Podstawy psychologii osobowości

Osobowość można zdefiniować jako „ogólną sumę tych sposobów reagowania na innych ludzi (i obiekty) oraz sposobów wchodzenia z nimi w interakcje, które są charakterystyczne dla danej jednostki”. W badaniach nad osobowością chodzi o wyjaśnienie zarówno podobieństw, jak i różnic pomiędzy jednostkami. Charakteryzujemy innych na podstawie stałości ich zachowania i prawdopodobnie skłonni jesteśmy spostrzegać w ich zachowaniu większą stałość niż ta, jaka w rzeczywistości występuje.

Poglądy Freuda.

Według teorii Freuda, podwaliny osobowości dorosłego człowieka zostały położone w jego wczesnym dzieciństwie. Nie tylko normalny rozwój osobowości przebiega w sposób ciągły, przez lata i stadia, lecz także źródła lęków i nerwic ludzi dorosłych można wykryć we wczesnym okresie ich życia.

„Stadia rozwoju psychoseksualnego”. Według psychoanalitycznej teorii Freuda, rozwój osobowości w dzieciństwie dzieli się na stadia psychoseksualne. W każdym ze stadiów dominują instynktowne, nie wyuczone popędy biologiczne, które mają charakter hedonistyczny (poszukiwanie przyjemności). Podczas każdego z tych kolejnych okresów satysfakcji zmysłowej dostarcza stymulacja innych erogenicznych stref ciała - ust, odbytu oraz genitaliów. Te szeroko pojęte siły seksualne określa się terminem libido, obejmują zaś one ogół satysfakcji, jakiej jednostka doznaje w związku ze stymulacją ciała. W każdym ze stadiów rozwoju różny poziom zaspokojenia czy frustracji popędów składających się na libido dostarcza okazji dla konfliktu intrapsychicznego. Nadomiar czy to gratyfikacji, czy to frustracji w jednym ze stadiów uniemożliwia normalne przejście do następnego i mówi się, że prowadzi do fiksacji na tym stadium. Fiksacje takie wpływają zatem na charakter przyszłych interakcji danego człowieka z jego otoczeniem. Przyjmuje się zatem, że fiksacja analna prowadzi do ukształtowania się charakteru obsesyjno-kompulsywnego, z takimi cechami, jak skąpstwo, schludność, upór, a fiksacja oralna ma być determinantem narkomanii, kompulsywnego jedzenia, jak również skłonności do sarkazmu i gadatliwości.

Najbardziej pierwotnym stadium rozwoju psychoseksualnego jest stadium oralne, w którym rejon ust jest nie tylko związany z karmieniem, lecz jest równocześnie zasadniczym źródłem stymulacji oraz kontaktu z otoczeniem. Nie ulega wątpliwości, że niemowlęta i małe dzieci spędzają znaczną część czasu na czynnościach ssania nie mających charakteru pokarmowego (takich, jak ssanie kciuka czy palca u nogi).

W następnym stadium, analnym, głównym źródłem gratyfikacji jest najpierw wydalanie odchodów, a następnie ich zatrzymywanie. Przyjemność, jaką dziecko czerpie zarówno z czynności wydalania, jak i obecności jego produktów, w większości kultur jest sprzeczna z wymaganiami społecznymi i w końcu zostaje stłumiona i poddana regulacji.

W następnym okresie satysfakcji erotycznej dostarcza przede wszystkim eksploracja i stymulacja własnego ciała, a zwłaszcza członka u chłopców i pochwy u dziewcząt. Po tym stadium fallicznym następuje stadium latencji, aż wreszcie, w okresie dojrzewania jednostka osiąga stadium genitalne - przechodząc od autoerotyzmu do stymulacji przez kontakt z narządami płciowymi innych osób.

Dzieci pokonując te stadia, uczą się identyfikacji z właściwą rolą seksualną, rozwija się u nich „sumienie” (Superego), częściowo w wyniku uporania się z miłością seksualną do rodzica przeciwnej płci (sytuacja Edypa) i przygotowują się do odpowiedniego kulturowo heteroseksualizmu wieku dojrzałego.

Na podstawie swych obserwacji Freud doszedł do wniosku, że źródłem energii dla wszelkiego rodzaju zachowań są dwa podstawowe „popędy”, które występują u każdej jednostki już w momencie urodzenia się. Nazwał te dwa popędy „Eros” i „Tanatos”. Eros, „popęd seksualny”, czyli instynkt życia” w rzeczywistości oznaczał coś więcej, niż zwykle mamy na myśli mówiąc o popędzie seksualnym. Eros obejmował wszelkie dążenia do twórczej syntezy; według Freuda dążenie do zjednoczenia seksualnego było tylko jednym z przejawów tego popędu. Tanatos, „popęd agresji”, czyli „instynkt śmierci”, obejmował wszelkie dążenia do samozagłady, niszczenia porządku, kształtu i regularności. Freud zakładał, że aktywność psychiczna, podobnie jak aktywność fizyczna, wymaga energii.

„Id, superego i ego”.

Freud tłumaczył różnice indywidualne tym, że różni ludzie radzą sobie ze swymi podstawowymi popędami (Erosem i Tanatosem) w różny sposób. Aby wyjaśnić te różnice, przedstawił on obraz ciągłej wojny między dwiema częściami osobowości, id oraz superego, dla których rozjemcą jest trzeci komponent jaźni, a mianowicie ego.

Id uważa się za pierwotną, nieświadomą część osobowości, magazyn podstawowych popędów. Id działa w sposób irracjonalny - impulsy domagają się wyrażenia i zaspokojenia - „wszystko jedno jak” - bez względu na to, czy to, co pożądane, jest możliwe do uzyskania lub moralnie akceptowane.

Superego jest „składem wartości” danej jednostki, łącznie z postawami moralnymi wpojonymi przez społeczność. Superego właściwie odpowiada z grubsza sumieniu; rozwija się ono, gdy dziecko internalizuje zakazy rodziców i innych dorosłych dotyczące pewnych rodzajów działań. Superego obejmuje także ja idealne, które rozwija się, gdy dziecko internalizuje poglądy innych ludzi dotyczące tego, jakiego rodzaju osobą powinno ono starać się zostać. Toteż superego, reprezentacja społeczeństwa w jednostce, często jest w konflikcie z id - reprezentującym dążenie do przetrwania. Id chce robić po prostu to, co mu się podoba, podczas gdy superego nalega, aby robić to, co jest „słuszne”.

W tym konflikcie ego odgrywa rolę rozjemcy. Ego reprezentuje posiadany przez daną jednostkę obraz rzeczywistości fizycznej i społecznej, wiedzę o tym, co do czego prowadzi i co jest możliwe w takim świecie, jaki jest aktualnie spostrzegany. Część funkcji ego polega na wybieraniu takich rodzajów działań, które zaspokoją impulsy id, nie pociągając za sobą niepożądanych konsekwencji. Gdy id i superego są w konflikcie, wówczas ego stara się zwykle znaleźć jakiś kompromis, który przynajmniej w części zadowoli oboje.

Teorie neofreudowskie.

Wielu z tych, którzy przyszli po Freudzie, utrzymało stworzony przez niego obraz osobowości: pola bitwy, na którym nieświadome pierwotne impulsy walczą z wartościami społecznymi.

„Portret jednostki sporządzony przez Eriksona”. Na podstawie swych klinicznych obserwacji nad dziećmi, dorastającą młodzieżą, studentami wyższej uczelni oraz starszymi osobami Erikson wzbogacił teorię rozwoju osobowości o trzy ważne idee. Po pierwsze, przez analogię do stadiów psychoseksualnych, postulował on psychospołeczne stadia rozwoju ego, w których jednostka kształtuje nowe nastawienia wobec siebie samej i innych ludzi ze swego otoczenia. Po drugie, rozwój osobowości rozpatrywał jako proces trwający nieustannie przez wszystkie fazy życia, a nie jako proces zakończony w okresie niemowlęctwa. Po trzecie, stwierdził, iż każde z tych stadiów wymaga nowego poziomu interakcji społecznej, co może zmienić przebieg rozwoju osobowości albo w kierunku pozytywnym, albo negatywnym.

Erikson zidentyfikował osiem stadiów rozwoju psychospołecznego, określających cykl ludzkiego życia od niemowlęctwa do starości:

1. Zaufanie czy nieufność (pierwszy krok życia; odpowiada stadium oralnemu u Freuda). Zależnie od jakości opieki, jaką otrzymuje niemowlę, uczy się ono ufać swemu otoczeniu, spostrzegać je jako uporządkowane i przewidywalne lub też uczy się być podejrzliwe, lękliwe i nieufne wobec chaosu i nieprzewidywalności otoczenia.

2. Autonomia czy zwątpienie (drugi i trzeci rok życia; odpowiada okresowi analnemu u Freuda). Zależnie od przebiegu rozwoju zdolności ruchowych i umysłowych oraz od tego, czy dziecko miało sposobność do manipulowania oraz badania otoczenia, powstaje jego poczucie autonomii, adekwatności i autokontroli. Nadmierny krytycyzm lub ograniczanie możliwości ćwiczenia się dziecka w eksploracji i innych zachowaniach sprawiają, że staje się ono nieśmiałe i wątpi we własną adekwatność.

3. Inicjatywa czy poczucie winy (czwarty i piąty rok życia; odpowiada stadium fallicznemu u Freuda). Zależnie od sposobu, w jaki rodzice reagują na inicjowaną przez dziecko aktywność - intelektualną, jak również ruchową - będzie ono albo samodzielne i przedsiębiorcze, albo też pełne poczucia winy i przekonane, że jest niezręcznym intruzem w świecie dorosłych.

4. Pracowitość czy poczucie niższości (szósty do jedenastego roku życia; odpowiada fazie latencji w teorii freudowskiej, kiedy to dziecko jest najmniej zaabsorbowane sprawami seksualnymi). Zainteresowanie dziecka tym, jak wszystko działa i jak ono samo powinno działać, prowadzi do ukształtowania się pracowitości poprzez odkrywanie prawidłowości, organizowanie i podporządkowanie własnego świata oraz pilność. Można wywołać poczucie niższości u dziecka, gdy te jego wysiłki są odrzucane jako niemądre, złośliwe czy kłopotliwe. W tym właśnie stadium oddziaływania spoza domu zaczynają wywierać większy wpływ na rozwój dziecka - przynajmniej u dzieci amerykańskich z klasy średniej.

5. Tożsamość czy przemieszanie ról (okres dorastania, od dwunastego do osiemnastego roku życia). W tym okresie u jednostki zaczyna się rozwijać zdolność spostrzegania zjawisk w różnoraki sposób; potrafi ona patrzeć na pewne sprawy z punktu widzenia innej osoby, zachowywać się różnie w różnych sytuacjach, zgodnie z tym, co wydaje się odpowiednie. Odgrywając te różnorodne role, dana osoba musi rozwijać zintegrowane poczucie własnej tożsamości jako odrębnej od wszystkich innych, lecz spójnej i możliwej dla niej do zaakceptowania. Jeśli nie dokona się taka „integracja” tożsamości, to pojawia się następująca alternatywa: albo dana jednostka nie wie, kim właściwie jest, albo też przybiera „negatywną tożsamość” - jakąś rolę społecznie nieakceptowaną, jak na przykład „dziwaka-narkomana” lub też „błazna klasowego”.

6. Intymność czy izolacja (dojrzała młodość). Gdy jednostka osiągnie wiek dojrzały, to jej usiłowania zmierzające do nawiązania kontaktu z innymi ludźmi mogą doprowadzić do intymności (związku-seksualnego, emocjonalnego i moralnego - z innymi osobami) lub do izolacji - braku bliskich stosunków personalnych.

7. Wielkoduszność czy zaabsorbowanie sobą (wiek średni). W tym okresie doświadczenia życiowe jednostki mogą rozszerzyć zakres jej zainteresowań tak, by nie ograniczały się do niej samej, lecz objęły rodzinę, społeczeństwo lub przyszłe pokolenia. Taka przyszłościowa orientacja może się nie rozwinąć i zamiast tego dana osoba, podobnie jak Scrooge w „Wieczorze wigilijnym” Dickensa, może interesować się tylko sprawami materialnymi i własnym dobrobytem.

8. Poczucie spełnienia czy rozpacz (wiek starczy). W tym ostatnim stadium życia człowiek spogląda wstecz. na to wszystko, co było, i w przód - na niewiadomą śmierci. W wyniku rozwiązań dokonanych na każdym z poprzednich stadiów może cieszyć się spełnieniem życia mając poczucie zadowolenia z siebie. Lecz rozpacz zagląda w oczu temu, kto stwierdza, że źle pokierował swoim życiem i że było ono niezadowalające. Jest zbyt późno, by patrzeć wstecz z gniewem lub w przyszłość z nadzieją i cykle życia takiej osoby kończy się jękiem rozpaczy.

„Społeczna koncepcja Sullivana”. Sullivan, podobnie jak Freud, stwierdził, że napięcie wynikające z niezaspokojenia potrzeb fizjologicznych często skłania ludzi do działania. Jednakże, w odróżnieniu od Freuda, był on przekonany, że nasze podstawowe potrzeby nie mają charakteru biologicznego, lecz wywodzą się z interakcji z ludźmi, i że te ukształtowane interpersonalnie cechy „ludzkie” mogą bezpośrednio oddziaływać na funkcjonowanie fizjologiczne lub modyfikować je. Na przykład w większości kultur istnieją mniej lub bardziej wypracowane zbiory reguł, określających kiedy i w jaki sposób można jeść, wydalać itd.

Sullivan posunął się tak daleko, że zidentyfikował osobowość nie jako coś, co tkwi w danej osobie, lecz jako „względnie trwały układ powtarzających się sytuacji interpersonalnych, które charakteryzują życie ludzkie”. Osobowość oznacza zatem dla niego stałość nie pod względem cech wewnętrznych, lecz pod względem tego, jak dana osoba zachowuje się w stosunku do innych ludzi.

Dla wyjaśnienia stałości zachowania interpersonalnego Sullivan wprowadził pojęcie „dynamizmu” i „personifikacji”. Dynamizm jest długotrwałym, powtarzającym się wzorcem zachowania.

Dynamizmem może być każda nawykowa reakcja, czy to w formie postawy, uczucia, czy też skierowanego na zewnątrz działania.

Szczgólnie ważnym dynamizmem jest system ja, który według Sullivana rozwija się, gdy dana jednostka uczy się unikać zagrożenia własnego bezpieczeństwa.

Personifikacja jest to wyobrażenie, jakie dana osoba ma o kimś innym. Jest to zespół uczuć, postaw i poglądów, które w dużej mierze determinują zachowanie danej osoby wobec tego kogoś. Personifikację wspólną dla pewnej grupy ludzi Sullivan nazywał stereotypem.

Sullivan określił siedem stadiów rozwoju osobowości występujących w

społeczeństwach zachodniej Europy. Są to:

a) niemowlęctwo,

b) dzieciństwo,

c) okres późnego dzieciństwa,

d) preadolescencja,

e) wczesny okres dojrzewania,

f) późny okres dojrzewania,

g) dojrzałość

Teorie pola:

1) Teoria Goldsteina. Teorią osobowości, która zapożyczyła wiele idei z teorii pola, jest teoria organizmu jako całości; czołowym jej przedstawicielem jest Kurt Goldstein. Goldstein przyjął zasadę, że poszczególne objawy można zrozumieć tylko wtedy, gdy nie będzie się ich uważać jedynie za wynik poszczególnych chorób czy uszkodzeń, lecz za wytwór organizmu funkcjonującego jako całość. Organizm jest jednością, a to, co się zdarza w jakiejkolwiek jego części, wpływa na całość. Organizacja jest naturalną właściwością organizmu, a dezorganizacja oznacza chorobę. Aczkolwiek części składowe trzeba wyodrębniać dla celów badań psychologicznych i medycznych, to jednak u danej osoby nie funkcjonują one w izolacji. Teoria ta kładzie nacisk przede wszystkim na regularny rozwój wrodzonych potencjalnych możliwości organizmu. Uznaje ona jednak, że odpowiednie środowisko jest nieodzownym warunkiem, aby ten rozwój mógł nastąpić. Zgodnie z tym, czego można by oczekiwać, teoria ta zakłada, iż organizm jest motywowany przez jeden dominujący, a nie przez kilka różnych, niezależnych popędów. Tym popędem, który Goldstein nazwał samorealizacją, jest nasze nieustanne dążenie do zrealizowania naszych wrodzonych potencjalnych możliwości.

2) Teoria „własnego ja” Rogersa. Do najlepiej znanych przedstawicieli teorii traktujących organizm jako całość należy Carl Rogers. Kładzie on nacisk na prywatny świat jednostki, świat doznań, który nazywa polem fenomenologicznym. To właśnie spostrzeżenia i interpretacje dokonywane przez daną jednostkę determinują jej późniejsze zachowanie. Aby więc zrozumieć czyjeś zachowanie, nie wystarczy znać obiektywną sytuację: musimy zrozumieć, jak tę sytuację widzi dana osoba. Odrębną częścią tego pola jest pojęcie o sobie, które rozwija się w wyniku interakcji danej jednostki ze środowiskiem. Ludzie zachowują się w sposób zgodny z posiadanym obrazem samego siebie i skłonni są odrzucać lub zniekształcać napływającą informację, która jest zagrażająca dla ich „ja”. Doznanie może być zatem ujęte w formę symboliczną, w którym to przypadku staje się ono wyraźnie i świadomie spostrzegane, może nie być poddane symbolizacji i pozostaje poniżej poziomu świadomości lub też wreszcie może zostać zignorowane. Dla Rogersa, podobnie jak dla Goldsteina, najbardziej podstawowym popędem oddziałującym na człowieka jest popęd samorealizacji. Niestety, popęd ten niekiedy popada w konflikt z potrzebą aprobaty, czyli pozytywnej oceny zarówno ze strony siebie samego, jak i innych. Jeśli znaczące osoby z otoczenia dziecka wyrażają konsternację na widok niektórych rzeczy, które ono robi, nie wyjaśniając mu, że ta dezaprobata odnosi się do zachowania, a nie do niego jako osoby, wówczas dziecko może zacząć robić i myśleć tylko to, co jest akceptowane przez otoczenie. W tym przypadku rozwinie się niezgodność miedzy „prawdziwymi” uczuciami dziecka i jego czynnościami, z jednej strony, a tym, co „może być zaakceptowane” - z drugiej.

3) Teoria samorealizacji Maslowa. Innym teoretykiem, który uznał samorealizację za płodne pojecie, był Abraham Maslow. Maslow uznawał naturę ludzką za, w zasadzie, dobrą, lecz jednocześnie uważał, że wrodzona tendencja do rozwoju i samorealizacji jest raczej słaba i krucha, łatwo ulega naciskom społecznym. Maslow rozróżniał motywację wynikającą z niedoboru, przy której jednostka stara się przywrócić swą fizyczną czy psychiczną równowagę, oraz motywację wzrostu, przy której jednostka stara się wyjść poza to, co zrobiła i czym była w przeszłości; ludzie mogą powitać z radością niepewność, wzrost napięcia, a nawet cierpienie, jeśli uważają je za drogę wiodącą do spełnienia. Według Maslowa, wrodzone potrzeby człowieka tworzą hierarchię ważności. Gdy potrzeby na jednym poziomie są zaspokojone, wówczas zaczynają dominować potrzeby znajdujące się na poziomie następnym. Jeśli zatem zaspokojone są potrzeby fizjologiczne, takie jak głód i pragnienie, to wówczas zaspokojenia żądają potrzeby należące do następnego poziomu - potrzeby bezpieczeństwa. Po nich idą w kolejności potrzeby przynależności i miłości, potrzeby szacunku i potrzeby samorealizacji. Na szczycie tej hierarchii potrzeb znajduje się siódmy poziom - potrzeba „transcendencji”.

Teorie czynnikowe:

Teoria cech i rozwój analizy czynnikowej jest to jeden z najwcześniejszych i najbardziej bezpośrednich sposobów opisywania stałości ludzkiej polegający na określeniu cech.

Analiza czynnikowa jest techniką matematyczną (związaną z zastosowaniem algebry macierzy) pozwalającą zredukować wielką liczbę obserwowanych zjawisk do mniejszej liczby bardziej podstawowych zmiennych.

Teoria czynnikowa Guilforda. Guilford zidentyfikował dwie grupy ogólnych czynników osobowościowych (hormetyczne i temperamentalne), jak również grupę czynników odnoszących się do specyficznych rodzajów funkcjonowania intelektualnego.

„Czynniki hormetyczne”. Cechy hormetyczne są to cechy, które bezpośrednio wiążą się z motywacyjną sferą osobowości danej jednostki. (Słowo hormetyczny pochodzi z języka greckiego i oznacza „wprawiający w ruch” lub „pobudzający”). Czynniki te zależą od fizycznych potrzeb organizmu oraz od rodzaju doświadczeń danej jednostki; tak więc mogą one być nieco różne w różnych społeczeństwach. Obejmują one potrzeby, postawy i zainteresowania.

Przykładem takich potrzeb może być ambicja, potrzeba swobody, agresywność, a zainteresowania tego rodzaju to na przykład upodobanie do przygód, zamiłowanie do dokładności oraz zamiłowania estetyczne.

„Czynniki temperamentalne”, które określają sposób, w jaki jednostka działa w pewnych typach sytuacji.

„Czynniki intelektualne” są to sklasyfikowane czynniki intelektualne według treści (typu informacji), według rodzaju wytworu (formy) oraz według operacji, jaka wchodzi w grę.

Teorie uczenia się:

Zwolennicy teorii uczenia się stanowią wśród teoretyków osobowości grupy badaczy najbardziej zainteresowanych eksperymentalnym podejściem do tematu. Dollard i Miller zaczęli od nadania freudowskim pojęciom formy bardziej nadającej się do badań eksperymentalnych; badali oni relację pomiędzy popędem, sygnałem, reakcją i wzmocnieniem. Teoria społecznego uczenia się Bandury podkreśla znacznie procesów samoregulacyjnych i uczenia się przez obserwację, w czasie którego dana osoba uczy się obserwując zachowania modelu.

Różne sposoby podejścia do badania różnic indywidualnych:

Podejście nomotetyczne zakłada, że wszystkie istoty ludzkie, chociaż tak różne, różnią się po prostu pod względem stopnia, w jakim posiadają te same właściwości.

Podejście idiograficzne, zakłada, że człowiek jest czymś więcej niż sumą pewnych właściwości i że przewidywania oparte na wartościach przeciętnych mają ograniczoną przydatność, gdy chcemy zrozumieć poszczególne jednostki lub im pomóc.

W badaniach nad osobowością przewidywania statystyczne, jak dotąd, okazały się trafniejsze niż przewidywania kliniczne.

Pojęcie o sobie

Charles Cooley w 1902 roku wprowadził pojecie „jaźni odzwierciedlonej”, która wytwarza się jako odbicie ocen, jakie naszym zdaniem inni nam „wystawiają”. Według Williama Jamesa, jaźń społeczna jest zaledwie jednym z trzech komponentów jaźni - przy czym pozostałe dwa komponenty to jaźń materialna i jaźń duchowa.

Nasze pojęcie o sobie jest w głównej mierze wytworem interakcji z innymi. Jesteśmy skłonni przyjmować wyobrażenia, które inni ludzie mają o nas, i oceniać nasze zachowanie dokonując porównań społecznych. Nasze pojęcie o sobie wpływa nie tylko na nasze stosunki z innymi ludźmi, lecz także na nasze poczucie niezależności (osoby o niskiej samoocenie są na ogół bardziej konformistyczne niż osoby o wysokiej samoocenie), na cele, do których aspirujemy i - co być może jeszcze najważniejsze - na jakość naszego osobistego życia emocjonalnego.

Kryzysy tożsamości

Jest to czas przejściowy, w którym jaźń dziecięca przestaje pasować do nowego ciała, pojawiających się pragnień seksualnych, zmniejszonej zależności od rodziców, odchodzenia od domu rodzinnego, związków z przyjaciółmi, kontaktów z nowymi ideami i doświadczeniami.

Czynniki rozwojowe

Do czynników rozwojowych, które wpływają na różnice osobowościowe, należy:

a) rozwój moralny, w którym można zidentyfikować 6 różnych stadiów. Rozwój moralny w wieku dojrzałym charakteryzuje się zwykle: porzuceniem dziecięcych sposobów myślenia (w większym stopniu niż ukształtowaniem myślenia na wyższym poziomie), ustabilizowaniem się czwartego stadium moralności konwencjonalnej, większą zgodnością między oceną moralną a działaniem moralnym, zintegrowanym posługiwaniem się strukturami moralnymi oraz zastosowaniem refleksji moralnej do własnego życia.

b) uczenie się roli związanej z płcią tj. . Fakt urodzenia się mężczyzną lub kobietą stanowi główne źródło różnic indywidualnych w odniesieniu do mnóstwa właściwości, cech i zachowań. Niektóre z tych różnic wiążą się z anatomią i strukturą fizyczno-biologiczną. Inne kształtują się pod wpływem odmiennych sposobów, w jakie dzieci każdej płci są socjalizowane i „programowane” przez swą społeczność.

Typy osobowości

Wewnętrzne i zewnętrzne umiejscowienie kontroli

Osoba wewnętrznie kierowana jest sterowana przez wartości i cele zaszczepione jej we wczesnym okresie życia przez „starszych” społeczeństwa. Natomiast jednostki kierowane zewnętrznie, to znaczy przez inne osoby uważa się za bardziej wrażliwe na wpływ społeczny ze strony ich rówieśników.

Wymiar introwersji -ekstrawersji ujawnia różnice indywidualne pod względem stopnia, w jakim ludzie potrzebują innych osób jako źródła nagród i jako „nauczycieli” właściwego zachowania. Wylewny, impulsywny ekstrawertyk potrzebuje ludzi, aby wchodzić z nimi w interakcję, podczas gdy pełen rezerwy, ostrożny introwertyk w mniejszym stopniu korzysta ze stymulacji dostarczanej przez innych ludzi, a w większym stopniu polega na książkach czy też źródłach o charakterze niespołecznym.

Osoby o wewnętrznej lokalizacji kontroli unikają sytuacji, w których mogą utracić kontrolę nad swymi wzmocnieniami oraz potrafią wytrwale oczekiwać końcowego sukcesu, pomimo początkowych strat i niepowodzeń. Osoby o zewnętrznej lokalizacji kontroli w sytuacjach eksperymentalnych dotyczących wyuczonej bezradności szybciej poddają się i rezygnują.

Makiaweliści

Cecha, określona mianem makiawelizmu wiąże się z umiejętnością pewnego rodzaju oddziaływania społecznego, znanego jako „manipulowanie” innymi w pewnego typu sytuacjach. Osoby wykazujące tę cechę w wysokim stopniu nie oszukują więcej, lecz oszukują lepiej. Gdy kłamią, to potrafią patrzeć w oczy swemu rozmówcy i przekonywać go, że nie oszukują. Gdy rywalizują z innymi studentami, to skuteczniej „wykańczają psychicznie” swoich przeciwników.

Makiaweliści czują się doskonale w sytuacjach, które odznaczają się trzema ogólnymi właściwościami:

a) interakcja odbywa sie twarzą w twarz (nie jest bezosobowa ani też pośrednia);

b) zasady i wytyczne obowiązują w minimalnym stopniu, dzięki czemu mają oni znaczną swobodę w improwizowaniu i stwarzaniu wieloznaczności;

c) wzbudzenie emocjonalne jest wysokie (a więc przeszkadza w wykonywaniu zadań) u osób o niskim poziomie makiawelizmu, lecz nie u nich.

Osobowość autorytarna

Terminu osobowość autorytarna używa się dla określenia osób, które uzyskują wysokie wyniki na skalach mierzących antysemityzm, konserwatyzm polityczny i ekonomiczny oraz postawy faszystowskie. Osoby takie wykazują zwykle uprzedzenia wobec członków wszystkich obcych grup oraz okazują większy respekt i uległość w stosunku do autorytetów niż osoby uzyskujące niskie wyniki na tych skalach.

Nieśmiałość

Jest to świadomość własnej niezdolności do podjęcia działania, które chce się podjąć i co do którego wiadomo, jak to zrobić. Nieśmiałość jest obawą przed negatywną samooceną i (lub) negatywną oceną ze strony innych. Osoba nieśmiała wyróżnia się milczeniem, gdy inni mówią, bezruchem, gdy inni się poruszają, izolacją, gdy inni nawiązują przyjazne kontakty. Nieśmiałą osobę charakteryzuje zatem raczej nieobecność reakcji zewnętrznych, niż obecność jakichś niezwykłych reakcji.

Ujemne konsekwencje nieśmiałości:

a) stwarza ona problemy natury towarzyskiej; utrudnia spotykanie nowych ludzi, zawieranie nowych przyjaźni, czerpanie radości z potencjalnie przyjemnych doświadczeń;

b) ma ujemne konsekwencje emocjonalne; wywołuje poczucie samotności, izolacji, depresji;

c) przeszkadza w uzyskaniu pozytywnej oceny ze strony innych osób (na przykład osobiste zalety danej jednostki nigdy nie ujawniają się ze względu na jej nieśmiałość);

d) utrudnia obronę słusznych spraw, wyrażanie poglądów, wykorzystanie możliwości;

e) naraża na niesłuszne, negatywne oceny ze strony innych (na przykład ktoś może być niesłusznie uważany za niekoleżeńskiego, snoba czy niedołęgę);

f) powoduje trudności poznawcze i trudności w zakresie ekspresji, zmniejsza zdolność jasnego myślenia w obecności innych i skutecznego komunikowania się z nimi;

g) sprzyja nadmiernemu przewrażliwieniu na punkcie własnej osoby i zaabsorbowaniu sobą samym.

---