wymownie ilustrują zło świata, a twórczość jego jest polemiką

z konwencją reportażową. Polemika ta dochodzi do głosu poprzez ujęcie tematu, wypowiedzi opowiadacza podobnie do wypowiedzi narratora utworów fikcjonalnych,

a przede wszystkim poprzez dialog z różnymi poetykami: noweli, opowieści, a nawet powieści oraz kontekstem literackim epoki: świadomością estetyczna i gustami czytelników.

Str. 68

W zakresie reportażu występuje wiele form prozy artystycznej - od ścisłej relacji

dokumentarnej do opowieści. Im bardziej reporter jest wrażliwy i spostrzegawczy, tym więcej dostrzeże i zarazem przekaże realistycznych obrazów przedstawionego środowiska. Posługując się środkami prozy artystycznej, odtworzy sytuacje, zarysuje problemy i uprzytomni czytelnikom, do których adresuje swoje spostrzeżenia, co jest godne uwagi we współczesnej rzeczywistości. I dlatego przekaz reportera ma tak wielką wartość - nawet historyczną, nie tylko obyczajową i literacką.

Str. 69

Opowieść reportażowa przedstawia sytuacje prawdziwe, o których ludzie często dowiadują się z krótkich, pobieżnych informacji prasowych, sygnalizujących jedynie,

że dane zdarzenie miało miejsce. Natomiast dzięki opowieści reportażowej dochodzi do

głębszej komunikacji między nadawcą a odbiorcą. Nadawany tekst jest plastyczny, co pomaga lepiej zrozumieć i wyobrazić sobie odbiorcy zdarzenia i postacie, o których mowa.

Informacja prasowa ogranicza się jedynie do telegraficznego przekazu.

Str. 70

W opowieści reportażowej dochodzi dodatkowo warstwa estetyczna. Opowieść ta uwrażliwia odbiorcę, wpływa na jego stan emocjonalny. Informacja prasowa to „flash”,

mówiący o faktach, które odpowiadają danej chwili, momentowi, o którym głośno

i większość ludzi o nim mówi i wie.

Teksty Ryszarda Kapuścińskiego odpowiadają na zamówienia społeczne, podobają się publiczności czytelniczej, o czym świadczą liczne wznowienia jego utworów.

Ze swej misji pisarz dobrze zdaje sobie sprawę.

Str. 71

Fenomen twórczości Kapuścińskiego polega dodatkowo na tym, że śledzi on historię

w jej procesie stawania się, obserwuje w chwilach , kiedy ją tworzymy i kiedy ona nas tworzy.

Str. 72

Kapuściński ukazuje w związku z tym ogromne dysproporcje, pogłębiające we współczesnym człowieku lęk, strach i stres. Sam jednak daje odpowiedź, że świat nie jest taki, jaki odbieramy, ale jakim człowiek sam go stworzy.

Str. 78

Pogłębione relacje, przykuwają uwagę odbiorców do czytanych utworów, skłaniają ich do refleksji i snucia wniosków. Natomiast nad krótkimi informacjami przechodzą oni obojętnie i pobieżnie.

Dzięki tekstom Kapuścińskiego czytelnicy uruchamiają swą wyobraźnię, przybliżając

prezentowane zdarzenia do swego świata i środowiska.

Str. 80

Do odbiorców należą także krytycy literaccy, których zdanie nie zawsze pokrywa się z opinia publiczną.

W przypadku utworów Ryszarda Kapuścińskiego - tak krytyka jak i upodobania publiczności czytelniczej - idą w parze, dlatego nikt po ich przeczytaniu nie może być zawiedziony i stwierdzić, że teksty autora Cesarza nie wywołują żadnych reakcji. Raczej wszyscy odbiorcy po ich lekturze, choćby mieli serce z kamienia , uświadamiają sobie co to jest lęk i współczucie oraz obawy o przyszłość ogromniejącego świata.

Str. 83

Ryszard Kapuściński nie ogranicza się do sprawozdawczego przekazywania wiadomości o faktach. Część jego tekstów jest zbudowana na zasadzie techniki zestawień, a część to typowe nowele lub opowieści.

Str. 86

Specyfiką narracji utworów Kapuścińskiego jest szeroki zakres jej dokumentacji, pociągający za sobą dużą liczbę cytatów z innych utworów, bądź to z artykułów publicystycznych, bądź informacji prasowych, albo opracowań wspomnieniowych

i naukowych. Wyłania się z nich bogata charakterystyka zdarzeń.

Str. 87

Świadczy to także o polifonicznej kompozycji jego utworów, w których każdy dokument jest głosem w danej sprawie i jest samodzielny, tak samo ważny jak i pozostałe elementy.

Str. 89

Cesarz rozpisany jest jak utwór dramatyczny na role. Bohaterami są osoby żyjące

w czasie świetności Hajle Sellasje w jego pobliżu. Teraz wypowiadają się na temat sytuacji i atmosfery jaka panowała w pałacu.

Str. 93

Hajle Sellasje dbał do końca o pozory. Nie bronił się. Spokojnie oddał się w ręce przeciwników. Kapuściński ukazał tym samym wielkość cesarza, jego dumę, pomimo upadku. Dał rządzącemu wzór postępowania w chwili, gdy nadchodzi ich kres.

Str. 94

Autor opisuje w nim dokumenty i zestawia je po to, by nakreślić historię dojścia do władzy szacha oraz uzmysłowić odbiorcom atmosferę zakłamania, jaka panowała

w Iranie za czasów władzy Pahlawiego. Materiały i cytowane wypowiedzi spełniają rolę bezpośrednich świadectw.

Str. 98

Materiały i dokumenty, jakimi dysponuje są tłem do przeżyć ludzi, poszerzają horyzonty odbioru czytelnika, wprowadzają go w atmosferę zagrożenia i niepewności.

Z tłumu rewolucjonistów wyłaniają się problemy, ukazujące historię człowieczeństwa

a nie tylko jednego państwa.

Str. 103

Te trzy wielkie opowieści - Cesarz, Szachinszach, Imperium - są syntezą społecznych zjawisk, uchwyceniem i zobrazowaniem skomplikowanej istoty współczesności.

Str. 108

Kapuściński wywołuje problem, który nie jest zasugerowany wprost, ale wynika z opisów. Dzięki temu odbiorca jest w stanie wyobrazić sobie i zrozumieć bohatera, jego położenie, sytuację oraz postawę wobec świata.

Str. 112

Nie jest sztuką zrelacjonowanie wydarzeń, opowiedzenie o nich w sposób mało przekonujący, a na dodatek - w przypadku opowieści, jaką prowadzi Kapuściński - ograniczenie się tylko do ukazania i scharakteryzowania dokumentów. Dużo zależy od zacytowania tych materiałów w odpowiednim momencie tekstu i stworzenie przez narratora nastroju wywołującego wzruszenia u odbiorcy.

Ryszard Kapuściński przyznał, że w dzisiejszym świecie mediów przekazywanie wiadomości ogranicza się do „flashów” czyli jednozdaniowych informacji, orientujących czytelników o zdarzeniach. Pisarz ubolewa, że informacje takie powodują u ludzi potok wiadomości, który stępia wrażliwość, usypia uwagę. Jednozdaniowa informacja to często po prostu dezinformacja - stwierdza autor Cesarza.

I tu ogromna rola przypada osobie powołanej i uprawnionej do przekazywania tych wiadomości w taki sposób, by nie doszło do „szumu informacji”, a plastyka opowieści pobudziła wrażliwość odbiorcy stylem realistycznym o rzeczowej, precyzyjnej leksyce, dalekiej od poetyckiego słownictwa, ale wrażliwej na odcienie słowa mówionego, którego opis nasycony jest konkretnymi szczegółami.

Str. 119

W narracji Kapuściński zachowuje dystans w stosunku do świata przedstawionego,

a jest nim zwykle Afryka. Manifestuje swoje poglądy z punktu widzenia Europejczyka, który potrafi uszanować przyzwyczajenia ludzi z innego kontynentu, ale nie dziwi go prześladowanie czarnych przez białych. Może tylko nad tym ubolewać.

Str. 121, 122

Z tonacji opowieści ironiczno-drwiącej, a jednocześnie subtelnej i dostojnej, wyłania się profil opowiadacza i obserwatora wrażliwego na cierpienie, ale także szorstkiego-stanowczo przeciwstawiającego się wszelkiemu złu.

Str. 126

Wiedza Kapuścińskiego pochodzi nie tylko z książek. Ma ona przede wszystkim źródło w bieżącym życiu i zdarzeniach, których autor jest bezpośrednim świadkiem. Żywa reakcja na dziejące się wydarzenia i wypowiadanie się o nich pozwala dochodzić mu do celnych wniosków i uogólnień, poza tym satysfakcjonuje czytelnika estetycznie oraz intelektualnie.

Str. 132

Spójrzmy dlatego na bohatera opisanego w utworach Ryszarda Kapuścińskiego jak na bohatera literackiego (od strony teoretycznej) i odpowiedzmy na pytania, w jaki sposób dokonuje pisarz charakterystyki postaci, jak odtwarza je, do czego przywiązuje wagę, że

prezentując bohaterów, potrafi zawładnąć wyobraźnią czytelnika?

Od umiejętności i zdolności twórcy zależy, czy postacie będą opisane barwnie i żywo, a nie schematycznie, banalnie, bez pogłębienia psychologicznego. Autor, charakteryzując je, musi znać ich możliwości w różnych sytuacjach.

Inspiracją do tworzenia i opisywania ludzi Kapuścińskiego są oni sami.

Str. 162

Ryszard Kapuściński nie wymyśla czasu i miejsc, na których rozgrywają się zdarzenia, ani bohaterów, biorących w nich udział. Ukazuje ich w realnej rzeczywistości przez pryzmat swego widzenia świata, prezentuje postawy odwiecznie znane, z których emanuje przejmująca prostota i troska o człowieka.

Str. 163

Utwory Ryszarda Kapuścińskiego mówią o tym, jak żyć w irracjonalnym, bezsensownym świecie, pełnym walki w władzę i strachu o własne życie, co wywołuje

w ludziach przekonanie, że ich poglądy i wartości są bez znaczenia.

Autor Wojny futbolowej zdaje sobie sprawę z tego, że jest cząstka świata, który zamieszkuje.

Str. 166

Według Kapuścinskiego świat wrze, ponieważ ludzie na różnych szerokościach

i długościach geograficznych ciągle walczą o byt i zachowanie godności, próbują ustalić granice dobra i zła oraz zrozumieć, co jest dla nich najważniejsze.

Str. 168

Autor nie może się pogodzić z niesprawiedliwością społeczną, wyzyskiwaniem słabszych jednostek przez silniejsze, dominowaniem białego człowieka nad czarnym.

Rasizm jest dla niego jednym z najgorszych zjawisk na świecie.

Tatuaże na twarzy niemowląt w Ghanie -

Zwyczaj ten brał się stąd, że plemiona z południa podbijały plemiona z północy

i sprzedawały je białym jako niewolników, więc północni oszpecali czoła, policzki i nosy czyniąc się w ten sposób towarem niechodliwym.

W języku Nankani brzydki znaczy tyle samo co wolny. Synonimy.

Str. 172

Przyczyną rewolucji, zdaniem Ryszarda Kapuścińskiego, czy to wśród rasy białej czy czarnej, jest niewłaściwe postępowanie ludzi, którzy doszli do władzy.

Ludzie ci z herosów przeobrazili się w wyzyskiwaczy i tyranów.

Istotą rewolucji jest więc odwaga, prowadząca do odcięcia się od tego, co wyzwalało wcześniej zło. Dynamika procesów rewolucyjnych wskazuje na to, że narastają one

w momencie, gdy uwidaczniają się drastyczne błędy popełniane przez władzę, która już nie zauważa swojego niewłaściwego działania, a nadal jest przekonana o swojej nieomylności.

Str. 173

Różne formy dobra i zła pokazywane w utworach Ryszarda Kapuścińskiego uświadamiają czytelnikowi, że ludzie wplątani w wir zależności są prowokowani, a nawet zmuszani do działań odrażających.

Str. 181

Ze wspomnianych utworów jak i tekstów Ryszarda Kapuścińskiego wynika przygnębiająca prawda, że władza jak i pieniądze deprawują tych, którzy te dobra posiadają, bowiem zapominają oni o godności drugiego człowieka.

Str. 183

Człowiek obdarzony jest rozumem i góruje nad światem przyrody. Dlatego dla niego powinno istnieć dobro moralne, więc dla dobra ludzkości musi kierować się umysłem,

a nie instynktem.

Str. 187

Ryszard Kapuściński opisuje świat pełen podstępu i terroru. Uświadamia czytelnikom,

że na każdym kontynencie wszyscy narażeni są jednakowo w każdej chwili na niebezpieczeństwo wojny lub rewolucji.

Str. 188

Osiągnięcie wolności stanowi jednak pewien problem dla tych, którzy do tej wolności dążyli. Kiedy kończy się walka o wolność, jako największe dobro, człowiek nagle nie ma co ze sobą zrobić, traci cel i motywację do działania.

Str. 190

Człowiek występując przeciwko drugiemu człowiekowi do niczego dobrego nie doprowadzi. Sprawiedliwość prędzej czy później boleśnie go doświadczy.

Str. 191

Polega ono na tym, że klęska, porażka, przeciwności losu mobilizują zdrowie i silne natury do wzmożonego działania, a wszelkie prześladowania utwierdzają je

w przekonaniu o słuszności poświęcenia i postępowania (np. Mossadegh z Cesarza).

Prawo samozachowawcze nakazuje ludziom mobilizować siły w momentach zagrożenia

i walczyć za wszelką cenę o przetrwanie.

Str. 196

Wolny człowiek ma decydować o sobie i swoim życiu. Jednak utwory Ryszarda Kapuścińskiego są świadectwem tego, że wcale tak nie jest, i udowadniają, że zniewolenie narodów przez władzę, oszustwa i wyzysk ludzi są podstawą funkcjonowania różnych rządów.

Str. 201

Teksty jego z powodzeniem rywalizują z mass mediami (radiem, telewizją), które mimo wszystko szybciej docierają do świadomości odbiorców, a ich informacje o świecie zaczynają wystarczać ludziom dlatego, ponieważ nie zmuszają do wysiłku intelektualnego, orientują tylko pobieżnie we współczesnej rzeczywistości.

Str. 204

Rodzi się sugestia, że Ryszard Kapuściński jest socjologiem, pisarzem politycznym

i filozofem. Socjologiem, ponieważ zastanawia się nad prawami rządzącymi we współczesnym świecie; pisarzem politycznym, bo pisze o politykach, ustosunkowując się do ich postępowania i czynów. Robi to w sposób obrazowy, literacki, a nie publicystyczny. Jest również filozofem, gdyż roztrząsa problem istnienia jednostki, jej szczęścia i realizacji zadań w społeczeństwie.

---