§ 30. Nienależne świadczenie.
Pojęcie nienależnego świadczenia:
polega ono na wykonaniu zobowiązania, które w rzeczywistości nie istnieje lub też nie stwarza podstawy
do dokonania świadczenia. Jedna strona wzbogaca się (uzyskuje korzyści) cudzym kosztem bez dostatecznego usprawiedliwienia prawnego.
Z faktu dokonania świadczenia wynika zobowiązanie dla odbiorcy do zwrotu tego, co świadczono. Wśród możliwych sytuacji bezpodstawnego wzbogacenia przypadki nienależnego świadczenia są najbardziej jasne i dające się zidentyfikować: chodzi o nieprawidłowość odnoszącą się do „podstawy prawnej” (causa) świadczenia.
Każde świadczenie jako przysporzenie dokonane do majątku innej osoby musi mieć przyczynę (cel prawny - causa)
[przypomnienie: causa solvendi - zwolnienie z istniejącego zobowiązania, causa acquirendi lub obligandi - nabycie prawa lub innej korzyści, causa donandi - przysporzenie następujące nieodpłatnie]
Jeżeli nie ma żadnej z nich, świadczenie jest nienależne - powinno podlegać zwrotowi.
Warto pamiętać: unormowania tej kwestii wprost nawiązują do prawa rzymskiego, które znało osobne skargi (actiones) o zwrot korzyści pod nazwą kondykcji (condictio)
O świadczeniu nienależnym mówi art. 410 § 2 k.c.: „Świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto
je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia.”
Zgodnie z tym przepisem Kodeks wyróżnia w zakresie pojęcia nienależnego świadczenia następujące przypadki:
Gdy więź zobowiązaniowa usprawiedliwiająca świadczenie nie istnieje w ogóle lub też wprawdzie istnieje, lecz nie w stosunku do osoby, która otrzymała korzyść. (świadczenie wynikiem błędu co do okoliczności, że podstawa prawna istnieje w ogóle lub w odniesieniu do odbiorcy)
→ Przykłady
podręcznik Czachórskiego: spełnienie długu, który w myśl prawa nie zaistniał lub został już umorzony
podręcznik Radwańskiego: pomyłkowa wpłata na rachunek bankowy podmiotu, który nie był wierzycielem
Gdy więź zobowiązaniowa wprawdzie istniała między stronami, lecz podstawa prawna świadczenia odpadła lub zamierzony cel nie został osiągnięty.
→ Przykłady
podręcznik Czachórskiego: odstąpienie przez jedną ze stron w umowie wzajemnej (art. 491 i następne)
lub dokonanie darowizny bezwarunkowej na cel z góry oznaczony i możliwy do zrealizowania w chwili zawarcia umowy, gdy okaże się następnie niemożliwy do realizacji, np. przy darowiźnie na poczet małżeństwa, które nie dojdzie do skutku.
podręcznik Radwańskiego: w razie uchylenia się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia woli w przypadku błędu, podstępu lub groźby bezprawnej (art. 84-88 k.c.) lub świadczenie na poczet przyszłego zobowiązania umownego, które jednak nie powstało, ponieważ umowa nie została zawarta
Gdy więź zobowiązaniowa między dwoma osobami miała wynikać z czynności prawnej, lecz czynność okazała się nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia.
→ Przykłady
podr. Czachórskiego: gdy czynność prawna była od początku nieważna (art. 58); nie zachowanie formy
ad solemnitatem (art. 73 k.c.); uchylenie się od skutków oświadczenia złożonego pod wpływem błędu lub podstępu względnie groźby bezprawnej (art. 84-88 k.c.)
podr. Radwańskiego: art. 58; brak świadomości lub swobody, ośw. dla pozoru, groźba bezprawna (art. 82, 83, 87), brak formy ad solemnitatem (art. 73 k.c.), świadczenie niemożliwe (art. 387 k.c.)
Warto zauważyć pewną różnicę zdań między autorami podręczników: wady oświadczenia woli w postaci błędu, podstępu lub groźby bezprawnej Czachórski zalicza do trzeciego przypadku, a Radwański do drugiego. Dlaczego? ,,Może pan doktor wyjaśni?”
Ważne: Kodeks cywilny mimo istnienia ogólnych przesłanek zwrotu świadczenia nienależnego według art. 410 § 2 wyłącza roszczenie o dokonanie tego zwrotu w czterech przypadkach wymienionych w art. 411:
„Nie można żądać zwrotu świadczenia:
1) jeżeli spełniający świadczenie wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany, chyba że spełnienie świadczenia nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu albo w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności prawnej,
2) jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego,
3) jeżeli świadczenie zostało spełnione w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu,
4) jeżeli świadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność stała się wymagalna.”
ad 1) Oznacza to, że świadczenie zostało spełnione mimo świadomości, że świadczący nie był do niego zobowiązany. Nie dotyczy to jednak sytuacji, w których spełnienie świadczenia nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu albo w celu uniknięcia przymusu albo wreszcie w wykonaniu nieważnej czynności prawnej
→ Przykłady
ad 2) Np. odpowiada obowiązkom akceptowanym przez społeczeństwo, odpowiada przyjętym obyczajom postępowania
ad 3) Więź uzasadniająca roszczenie nadal istnieje, a tylko uzyskuje charakter więzi niezupełnej; nie dotyczy to przypadków, gdy przedawnione roszczenie wygasa
ad 4) Oznacza to, że spełnienie świadczenia odpowiada zobowiązaniu, a tylko nastąpiło przed terminem wymagalności roszczenia; w tym ostatnim przypadku chodzi o zapobieganie zbędnym komplikacjom, skoro z nadejściem wymagalności roszczenia obowiązek świadczenia będzie mógł być uznany za nadający się do realizacji
Uwaga, która sama się nasuwa, zgodna z myślą autora podręcznika: wszystkie te sytuacje wymagają starannego badania, nie są łatwe w praktyce dowodowej.
Niegodziwość świadczenia.
Jest to pojęcie odnoszące się do przypadków, w których powstanie zobowiązania do zwrotu na rzecz osoby zubożonej tego co świadczono nienależnie, raziłoby poczucie sprawiedliwości, np. gdy ten, kto świadczył, dokonywał świadczenia w celu skłonienia odbiorcy do dokonania czynu zabronionego przez ustawę, sprzecznego z zasadami współżycia itd. Dlatego w takich przypadkach prawo odmawia roszczenia o zwrot. Zubożony nie zasługuje bowiem na ochronę i porządek prawny odmawia mu takiej ochrony w drodze wyjątku od reguły. Nie oznacza to jednak,
że odbiorca takiego świadczenia może je zachować, gdyż Kodeks w art. 412 k.c. stwierdza:
„Sąd może orzec przepadek świadczenia na rzecz Skarbu Państwa, jeżeli świadczenie to zostało świadomie spełnione w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym. Jeżeli przedmiot świadczenia został zużyty lub utracony, przepadkowi może ulec jego wartość.”
Warto zauważyć: Obecny art. 412 obowiązuje od 1990 r. W porównaniu z poprzednią regulacją podstawowa różnica wyraża się
w wyłączeniu skutku w postaci przepadku następującego z mocy samego prawa - poprzedni przepis postanawiał, że świadczenie ulegało przepadkowi, a obecnie istnieje możliwość orzeczenia tego przepadku przez sąd.
Zgodnie z art. 412 przepadek nadal dotyka przedmiotu świadczenia niegodziwego, a nie roszczenia o zwrot przedmiotu świadczenia. Obie strony mogą zostać pozbawione korzyści wynikających ze spełnienia świadczenia lub jego zwrotu.
Należy przyjąć, że orzeczenie przepadku przedmiotu świadczenia niegodziwego lub jego wartości możliwe jest jedynie wówczas, gdy obie strony miały świadomość owej niegodziwości.
→ Przykłady
podr. Radwańskiego: najem mieszkania na siedzibę związku przestępczego; nabywanie wódki dla rozpijanie nieletnich; dostarczanie broni dla celów przestępczych lub do krajów objętych embargiem
Przypadek gry i zakładu.
Z omawianym problemem wiąże się unormowanie mocy prawnej zobowiązań, których źródłem są czynności prawne losowe o charakterze gier i zakładów. K.c traktuje je jako zobowiązania niezupełne, co wywołuje niezaskarżalność wypływających z nich roszczeń. Dobrowolne spełnienie świadczenia przez dłużnika nie podlega jednak zwrotowi jako świadczenie nienależne, chyba że gra lub zakład były zakazane lub nierzetelne (art. 413 § 1).
„Art. 413. § 1. Kto spełnia świadczenie z gry lub zakładu, nie może żądać zwrotu, chyba że gra lub zakład były zakazane albo nierzetelne.
§ 2. Roszczeń z gry lub zakładu można dochodzić tylko wtedy, gdy gra lub zakład były prowadzone na podstawie zezwolenia właściwego organu państwowego.”
Wniosek wypływający z § 2 mówi, że jeżeli gry i zakłady są prowadzone na podstawie zezwolenia właściwego organu państwowego, są one wówczas traktowane jak zwykłe zobowiązania w pełni skuteczne.
→ Przykłady
podr. Czachórskiego: gry i zakłady organizowane dla popierania pewnych celów społecznie użytecznych, np. totalizatory sportowe przy jednoczesnym przeznaczaniu części dochodu na cele budowy urządzeń sportowych i kulturalnych
Skutki nienależnego świadczenia.
Ogólnie rzecz biorąc, do rozciągłości obowiązku zwrotu, rozliczeń z tytułu nakładów i innych skutków nienależnego świadczenia stosuje się przepisy reguły generalnej art. 405 i następnych k.c., której przypadki nienależnego świadczenia wymienione w art. 410 k.c. są egzemplifikacją.