PSYCHOLOGIA OSOBY
Osobowość jest definiowana jako złożony zbiór własności psychicznych, które wpływają na charakterystyczne wzorce zachowania jednostki, niezmienne czasowo i sytuacyjnie. Badacze psychologii osobowości starają się odkryć różnice jednostek między sobą a także w jaki stopniu cechy osobowości i wzorce zachowania są spójne.
Ukryte teorie używane na co dzień do zrozumienia i przewidywania zachowania ludzi mogą być zniekształcone, ponieważ opierają się na niesystematycznej obserwacji. Często formułujemy sądy o ludziach na podstawie ich obserwacji w sytuacji tylko jednego typu.
Badacze osobowości korzystają z pięciu rodzajów danych pochodzących z różnych źródeł:
Dane z samopisu, czyli to co sami ludzie twierdzą na temat własnego zachowania, postaw i cech;
Dane obserwacyjne pokazują to co o jednostce twierdzą przyjaciele, rodzice współpracownicy
Specyficzne dane zachowaniowe to systematyczne rejestrowane informacje o tym, co dana osoba mówi i robi w pewnej szczególnej sytuacji
Dane biograficzne to fakty z życia (stan cywilny, rozwód rodziców, wykształcenie)
Dane fizjologiczne zawierające informacje o tętnie, przewodnictwie skóry, biochemii hormonów i funkcjonowaniu neuroprzekaźników
Dane te mogą być interpretowane według dwu podejść do studiowania osobowości. Pierwszy z nich to podejście idiograficzne. Zakłada ono, że cechy i zdarzenia nabierają różnego znaczenia w życiu różnych ludzi. Psychologiczna biografia pochodząca z wielu źródeł tworzy studium przypadku. Zaś zbiorcze studium przypadku, jest to porównanie informacji idiograficznych na temat wielu osób. Drugi przypadek to podejście nomotetyczne. Jest ono skoncentrowane na zmiennych, przy założeniu, że te same cechy stosują się do każdego w ten sam sposób. W badaniach nomotetycznych poszukuje się związków między różnymi cechami osobowości w populacji ogólnej. Aby ustalić zakres współzmienności jakichś cech lub typów danych używa się metody korelacyjnej- jej zadaniem jest odkrycie systematycznych związków między cechami a zachowaniem.
Teorie osobowości zaś to hipotetyczne twierdzenia na temat struktury i funkcjonowania indywidualnych osobowości. Pomagają nam osiągnąć dwa główne cele psychologii. Jednym celem jest rozumienie struktury, genezy i korelatywów osobowości. Drugi zaś to przewidywanie zachowań i życiowych zdarzeń na podstawie tego, co wiemy o osobowości.
TEORIE TYPÓW I TEORIE CECH
Jedna z najwcześniejszych teorii typów zaproponował w V w. przed narodzeniem Chrystusa Hipokrates. Uważał on, że ciało człowieka zawiera 4 podstawowe płyny, inaczej humory, a osobowość jednostki zależy odo dominacji jednego z nich. Schemat wg Hipokratesa:
Krew- temperament sangwiniczny: wesoły i aktywny
Flegma- temperament flegmatyczny: apatyczny i ospały
Czarna żółć- temperament melancholiczny: smutny i zadumany
Żółć- temperament choleryczny: łatwo wpadający w złość
Kolejną teorię opracował William Sheldon. Zaliczał on ludzi do 3 kategorii na podstawie ich budowy ciała (somatotypów): endomorficznego (gruby, miękki, okrągły), mezomorficznego (muskularny, kanciasty, silny) lub ektomorficznego ( chudy, wysoki, kruchy). Uważał on że endomorficy to zrelaksowani, towarzyscy smakosze, mezomorficy to osoby silne fizycznie, asertywne przepełnione energią i odwagą. Zaś ektomorficy to introwertywni mózgowcy o upodobaniach artystycznych i skłonnościach do rozmyślań o życiu niż konsumpcji i działania. Ta teoria osobowości jest intrygująca, ale nie udokumentowana, gdyż kształt ludzkiego ciała może być bardzo różny i nie łatwo jest przyporządkować tę teorię jednemu z trzech somatotypów.
Ludzi można zakwalifikować zakładając istnienie odrębnych nieciągłych kategorii jest to założenie typów. Teorie cech zakładają zaś istnienie wymiarów ciągłych, takich jak inteligencja czy serdeczność. Cechy są to uogólnione skłonności do działania, które posiadamy w zróżnicowanym stopniu.
Jednym z najbardziej wpływowych teoretyków był Gordon Allport (1937,1961,1966) uważał on, że cechy są podstawowym budulcem osobowości i źródłem indywidualności. Według niego cechy odpowiadają za spójność zachowania, gdyż są trwałe i mają zasięg ogólny.
Trzy rodzaje cech wg. Allporta:
Cechy kardynalne to takie wokół których osoba organizuje swoje życie;
Cech centralne reprezentują podstawowe właściwości osoby, takie jak: uczciwość czy optymizm;
Cechy drugorzędne-własności indywidualne, które pomagają przewidzieć zachowania jednostki ale są mniej przydatne do zrozumienia jej osobowości.
Kolejnym teoretykiem był Hans Eysenck (1947,1990) przedstawił on model łączący cech i zachowanie w hierarchiczny system. Na najniższym poziomie tej hierarchii znajdują się pojedyncze reakcje, takie jak: akty działania lub akty poznawcze. Kiedy pojawiają się one regularnie łączą się w reakcje nawykowe.
Na podstawie danych z testów osobowości wyróżnił on trzy rozległe wymiary: ekstrawersję, neurotyzm i psychotyzm. Uważa on, że zróżnicowanie jest spowodowane różnicami genetycznymi i biologicznymi. Powiązał on ekstrawersję- introwersję i neurotyzm (stałość- niestałość) z fizjologicznymi typami osobowości Hipokratesa.
Aby ustalić różnice miedzy ekstrawertykami a introwertykami Eysenck wykonał testy behawioralne. Te badania wykazały, że introwertycy mają niższy próg bólu, uczą się szybciej jeśli bodźce bezwarunkowe są słabe lub wzmocnienie jest nieregularne. Zaś u introwertyków pamięć skojarzeniowa jest lepsza przy małym pobudzeniu niż przy dużym. Jednak ich wyniki są lepsze przy większym pobudzeniu.
W celu ustalenia wpływu genetyki na osobowość badacze studiują cechy osobowości członków rodziny o różnych proporcjach wspólnych genów. Badania na bliźniętach i badania adopcyjne wykazały, że wiele cech jest po części dziedziczonych genetycznie. Nowe badania wykazują ogromny wpływ środowiska na osobowość jednakże bliźnięta i dzieci adopcyjne nie są do siebie bardziej podobne do bliźniąt wychowywanych w jednej rodzinie a nie osobno.
W latach 60 wykryto wtedy pięć podstawowych wymiarów osobowości które określa się mianem Wielkiej Piątki. Maja one szeroki zakres, gdyż każdy z nich sprowadza do jednej kategorii wiele cech o odrębnych konotacjach, ale wspólnym temacie.
Kategorie Wielkiej Piątki:
Ekstrawersja: rozmowny, energiczny i asertywny lub spokojny, wycofany i nieśmiały
Przyjazność: sympatyczny, miły i ciepły lun zimny, kłótliwy i okrutny
Sumienność: zorganizowany, odpowiedzialny i przezorny lub beztroski, lekkomyślny i nieodpowiedzialny
Stabilność emocjonalna: spokojny, stabilny i zadowolony lub lękliwy, niestały i wybuchowy
Otwartość na doświadczenie: twórczy, intelektualny i otwarty umysłowo lub prosty, płytki i nieinteligentny
TEORIE PSYCHODYNAMICZNE
W drugiej połowie XIX w. Karol Darwin uświadomił ciągłość między istotami ludzkimi a zwierzętami. Psychologowie szybko podchwycili pojęcie instynktu.
Siegmund Freud. Nadał on nowe znaczenie pojęciu ludzkiego instynktu. Jego teoria jest próba wyjaśnienia źródeł i przebiegu ludzkiej osobowości, natury umysłu, nienormalnych aspektów osobowości i sposobów, a jakie osobowość może zostać odmieniona przez psychoterapię. Według teorii psychoanalitycznej rdzeniem osobowości są zdarzenia zachodzące w psychice osoby, które motywują zachowanie. Istota podejścia psychoanalitycznego zawiera się w czterech pojęciach: determinizmu psychicznego, wczesnych doświadczeń, popędów i instynktów.
Determinizm psychiczny jest to założenie ze wszystkie reakcje umysłowe i zachowaniowe są zdeterminowane wcześniejszymi doświadczeniami. W końcu XIX w. w Europie rejestrowano wiele przypadków histerii, dotknięci tym schorzeniem doświadczali zaburzeń funkcjonowania cielesnego, np paraliżu lub ślepoty, mimo iż ich system nerwowy działał prawidłowo i nie odnieśli żadnych obrażeń mięśni ani oczu.
Wczesne doświadczenie. Uważał, że doświadczenia wczesnego dzieciństwa- szczególnie z początkowych faz rozwoju psychoseksualnego- maja najgłębszy wpływ na ukształtowanie osobowości i wzorce zachowania dorosłych.
Popęd i instynkty. Każdy z nas ma wrodzone instynkty czy popędy., które stanowią systemy napięcia w organach ciała. Pobudzenie tych źródeł energii może się przejawiać na wiele różnych sposobów. Początkowo zakładał on istnienie dwóch rodzajów popędów. Jeden wiązał z ego albo z samozachowaniem, drugie pojęcie zaś była to siła motoryczna związana z impulsami seksualnymi i zachowaniem gatunku nazwana Erosem. Na określenie źródeł energii impulsów seksualnych użył terminu libido- psychiczna energia popychająca nas do wszelkiego typu przyjemności zmysłowych.
Według Freuda Eros nie pojawia się nagle w okresie dojrzewania, lecz działa od urodzenia.
Obserwacje kliniczne pacjentów, którzy doznali przeżyć traumatycznych w czasie I wojny światowej przyczyniły się do uzupełnienia zbioru o Tanatos- instynkt śmierci. Była to siła negatywna która popychała do zachowań agresywnych i destrukcyjnych. Pacjenci przeżywali wciąż od nowa swoje urazy wojenne w koszmarnych snach i halucynacjach. Freud postawił hipotezę, że ten pierwotny impuls jest przejawem skłonności wszystkich istot żywych do podporządkowania się prawom entropii i powrotu do stanu materii nieożywionej.
Procesy nieświadome. Nasze zachowanie może być motywowane popędami, z których nie zdajemy sobie sprawy. Możemy coś zrobić nie wiedząc, dlaczego to zrobiliśmy. W naszym zachowaniu są treści jawne- których jesteśmy całkowicie świadomi, ale są również treści ukryte- efekt niedostępnych dla nas procesów nieświadomych. W nieświadomym poziomie myślenia i przetwarzania informacji możemy odnaleźć znaczenie snów, pomyłek w mowie, piśmie, objawów nerwicowych.
W teorii psychoanalitycznej różnice osobowości wypływają z różnych sposobów radzenia sobie przez ludzi z ich fundamentalnymi popędami. By lepiej ukazać te różnice Freud przedstawił obraz stałej walki między dwoma antagonistycznymi częściami osobowości - id i superego, którą łagodzi trzecia cześć jaźni- ego.
Id jest to prymitywna, nieświadoma część osobowości. Strefą id rządzi zasada przyjemności. Działa ono racjonalnie, na zasadzie impulsu i domaga się ekspresji oraz natychmiastowego działania nie zważając, czy to, czego pragnie jest realne, możliwe, społecznie pożądane lub akceptowane moralnie.
Superego zaś zawiera wyuczone społecznie podstawy moralne. Jest to wewnętrzny głos zakazów i nakazów i rozwija się w miarę jak dziecko uznaje za własne wartości zakazy rodziców. Superego zawiera również ego idealne, wizję jaką ta osoba powinna starać się zostać. Co za tym idzie superego często pozostaje w konflikcie z id, gdyż id chce czynić to co jest dla nas przyjemne a superego- to co jest właściwe.
Ego reprezentuje osobiste poglądy jednostki na rzeczywistość fizyczną i społeczną. Jednym z jego zadań jest wybór działań, które zaspokoją impulsy id bez niepożądanych konsekwencji.
Mechanizmy obrony ego są to strategie umysłowe używane przez ego do obrony przed ustawicznym konfliktem między impulsami id, które domagają się wyrażenia a wymaganie superego by je odrzucić.
Główne mechanizmy obrony ego:
Fantazja- gratyfikacja nie spełnionych pragnień w dokonaniach imaginacyjnych (powszechna forma-„sny na jawie”)
Formowanie reakcji przeciwnych zapobieganie ekspresji niebezpiecznych pragnień przez przyjmowanie przeciwstawnych im postaw i typów zachowania, które służą jako „zapory”
Identyfikacja- poprawa poczucia własnej wartości przez utożsamienie się z inną osobą lub instytucją, często o wybitnej pozycji
Izolacja- odłączenie ładunku emocjonalnego od bolesnych sytuacji albo separacja niezgodnych postaw we wzajemnie nie przenikliwych przegródkach (co pozwala nigdy nie myśleć równocześnie o postawach pozostających w konflikcie i nie dostrzegać ich związku)
Projekcja- obarczenie winą za własne trudności innych osób przez przypisanie im własnych, „zakazanych” pragnień
Przemieszczenie- rozładowanie stłumionych uczuć, zazwyczaj wrogości, na obiektach mniej niebezpiecznych niż te które pierwotni wzbudziły emocję
Racjonalizacja- próby dowiedzenia, że własne zachowanie jest „racjonalne” i uzasadnione, a więc warte aprobaty własnej i innych
Regresja- wycofanie się do wcześniejszych poziomów rozwojowych, co pociąga za sobą bardziej dziecinne reakcje i zazwyczaj obniżenie poziomu aspiracji
Sublimacja- gratyfikacja lub rozładowanie nie zaspokojonych pragnień seksualnych przez zastępczą aktywność nieseksualną, akceptowaną społecznie w kulturze jednostki
Wyparcie- wypychanie bolesnych lub niebezpiecznych myśli ze świadomości, utrzymywanie ich w nieświadomości; uznaje się je za podstawowy z mechanizmów obronnych
Zaprzeczanie rzeczywistości- ochrona jaźni przed nieprzyjemnymi faktami przez odmowę dostrzegania ich
Niektórzy kontynuatorzy Freuda zachowali jego podstawową wizję osobowości jako pola bitwy między nieświadomymi impulsami pierwotnymi a wartościami społecznymi, ale wielu wprowadziło poważne korekty do psychoanalitycznego obrazu osobowości.
Zmiany jakie postfreudyści wprowadzili to:
Położyli większy nacisk na funkcje ego wraz z mechanizmami obronnymi, rozwój jaźni, świadome procesy myślowe i doskonalenie osobowości;
Przypisali większą rolę w kształtowaniu osobowości zmiennym społecznym (kulturze, rodzinie i rówieśnikom)
Przypisali mniejszą rolę popędowi seksualnemu, czy tez energii libido
Rozszerzyli okres rozwoju osobowości z dzieciństwa na całe życie
Jednym z kontynuatorów Freuda był Alfred Adler (1929). Zgadzał się on założeniem, że osobowością kierują życzenia z których nie zdajemy sobie sprawy. Jednak odrzucił on znaczenie Erosa i zasady przyjemności. Dowodził, że nasze życie zdominowane jest przez poszukiwanie sposobów przezwyciężenia uczucia niższości.
Carl Gustav Jung (1959) znacznie rozszerzył pojęcie nieświadomości. Jego zdanie ogranicza się ona do unikatowych doświadczeń życiowych jednostki, zawiera też fundamentalne prawdy psychologiczne wspólne całemu rodzajowi ludzkiemu. Nieświadomość zbiorowa motywuje nas wszystkich do reagowania w ten sam sposób na pewne bodźce. Dzięki niej rozumiemy pierwotne mity, dzieła sztuki i symbole, które są uniwersalnymi archetypami ludzkiej egzystencji. Archetyp jest to prymitywna reprezentacja symboliczna pewnego rodzaju doświadczeń lub obiektów. Z archetypem wiąże się instynktowna skłonność do odczuwania, myślenia i doświadczania go w specjalny sposób.
Jung przedstawił zdrową, zintegrowaną osobowość jako równoważącą przeciwstawne siły, takie jak męska agresywność i kobieca wrażliwość. Ta wizja osobowości, jako konstelacji kompensujących się sił wewnętrznych pozostających w równowadze dynamicznej, zwana jest psychologia analityczną. Jung do dwóch podstawowych impulsów seksualnych i agresywnych dodał dwa równie potężne nieświadome instynkty: potrzebę twórczości i potrzebę samourzeczywistnienia.
TEORIE HUMANISTYCZNE
Humanistyczne podejście od osobowości charakteryzuje zainteresowanie integralnością doświadczeń osobistych i świadomych jednostki oraz jej potencjałem rozwojowym. Humaniści tacy jak Carl Rogers i Abraham Maslow uważają, że podstawowy popęd do samourzyczywistnienia jest nadrzędnym organizatorem zróżnicowanych sił wewnętrznych, kutych wzajemne relacje tworzą osobowość.
Zachowanie motywowane jest niepowtarzalnymi dla każdego, biologicznymi i wyuczonymi skłonnościami do rozwoju i zmiany w pozytywnymi kierunku ku samourzyczywistnieniu. Teorie humanistyczne są:
Holistyczne- zawsze wyjaśniają odrębne działania ludzi w kategoriach ich osobowości jako całości. Człowiek to nie suma odrębnych cech, z których każda wpływa na zachowanie w odmienny sposób. Maslow uważał, że ludzie są wewnętrznie motywowani do przechodzenia na wyższe poziomy w hierarchii potrzeb, chyba że hamuje ich deprywacja na poziomach niższych.
Dyspozycjonistyczne- skupiają się na wewnętrznych własnościach osoby, które wywierają główny wpływ na kierunek zachowania
Fenomenologiczne- kładą nacisk na punkt odniesienia jednostki i jej subiektywną wizję rzeczywistości. Teorie humanistyczne skupiają się również na teraźniejszości: doświadczenia przeszłe są ważne tylko o tyle o ile doprowadziły osobę do sytuacji teraźniejsze, przyszłość zaś oznacza cele do osiągnięcia
Carl Rogers (1947,1951,1977) opracował teorię skoncentrowaną na kliencie w której ustalenie celów i kierunku jaki, ma przyjąć terapia by je osiągnąć, zależało od klienta. Później ta terapia została nazwana skoncentrowaną na osobie, ponieważ podejście to służyło zajmowaniu się ludźmi w ogólności i klientami (pacjentami) jako ludźmi. Kładł on nacisk na istotność bezwarunkowo pozytywnego stosunku do wychowywanych dzieci. Uważał on, że dzieci powinny być zawsze kochane bezwarunkowo, że nie musza zabiegać o miłośc rodziców. Zaś gdy dziecko postąpi źle to przedmiotem kary powinno być złe zachowanie a nie dziecko.
Teorie humanistyczne krytykowano za zajmowanie się doświadczenie świadomym z pominięciem roli nieświadomych motywów i bodźców środowiskowych. Ponadto jego fundamentalne pojęcia, takie jak samourzeczywistanianie, są mgliście zdefiniowane i trudne do obserwacji.
TEORI SPOŁECZNEGO UCZENIA SIĘ I TEORI POZNAWCZE
Wszystkim omówionym dotąd teoriom wspólny jest nacisk na hipotetyczne mechanizmy wewnętrzne- cechy, instynkty, impulsy, skłonności do samourzeczywistnienia - które napędzają zachowanie i stanowią podstawę funkcjonowania osobowości. Natomiast psychologów badających teorię uczenia się interesuje coś innego. Mianowicie poszukują oni zmiennych środowiskowych, które kontrolują zachowanie. Z punktu widzenia, zachowanie i osobowość kształtuje przede wszystkim środowisko zewnętrzne. W związku z tym osobowość traktują jako sumę jawnych i ukrytych reakcji, którą można odtworzyć na podstawie jednostkowej historii wzmocnień.
Opracowania dość wąskiej i sterylnej, behawiorystycznej koncepcji osobowości podjął się jako pierwszy zespół psychologów z Uniwersytetu Yale pod kierownictwem Johna Dollargda i Neala Millera (1950). Później Albert Bandura i Walter Michel rozbudowali ją znacznie.
Dollard i Miller zliberalizowali behawiorystyczne spojrzenie na osobowość, wprowadzając takie pojęcia jak: popędy wyuczone, zahamowanie reakcji i wyuczone wzorce nawyków. Wykazali również, że możemy się uczyć przez naśladownictwo- na drodze obserwacji zachowania innych, kiedy sami jeszcze nie musimy wykonywać reakcji.
Bandura i Michel podzielali założenie, że żywotną sprawą dla psychologii osobowości jest rozpoznanie potężnego wpływu bieżących specyficznych bodźców środowiskowych, porzucenie zaś takich mglistych i źle zdefiniowanych mechanizmów i pojęć jak cechy czy instynkty. Podkreślali także wagę wyuczonych wzorców zachowania opartych na społecznym uczeniu się- obserwacji innych i otrzymywanych od nich wzmocnieniach społecznych. Podkreślili wagę procesów poznawczych na równi z wagą procesów behawioralnych, przywracając w ten sposób działającemu ciału myślący umysł. Zwrócili tez uwagę na istnienie ważnych różnic indywidualnych w sposobach myslenia o sytuacjach zewnętrznych i ich definiowaniu.
George Kellu (1955) stworzył teorie osobowości, która kładzie główny nacisk na aktywne konstruowanie przez każdą osobę jej własnego świata. Dowodził, że nikt nigdy nie jest ofiarą ani przeszłej historii, ani teraźniejszego środowiska. Według niego nauka jest metamorfozą procesu konstrukcji poznawczej. Dowodził, że każdy człowiek funkcjonuje jak naukowiec. Dudujemy teorie na temat świata z elementów zwanych konstruktami osobistymi- przekonania danej osoby na temat tego co jest wspólne dwóm osobom lub zdarzenia a co różni je od trzeciej osoby lub zdarzenia.
Walter Mischel ukazał użyteczność opisywania osobowości w kategoriach cech. Zaproponował poznawczą teorię osobowości która czerpie zasady teorii społecznego uczenia się. Mischel przypisuje ogromne znaczenie wpływowi zmiennych środowiskowych na zachowanie. Jego zdaniem traktowanie naszych działań i wielu naszych przekonań wypływających z własności jaźni jest nie trafna. Widzi natomiast reakcje dokonywane, podtrzymywane lub zmieniane pod wpływem obserwacji ważnych modeli społecznych specyficznych związków. Mischel podkreśla fakt aktywnego uczestnictwa poznawczej organizacji interakcji ze środowiskiem. Twierdzi że to jak zareagujesz na specyficzne oddziaływanie środowiska, zależy od niektórych lub wszystkich z poniższych zmiennych i procesów:
Kompetencje- to co wiesz, co umiesz robić, twoje zdolności do osiągnięcia pewnych winików poznawczych
Strategie kodowania- sposoby przetwarzania napływających informacji, ich selekcjonowanie, kategoryzacji i dokonywanie skojarzeń
Oczekiwanie- przewidywanie prawdopodobnych wyników w konkretnych sytuacjach
Wartości osobiste- waga przywiązywana do poszczególnych bodźców, ludzi, wydarzeń
Systemy samoregulacyjne i plany- wypracowane reguły kierowania wykonaniem, ustalania celów i oceny własnej efektywności
Dzięki swoim pismom i badaniom n dzieciach i dorosłych Alfred Bandura stał się rzecznikiem podejścia do osobowości. Podejście to łączy podstawy teorii uczenia z naciskiem na ludzkie interakcje z otoczeniem społecznym. Najważniejszą jego zasługą jest zwrócenie uwagi na uczenie się obserwacyjne- proces w którym zmieniamy swoje zachowanie pod wpływem obserwacji zachowania innej osoby.
Bandura opracował pojęcie poczucia własnej skuteczności jako centralną część swojej teorii uczenia się. Poczucie własnej skuteczności jest to przekonanie jednostki, że poradzi sobie z konkretną sytuacją.
Trzy źródła oczekiwań skuteczności:
Doświadczenie zastępcze czyli nasze obserwacje działań innych osób
Perswazja społeczna i autoperswazja
Spostrzeganie własnego pobudzenia towarzyszącego myślom o zadaniu lub podejmowaniu go
Oprócz tego, że sondy własnej skuteczności wpływaja na rodzaj wybieranych przez nas aktywności, zadań, sytuacji, wpływają one również na ilość wkładanego przez nas wysiłku i wytrwałości w obliczu trudności.
TEORIE JAŹNI
William James (1890) zidentyfikował trzy składniki doświadczenia jaźni: ja materialne, ja społeczne, ja duchowe. W teoriach jaźni centralnym pojęciem jest wiedza. Pewni teoretycy dokonują porównania między podmiotem a przedmiotem poznania. Podmiot to ta część która doświadcza myśli uczuć i spostrzeżeń. Przedmiotem określa się wszystkie świadome lub potencjalnie świadome myśli, idee i oceny na własny temat. Sugeruje ono posiadanie w głowie małego człowieczka który ingeruje w doświadczenia i kieruje zachowaniem, co spotkało się z wielką krytyką psychologów.
Samowiedza- dynamiczna struktura umysłowa która motywuje, interpretuje, organizuje, zapośrednicza i reguluje procesy i zachowania interpersonalne i intrapersonalne. Istotne aspekty samowiedzy wykazują zmiany rozwojowe: małe dzieci myślą o sobie w kategoriach właściwości fizycznych, następnie stopniowo uwzględniają nastroje i preferencje, a na końcu koncentrują się na swych cechach interpersonalnych, moralnych i filozofii życia.
Samoocena- uogólniona oceniająca postawa wobec samego siebie, która może mieć ogromny wpływ na nasze myśli nastroje i zachowanie. Ludzie wątpiąc w możliwość wykonania jakiegoś zadania szykują sobie pewnego rodzaju usprawiedliwienia niepowodzenia o charakterze samoutrudnienia.
Hazel Markus sądzi, że jaźń jest dynamiczną konstrukcją nabierającą znaczenia tylko w kontekście między ludzkim. Wiele z naszych zachowań przebiega wg, scenariuszy zawartych w odgrywanych przez nas rolach a zachowania prezentowane przez nas również zostają włączone do jaźni.
Krytycy teorii jaźni opisują ją jako worek bez dna. Uważają, że jest ona bezużyteczna, gdyż tłumaczy nieznane nieznanym, przypisując siłę sprawczą zachowania niewidzialnej personie. Inni zaś utrzymują, że bardziej dostępna pomiarowi samowiedza jest pustym zbiorem schematów, które nie mogą kierować zachowaniem pod nieobecność jaźni jako podmiotu.