MAKRO (Ć) / ZAGADNIENIA
teorie struktury społecznej
teorie rozwoju społecznego
państwo - istota, funkcje i perspektywy rozwoju
naród - charakterystyka i drogi tworzenia narodu
płeć - teorie, różnice społeczne i ich przejawy
wymiary zróżnicowania społecznego
1. teorie struktury społecznej
KONCEPCJA FUNKCJONALNO-STRUKTURALNA
*struktura społeczeństwa ujęta jest jako „ustrój”
*A. Comte, H. Spencer, E. Durkheim: społeczeństwo jest całością, zbudowaną z elementów od siebie wzajemnie zależnych, i dzięki ich funkcjonowaniu jako całość utrzymuje się i rozwija
*Durkheim:
społeczeństwo - całość sama w sobie, niepodzielna i nieredukowalna do swych elementów składowych
struktura społeczna jest zróżnicowana i ulega rozwojowi pod wpływem społecznego podziału pracy w postaci powstawania nowych systemów społecznych, a w ich obrębie nowych ról
*Talcott, Parsons, Marton
*struktura społeczeństwa ujmowana jako globalny, całościowy system społeczny, złożony z wielu wzajemnie warunkujących się podsystemów
* funkcjonaliści zajmowali się ładem, równowagą lub harmonią elementów w strukturze systemu lub pomiędzy podsystemami w danym szerszym systemie
* analizowali:
warunki, jakie muszą być spełnione, aby ład czy równowaga w systemie mogły być utrzymane;
funkcje elementów w systemie społecznym czy podsystemów w systemie bardziej złożonym, wskazując na możliwość eufunkcji - funkcji podtrzymujących, w odróżnieniu od dysfunkcji jako zjawisk nienormalnych, „dewiacyjnych” (normalnym stanem każdego systemu społecznego jest harmonia, ład, równowaga);
- centralne znaczenie funkcji, rozumianej jako układ, rola danego elementu dla funkcjonowania systemu społecznego
* społeczeństwo ujmowane jest jako całość sama w sobie, która nie może być redukowana do swych elementów składowych; społeczeństwo jest niezmienne, ulega ewolucji, polegającej na różnicowaniu się struktury społecznej, powstawaniu nowych podsystemów, a w ich obrębie kształtowaniu się nowych ról, pozycji, nowych instytucji.
* Spencer: rozwój czy ewolucja polega na różnicowaniu się elementów składowych, rozczłonkowaniu funkcji, wzroście różnorodności, a zarazem spójności i integracji owej całości, w jakiej zmiany te następują; -> postęp
*
- społeczeństwo - system całościowy, powiązany wewnętrznie zależnościami strukturalnymi i funkcjonalnymi
- wszystkie elementy podporządkowane sobie, zmiana jednego z nich pociąga zmianę innych
- społeczeństwo jest strukturą, układem powiązanym według określonych prawidłowości
- czynności wykonywane przez poszczególne elementy składają się na zespół spójnych procesów, umożliwiających utrzymanie się i rozwój całości - nie wyklucza się przy tym występowania konfliktów wewnętrznych i dysharmonii, jednakże nie mogą one przekroczyć granicy rozbijającej i niszczącej całość
- każdy system dąży do stanu równowagi i harmonii swych elementów, aby skutecznie spełniać swe funkcje.
- cała struktura hierarchiczna tych systemów, zwana społeczeństwem, stanowi pewien ustrój
KONCEPCJA KONFLIKTOWA
*Marks:
- struktura społeczna - kompleksy stosunków społecznych, jakimi ludzie są wzajemnie ze sobą powiązani i od nich uzależnieni
- stosunki produkcji (stosunki własności, podziału pracy) determinują pozostałe rodzaje stosunków społecznych, a także podział społeczeństwa na klasy społeczne
- konflikt klasowy jest istotną cechą struktury społeczeństwa, a zarazem motorem zmian społecznych - podział na klasy przenika bowiem całą strukturę społeczeństwa, zarówno państwo i jego instytucje, jak strukturę zawodową
- walka klas toczy się nieubłaganie i odbywa się w różnych formach; w okresie formacji klasowych zakończenie walki klas miało nastąpić po rewolucji, w wyniku której obalone zostaje panowanie klasy posiadającej (dopiero po formacji kapitalistycznej będzie możliwa przemiana ustrojowa struktury społecznej i realizacja społeczeństwa bezklasowego)
*Dahrendorf:
- na strukturę składają się różnego rodzaju związku (Herrschenverband) - ich istotą jest to, że oparte są na instytucji prawomocnej władzy zwierzchniej -> ugrupowania ludzkie, np.: kościół, przedsiębiorstwo, klub szachistów,
- „związek” - agregat ról i dystrybucji władzy między role oparte na dominacji jednych ról, a podległości ról podporządkowanych i nie uczestniczących w sprawowaniu władzy
- w każdym związku pojawiają się z konieczności stosunki dominacji i podporządkowania jednej części członków danej zbiorowości części drugiej, sprawującej władzę.
- ta dychotomiczna struktura każdego ludzkiego zrzeszenia (rządzący, rządzeni) stanowi strukturalne, obiektywne źródło sprzeczności i konfliktów w budowie całego społeczeństwa globalnego
- grupa osób sprawujących role dominujące ma interes, aby utrzymać się przy władzy, zaś grupa podległa ma interes, aby być w opozycji, dążyć do poprawy swego losu i bronić się przed władzą rządzących
- aby społeczeństwa jako całości, mimo sprzeczności i konfliktów, utrzymywały się, konieczne jest rozwijanie różnych form regulacji konfliktów
- trzy rodzaje regulacji: pojednanie (uzgadnianie), pośrednictwo, arbitraż
*Coser (i jego funkcjonalna koncepcja konfliktów):
- struktura społeczeństwa jest najeżona konfliktami, których źródłem są odmienne i sprzeczne poglądy ludzi na różne sprawy w danym systemie społecznym, czy całym społeczeństwie
- konflikty i sprzeczności między ludźmi są pożądane, gdyż w podejmowane są działania reformatorskie, integracyjne lub adaptacyjne i struktura społeczna ulega udoskonaleniu czy poprawie
- konflikty przyczyniają się do zwiększenia skuteczności czy sprawności danego systemu społecznego, uelastycznienia zinstytucjonalizowanych schematów organizacji społecznej
- Coser podkreśla, że często konflikty w mikrostrukturach społecznych przekształcają się w konflikty w makrostrukturach oraz że te konflikty w mikro- czy też i makrostrukturach pełnią funkcje stabilizująco-integracyjne
KONCEPCJA INTERAKCYJNA
*odrzucenie pojęcia struktury społecznej jako swego rodzaju układu elementów tworzących określoną całość
*życie społeczne sprowadza się do interakcji
*Blumem, odwołując się do Meada, uznaje społeczeństwo, strukturę społeczną czy instytucje za zorganizowane interakcje pomiędzy rozmaitymi jednostkami, zachodzące według określonych wzorów
*społeczeństwo i jego struktura muszą być ujmowane jako coś bardzo płynnego, zjawisko konstruowane przez obserwatora konstatującego nagromadzenie interakcji między jednostkami, szeregi uzgodnionych, powtarzalnych lub podobnych interakcji, czy świadomie przez pewne jednostki podejmowanych działań zbiorczych
*organizacja społeczna - procesem, gdyż ciągle się zmienia
*interakcje, pomimo że zachodzą według pewnych wzorów, zawsze mają charakter twórczy i nie stabilizują się w postaci jakichś ustrukturalizowanych instytucji
*społeczeństwo - w teorii interakcjonizmu symbolicznego - nagromadzenie kolektywnych, zbiorowych działań
*struktura społeczna w tym ujęciu można rozumieć jako sieć swego rodzaju porozumień, uzgodnień, układów między różnego rodzaju ugrupowaniami społecznymi
PETERA BLAU KONCEPCJA STRUKTURY SPOŁECZNEJ
*wspiera się na założeniach torii wymiany społecznej -> zachowania ludzkie są wzajemną wymianą nagród między jednostkami czy też grupami społecznymi i życie społeczne ludzi może być traktowane jako swego rodzaju rynek, na którym ludzie podejmują działania - interakcje, polegające na wymianie dóbr i usług, stanowiących dla nich korzyści
*tak samo jak jednostki, również grupy i „zorganizowane zbiorowości” są zaangażowane w wymianę społeczną, zmierzając do uzyskania nagród we wzajemnym świadczeniu - wymienianiu dóbr materialnych lub niematerialnych czy też usług
*rozróżnia mikrostruktury (wymiana w drodze bezpośredniej face to face relations) i makrostruktury społeczne (opierają swe stosunki na wymianie pośredniej)
*posługuje się pojęciem organizacji społecznej w znaczeniu grupy społecznej
*cztery rodzaje podstruktur: kategorie społeczne (wyodrębnione ze względu na obiektywne kategorie, np. rasa, płeć etc.), społeczności (zbiorowości terytorialne, np. wsie, miasta etc.), zbiorowości zorganizowane (związku ludzi, nieformalne, jak i wielkie organizacje formalne) i systemy społeczne (zasady, według których wyodrębnia się działy czy człony w strukturze społeczeństwa, takie jak instytucje gospodarcze, polityczne itp.)
*wymiana społeczna między organizacjami (podobnie jak między jednostkami) dokonuje się na zasadzie wzajemnej atrakcyjności i wzajemnego współzawodnictwa; organizacje w toku procesów wymiany różnicują się i coraz bardziej się specjalizują; organizacja polityczna reguluje stosunki wymiany między ową wielością organizacji czy mikrostruktur i makrostruktur; Blau rozumie ją jako państwo i przypisuje mu następujące cele: wydawanie praw regulujących układy wymiany między organizacjami, kontrolę współdziałania i zabezpieczania zasobów organizacji oraz ochronę istniejących układów wymiany przed działaniem organizacji opozycyjnych
*źródła konfliktów i zmiany społecznej tkwią w naruszeniu norm wzajemności i sprawiedliwości; opozycja i konflikt są zaś procesami regenerującymi strukturę społeczną
2. teorie rozwoju społecznego
TEORIE LINEARNE:
*społeczeństwa ulegają przemianom w toku rozwoju historycznego i zmiany te nie mają charakteru przypadkowego, dowolnego, ale mają charakter linearny, kierunkowy i zdeterminowany, przechodzą od fazy pierwotnej do fazy docelowej (Comte, Spencer, Marks)
*Comte:
- trzy stadia ewolucji: stadium pierwotne, teologiczne; przejściowe, metafizyczne, ostatnie - pozytywne
- ewolucja ta uwarunkowana jest naturalnym rozwojem umysłu ludzkiego
*Spencer rozwinął swą klasyczną teorię linearnego rozwoju w postaci teorii ewolucji społecznej
- tak jak inne rodzaje bytów, tak i społeczeństwo rozwija się wedle prawidłowości: przechodzenia od stanu jednorodności, niespójności, luźności do stanu zróżnicowania, specjalizacji, spójności i integracji
- kształtujące się społeczeństwo podlega też procesowi wewnętrznego zróżnicowania, polegającego na podziale części organizmu społeczeństwa na różne agencje, pełniące określone funkcje na rzecz całości
- organizm działa poprzez swoje organy, społeczeństwo funkcjonuje za pomocą instytucji
- procesy ewolucji społecznej przeprowadzają społeczeństwa od stanu barbarzyństwa, społeczeństwa militarnego przez okres prostego stadium industrializmu do nowoczesnego społeczeństwa industrialnego, pokojowego
- kierunek rozwoju przebiega wg pewnej linii i jest uwarunkowany czynnikami zewnętrznymi i wewnętrznymi
*Marks (teoria formacji społeczno-ekonomicznych)
- społeczeństwa w toku swego rozwoju historycznego przechodzą przez fazy: od wspólnot narodowo-plemiennych przez okres niewolnictwa, feudalizmu, kapitalizmu do społeczeństwa socjalistycznego i komunistycznego
- społeczeństwo w swej tzw. świadomości społ. (nadbudowie ideologicznej) i innych formach świadomości, jest zdeterminowane przez stan materialnych warunków bytu
- sposoby produkcji odgrywają rolę determinującą w ostatecznej instancji zarówno byt społeczny, jak i świadomość społeczną
- wraz ze zmianą sił wytwórczych zmieniają się stosunki produkcji, ale z opóźnieniem i musi dojść do rewolucyjnej zmiany stosunków produkcji, by je dostosować do stanu sił wytwórczych
TEORIE CZKLICYNE:
*społeczeństwa przechodzą od jednej fazy do fazy drugiej w swych przemianach, a następnie powracają znowu do fazy wyjściowej
*teorie cykliczną sformułował Giambattista Vico
*Vilfredo Pareto, Kazimierz Kelles-Krauz (prawo retrospekcji społ.), Pitirim Soroki
*G. Vico
- społeczeństwa w swej historii przechodzą przez trzy okresy: wiek boski, wiek bohaterów, wiek ludzi
- cykl powtórzy się, jeśli w wieku ludzkim ustrój demokratyczny nie zostanie przekształcony w ustrój monarchiczny
- okres pierwszy - ustrój teokratyczny, język mimiczny, dominacja stanu kapłańskiego; okres drugi - faza republiki arystokratycznej (stan rycerski warstwą dominującą), język hieroglifów, znaków na tarczach, herbów; okres trzeci - faza demokracji ludowej, w której lud, pospólstwo stanowi o kraju, wydaje prawa, język ludowy pospolity
- cykle powtarzają się, chociaż w odnowionych formach
*Pareto:
- system polityczny w każdym historycznym społeczeństwie wyłania elitę, która sprawuje władzę i rządzi państwem - społeczeństwem, stosując wszelkiego rodzaju środki przymusu
- historia polityczna różnych krajów ukazuje zjawisko cykliczności elit sprawujących władzę
- proces dziejowy jest ciągłą zmianą elit rządzących, przechodzących z klas niższych na pozycję władzy i znów obalonych przez nowe elity
- dana elita dopóty sprawuje władzę, dopóki umożliwia dopływ utalentowanych i ambitnych jednostek z klas niższych
- krążenie elit - podstawowa prawidłowość rozwoju społecznego
*Kelles-Krauz
- zwolennik materializmu historycznego (marksizm wymaga jedynie uwzględnienia czynników psychologicznych w wyjaśnianiu procesów społecznych)
- rozwój społeczny toczy się od socjalizmu do indywidualizmu i znów powraca do socjalizmu w nowej wersji, aby odwrócić się od tej zasady na rzecz indywidualizmu
*Soroki:
- zasadą integracji zjawisk społeczno-kulturowych jest typ świadomości kulturowej
- 3 typy świadomości kulturowej: ideacjonalna, idealistyczna, sensualistyczna;
1. kultura ideacjonalna opiera sięna znaczeniach i wartościach ponadzmysłowych, ponadracjonalnych; są to znaczenia i wartości duchowe poznawane intuicyjnie
2. kultura idealistyczna łączy cechy sensualne i ideacjonalne, podporządkowując je umysłowi
3. kultura sensualistyczna (przeciwieństwo k. ideacjonalnej) - rzeczywistością jest to, co dane zmysłowo; rządzi w niej zasada przyjemności i norma szczęścia
- przyjął zasadę immanentnej zmiany
- źródłem zmiany jest zawsze niedoskonały stan wzajemnego powiązania rozmaitych części systemu
- zmianami rządzi zasada ograniczeń, czyli granic danego typu świadomości kulturowej, której przewaga wyczerpuje się
- zmiana typu świadomości kulturowej łączy się z przekształceniem instytucji społecznych i norm interakcji
- przesileniom towarzyszy kryzys społ., wojny, rewolucje
* założenie cyklicznej teorii zmian społeczno-kulturowych Sorokina:
supersystem - dany typ świadomości kulturowej stanowi kontekst, w którym dokonują się zmiany wewnątrz rozmaitych systemów - organizacji społ., prawa, religii, etc.
dwa rodzaje:
genetyczne zmiany rozwojowe cech systemu
proces dezorganizacji i zastępowania cech systemu
TEORIE DYCHOTOMICZNE:
*w toku rozwoju historycznego społeczeństwa przechodzą od struktury społ. opartej na elementarnych grupach pierwotnych do struktury społ. opartej na złożonych grupach umownych (Tonnies, Cooley, Durkheim)
*Tonnies Gemeinschaft und Geselschaft (wspólnoty i społeczeństwa) - teoria grup społecznych
- Gemainschaft
1) grupy społeczne oparte na stosunkach pokrewieństwa (rodziny, rody, klasy, grupy etniczne); grupy wspólnego pochodzenia, rzeczywistego lub domniemanego
2) grupy przyjacielskie, rówieśnicze, oparte na stosunkach przyjaźni
3) grupy sąsiedzkie