MAKBET
Treść tragedii
Szkocja i Anglia, XI wiek.
Czarownice rozmawiają między sobą i planują spotkanie z Makbetem po zakończeniu toczącej się w pobliżu bitwy. Celem rozmowy będzie wyjaśnienie mu przyszłych jego losów.
Bitwa pod Forres toczy się pomiędzy wojskami szkockimi a norweskimi. Wodzami wojsk szkockich są: Makbet, krewny króla szkockiego Dunkana, oraz Banko, przyjaciel Makbeta. Wojskiem norweskim dowodzi król Swen, a wspierają go zdrajcy szkoccy
i namiestnik hrabstwa Kawdor. Dzięki walecznym czynom Makbeta i Banka zwyciężają wojska szkockie. Makbet pokonuje zdrajcę, tana Kawdoru, i doprowadza do klęski wojsk norweskich.
Na spotkaniu wodzów z czarownicami wiedźmy przepowiadają Makbetowi, że zostanie namiestnikiem Kawdoru, a następnie królem, zaś Bankowi, że będzie ojcem królów. Obaj mężowie żądają od czarownic wyjaśnień, ale te znikają.
Niedługo potem do Makbeta dociera wieść o jego nominacji przez króla Dunkana na namiestnika Kawdoru oraz o skazaniu na śmierć dotychczasowego tana za zdradę. Odtąd Makbet zaczyna zastanawiać się nad prawdziwością przepowiedni czarownic.
Wkrótce Makbet i Banko wyruszają, wezwani, do króla Dunkana, który składa im podziękowania za zwycięską walkę i informuje zebranych, że postanowił oddać koronę starszemu z synów Malkolmowi. Król wyraża życzenie odwiedzenia Makbeta w jego zamku.
Ten przyjmuje wiadomość radośnie i odjeżdża, aby poczynić odpowiednie przygotowania oraz zawiadomić o tym żonę, Lady Makbet, ale decyzja króla odnośnie do następcy tronu budzi w nim niepokój.
W zamku Makbeta w Inverness Lady Makbet, czytając list od męża, opisujący spotkanie z czarownicami i ich przepowiednie (które częściowo już się spełniły), jest przekonana, że jej mąż również zdobędzie koronę. Wróżba budzi w niej chorobliwą ambicję i ślepą żądzę osiągnięcia celu, nawet najhaniebniejszymi środkami. Toteż gdy sługa przynosi wiadomość, że król Dunkan zatrzyma się w ich zamku, zwraca się do złych mocy o pomoc w działaniu:
Przybądźcie, o wy duchy, karmiciele
Zabójczych myśli, z płci mej mię wyzujcie
I napełnijcie mię od stóp do głowy
Nieubłaganym okrucieństwem!
Po powrocie Makbeta do zamku żona w rozmowie z nim, nawiązując do listu i przepowiedni czarownic, sugeruje, że wizyta króla daje im świetną okazję, by go potajemnie zabić i zdobyć koronę.
Wkrótce Dunkan wraz z orszakiem przybywa do ich zamku.
W czasie wieczornej uczty Makbet opuszcza biesiadników i błąkając się po komnatach, zastanawia się nad zabójstwem króla. Obawia się nie tyle kary po śmierci, ile odpowiedzialności za ten czyn tu, na ziemi. Ma skrupuły jako krewny i wasal króla oraz jako gospodarz. Dunkan jest dobrym i sprawiedliwym władcą, a w domu Makbeta, jako gość, winien mieć zapewnione bezpieczeństwo.
Te rozmyślania przerywa mu żona. Makbet chce ją odwieść od zbrodniczego planu, lecz ona zarzuca mu tchórzostwo i niekonsekwencję. Uważa, że on musi zabić króla, by zdobyć koronę.
Makbet mówi:
Nie postępujmy dalej na tej drodze.
Dopiero co mnie obdarzył godnością
I sam dopiero co sobie kupiłem
Złotą u ludzi sławę, sławę, którą
Godziłoby się jak najdłużej w świeżym
Utrzymać blasku, nie zaś tak skwapliwie
Odrzucać.
Lady Makbet nie chce ustąpić i planuje, że upiją służących króla, a gdy ci zasną, ich sztyletami zabiją Dunkana, by na nich spadła wina za morderstwo.
Makbet godzi się w końcu na ten haniebny czyn. Koło północy spotyka Banka i ten opowiada mu, że król, zadowolony z gościnności w zamku, polecił mu w podziękowaniu doręczyć pierścień Lady Makbet. Makbet, po rozstaniu się z nim, widzi nagle przed sobą sztylet, a na nim plamy krwi. Po chwili słyszy dźwięk zegara i wchodzi do komnaty Dunkana.
Po dokonaniu zbrodni jest załamany i przerażony swoim czynem. Prześladują go różne widziadła.
Nadchodzi żona i widząc, że przyniósł ze sobą zakrwawione sztylety, zamiast podrzucić je pokojowcom, bierze je od niego i sama podrzuca śpiącym. Jego załamanie jest dla niej niezrozumiałe i budzi w niej irytację.
Wkrótce słychać kołatanie od strony bramy zamkowej, przybywają panowie szkoccy, aby obudzić króla.
Na powitanie przybyłym wychodzi Makbet i prowadzi ich do drzwi komnaty króla. Makduf, jeden z panów szkockich, wchodzi do jej wnętrza i wybiega z wieścią o zbrodni dokonanej na Dunkanie.
Obecni podnoszą alarm, zbiegają się dworzanie. Lady Makbet mdleje. Dzwon bije na alarm. Makbet zabija pokojowców, niby to w gniewie, jako winnych. Dworzanie udają się na naradę, by zastanowić się nad okolicznościami zbrodni. Synowie Dunkana Malkolm i Donalbein opuszczają zamek Makbeta i uciekają ze Szkocji; pierwszy do Anglii, drugi do Irlandii.
W niedługim czasie Makduf przynosi z narady wiadomość, że za sprawców zbrodni uznano zabitych przez Makbeta pokojowców, którzy do tego strasznego czynu zostali namówieni przez synów Dunkana, zbiegłych właśnie z zamku. Nowym zaś królem wybrano Makbeta. Banko, widząc spełnienie się wróżby dotyczącej losu Makbeta, zastanawia się nad przyszłością własną i swoich potomków. Zaczyna podejrzewać, że Makbet nie doszedł do tronu uczciwą drogą. Przyjmuje od niego zaproszenie na wieczorną ucztę i wyjeżdża z synem Fleance'em na kilka godzin, dając słowo, że obaj powrócą na biesiadę.
Tymczasem Makbet dochodzi do wniosku, że Banko jest dla niego niebezpieczny, gdyż według przepowiedni tron mają objąć w przyszłości jego potomkowie. Wydaje więc zabójcom polecenie, aby ci potajemnie zabili go wraz z synem, gdy obaj będą wracać do zamku.
Zbójcy napadają na Banka i jego syna, lecz Fleance ucieka i zabijają tylko ojca.
W pałacu rozpoczyna się uczta.
Makbet czyni honory pana domu, rozsadza gości i częstuje winem. W czasie biesiady dwukrotnie pojawia się przed nim duch Banka, widziany tylko przez niego. Makbet rozmawia z nim i jest przerażony. Dziwne zachowanie króla i jego niezrozumiałe słowa niepokoją ucztujących, ale Lady Makbet próbuje usprawiedliwić męża chwilową niedyspozycją i zaznacza, że nie należy zwracać na niego uwagi.
Po uczcie Makbet postanawia, że wkrótce odszuka czarownice, aby zapytać je o swoje dalsze losy, i stwierdza, iż musi kroczyć dalej drogą zbrodni:
Jużem tak głęboko
W krwi zagrzązł, że wstecz iść niepodobieństwo,
W miejscu zaś grozi mi niebezpieczeństwo
Trzeba więc dalej brnąć.
Hekate, przywódczyni czarownic, jest na nie oburzona, że same, bez porozumienia z nią, kierują postępowaniem Makbeta i że zbrodnie przynoszą mu dotychczas tylko same korzyści. Postanawia uczynić Makbeta pewnym siebie, aby doprowadzić go do zguby.
Malkolm, syn Dunkana, i panowie szkoccy proszą króla Anglii, Edwarda, o pomoc w odzyskaniu władzy przez prawowitego następcę tronu.
Makbet przybywa do czarownic i zaklina je, aby ukazały mu przyszłość. One za pomocą czarów ostrzegają go przed Makdufem i wlewają w niego pewność siebie, mówiąc mu:
Z tych bowiem, których rodziła kobieta,
Nikt potężnego nie zmoże Makbeta.
Przepowiadają, że nie grozi mu niebezpieczeństwo, dopóki las Birman nie podejdzie do zamku, co wydaje się znaczyć nigdy.
Uspokojony Makbet decyduje się jednak na wszelki wypadek zgładzić Makdufa, a gdy dochodzi go wieść o jego ucieczce do Anglii, postanawia zabić jego żonę i dzieci.
Do Lady Makduf w zamku w Fajf dociera najpierw wiadomość o ucieczce męża, a później ostrzeżenie o grożącym jej niebezpieczeństwie i rada, aby uciekała razem z dziećmi. Ona nie pojmuje, dlaczego i przed kim ma uciekać i w tym momencie wpadają do zamku mordercy przysłani przez Makbeta.
Tymczasem Makduf nakłania Malkolma do wspólnej walki przeciw Makbetowi. Dowiedziawszy się o zamordowaniu żony, dzieci i służby, popada w rozpacz.
Makbet wprowadza w Szkocji terror. Jego żona zachowuje się natomiast jak obłąkana. Chodzi we śnie nocą po komnatach, nikogo nie dostrzega, spogląda na swoje ręce, próbuje z nich zetrzeć niewidoczne plamy i wciąż przeżywa zabójstwo Dunkana. Lekarz jest bezradny wobec jej choroby. Stwierdza u niej utratę zmysłów.
Wkrótce wojska angielskie z Malkolmem, jego wujem Siwardem i Makdufem na czele nadciągają w kierunku zamku Makbeta. Szkoccy panowie mają do nich dołączyć koło lasu Birman.
Makbet obwarowuje swój zamek, uważając go za twierdzę nie do zdobycia, i przygotowuje się do obrony. Jest gwałtowny i nieopanowany, ale wierząc w przepowiednie czarownic, jest pewny siebie i nie lęka się nikogo.
Malkolm rozkazuje, aby każdy żołnierz uciął gałąź w pobliskim lesie o nazwie Birman i w czasie natarcia na zamek niósł ją przed sobą. W ten sposób wojsko będzie mniej widoczne i trudniejsze do rozpoznania pod względem liczebności.
Lady Makbet popełnia samobójstwo, ale jej śmierć nie robi już na Makbecie większego wrażenia. Żołnierz oznajmia mu, że las Birman poruszył się i zaczął przesuwać się w kierunku zamku.
Makbet, przypominając sobie słowa czarownic, uważa, że nadchodzi kres jego życia, i stwierdza z rozpaczą:
Życie jest tylko przechodnim półcieniem,
Nędznym aktorem, który swoją rolę
Przez parę godzin wygrawszy na scenie
W nicość przepada powieścią idioty,
Głośną, wrzaskliwą, a nic nie znaczącą.
Postanawia walczyć i umrzeć z bronią w ręku. Malkolm nakazuje żołnierzom odrzucić gałęzie, Siwardowi poleca dowodzenie wojskiem i wydaje rozkaz rozpoczęcia walki zgodnie z ułożonym wcześniej planem.
Natomiast Makbet, po wydaniu kilku rozkazów, praktycznie przestaje dowodzić garstką obrońców zamku. Walczy w pojedynkę, niemal na oślep, myśląc tylko o sobie; po krótkiej potyczce zabija młodego Siwarda.
W obliczu całkowitej klęski nasuwa mu się myśl o samobójstwie, ale szybko z niej rezygnuje.
Z kolei szuka go Makduf, aby pomścić śmierć swojej rodziny.
Makbet jednak nie chce przyjąć jego wyzwania, twierdząc, że może go pokonać tylko ktoś nie zrodzony z kobiety.
Wówczas Makduf oświadcza, że jest tym, który przedwcześnie z łona matki był wypruty, walczy z Makbetem i zabija go. Jego odciętą głowę składa Malkolmowi, jako oswobodzicielowi kraju.
Malkolm zostaje królem Szkocji i zaprasza wszystkich na koronację do Skony.
Problematyka
Makbeta W. Szekspira
1. Informacja o utworze
a) Czas i miejsce akcji
Akcja dramatu toczy się w Szkocji i Anglii w XI wieku.
b) Bohaterowie
Dunkan król Szkocji,
Makbet wódz wojsk szkockich, krewny króla Dunkana,
Lady Makbet żona Makbeta,
Banko przyjaciel Makbeta,
Malkolm i Donalbein synowie króla Dunkana,
Makduf uczestnik narady,
Lady Makduf żona Makdufa,
Hekate przywódczyni czarownic.
2. Żądza władzy, charakterystyka Makbeta jako władcy
a) Droga Makbeta do władzy poprzez zbrodnie
zabójstwo Dunkana, pokojowców, Banka, rodziny Makdufa,
łamanie zasad moralnych w celu zdobycia tronu.
b) Motywy dokonywania zbrodni przez Makbeta
ślepa ambicja, żądza władzy, męska próżność, chęć zaszczytów (nie jest w stanie ich opanować, ulega im, gdyż jest niezdecydowany i podatny na zło),
chęć przyspieszenia przepowiedni czarownic, które budzą w nim skryte i podświadome marzenia o koronie oraz pragnienia i namiętności,
uleganie namowom żony, sile jej argumentów, rysujących bezkarność i natychmiastowe osiągnięcie celu,
chęć zdobycia tronu, ukrycia zbrodni, zatarcia śladów, utrzymania władzy.
c) Walka wewnętrzna Makbeta, jego przeżycia i powolny upadek moralny
walczy wewnętrznie ze sobą, pragnąc odrzucić myśl o zabójstwie; chce pozostać człowiekiem godnym szacunku w oczach ludzi i własnych,
próbuje odwieść żonę od zbrodni,
ma wątpliwości i wstrzymuje go lęk przed sprawiedliwością ziemską, bo do życia pozagrobowego nie przywiązuje wagi,
ma skrupuły jako krewny i poddany króla Dunkana oraz jako gospodarz,
ma poczucie moralności wykluczającej zbrodnicze działanie; nie akceptuje zbrodni, wzdryga się na myśl o niej, toczy walkę wewnętrzną między sumieniem a żądzą władzy,
wrażliwy; nie może bez oporu zdecydować się na zabijanie, ale ulega podszeptom czarownic i Lady Makbet,
za jednym zamachem posiadł władzę i stał się niewolnikiem swej pierwszej zbrodni, za którą zapłacił spokojem własnego sumienia, odrzucając moralne rozterki i skrupuły; po zabiciu Dunkana musi dalej kroczyć drogą zabójstw, by sprostać nieprzewidzianym następstwom swego czynu,
mógł wybierać; mógł zostać królem lub nie, odrzucić nęcącą koronę lub ją przyjąć; mógł się wycofać w ostatniej chwili, to zależało wyłącznie od niego; ten wybór zadecydował o jego losie,
później wprowadza w ruch machinę zabijania; zabija, i to wiele razy; dalsze zbrodnie popełnia ze strachu, którego stał się niewolnikiem,
zbrodnie przerosły jego siłę, wytrąciły go z równowagi, przeraziły, załamały, doznał szoku, rozpacza,
ma wyrzuty sumienia, dręczą go zjawy i wizje,
stracił spokój i poczucie sensu życia; świat stał się dla niego pusty, beznadziejny,
zagłuszył w końcu sumienie i stłumił jego wyrzuty,
stał się obojętny na wszystko, nawet na śmierć żony; jego wrażliwość stępiała od nadmiaru przeżytych okropności,
chciał być królem, stał się tyranem i despotą, który rozpoczął rządy terrorem (tego nie chciał) i nie cofa się przed żadną zbrodnią pomagającą mu utrzymać władzę,
dochodzi do przekonania, że nie tylko on, lecz cały świat dokoła niego jest bezsensowny i chce go obciążyć odpowiedzialnością za własne czyny,
jego los zwrócił się przeciwko niemu, utracił samego siebie; zło jest jego wytworem.
d) Wizerunek Makbeta przed i po dokonaniu zbrodni
prawy, szlachetny, honorowy, męski, rycerski, gościnny, odważny, dzielny, wierny poddany króla Dunkana,
przerażony, załamany, niespokojny, wytrącony z równowagi, słaby, nieopanowany (gwałtowny), zmęczony, zepsuty, krwawy tyran siejący śmierć i zniszczenie.
3. Charakterystyka Lady Makbet
okrutna, bezwzględna, nieustępliwa, zimna, ambitna, opanowana, zdecydowana na każde działanie, sprytna, przebiegła,
bardzo silna psychicznie (na początku),
żądna blasku przyszłych dni i nocy u boku męża,
jest motorem działania; namawia i popycha męża do zbrodni wbrew skrupułom jego sumienia; jest większą zbrodniarką niż on; z łatwością planuje morderstwo, w szczegółach obmyśla zabójstwo doskonałe, żyje zbrodnią, uczestniczy w niej, ale własnoręcznie nie zabija,
czyjeś życie nie ma dla niej znaczenia; z zadowoleniem opowiada o śpiących pokojowcach, których upiła winem zaprawionym mocnymi narkotykami (natura i śmierć spór teraz wiodą o ich życie [...] zabiła w sobie kobietę),
jest zdziwiona, zirytowana i nie rozumie wątpliwości Makbeta przed zabiciem Dunkana ani jego przerażenia i załamania po dokonaniu przez niego zbrodni,
jego wyrzuty sumienia, zjawy i wizje, które go dręczą, uważa za przejaw słabości, brak męstwa, a nawet tchórzostwo,
wspólna zbrodnia, zamiast zbliżyć, oddala ją od męża; później nie ma ona już wpływu na jego postępowanie,
nie uczestniczy w sprawowaniu władzy,
głęboko przeżywa odsunięcie się od niej męża zajętego własnymi sprawami,
nie daje rady unieść ciężaru zdarzeń, nie wytrzymuje psychicznie, traci zmysły i popełnia samobójstwo.
4. Motyw winy i kary, ludowe pojęcie sprawiedliwości
nie ma zbrodni bez kary; zawsze zbrodniarza musi spotkać zasłużona kara,
naruszenie moralnego ładu niszczy człowieka, przynosi mu cierpienie i tragedię.
5. Opis psychicznych przeżyć ludzkich
ukazanie ludzkiego wnętrza, psychiki, natury człowieka,
psychologiczna analiza myśli, czynów i stanów emocjonalnych bohaterów,
wnikanie w głąb duszy ludzkiej skomplikowanej i niejednolitej.
6. Rola czarownic
uosobienie marzeń, dążeń, namiętności, instynktów i myśli Makbeta i Banka,
upostaciowienie symbolu istniejącego w świecie zła,
wprawiają akcję w ruch, inicjują bieg wydarzeń,
przepowiadają przyszłość dwuznacznie i zwodniczo,
niczego nie roztrzygają, nie są wysłanniczkami przeznaczenia, oznaczają pokusę.
7. Uniwersalne i ponadczasowe znaczenie dramatu
żądza własdzy i walka o nią; demaskowanie krwawej drogi do tronu,
potępienie każdego władcy postępującego podobnie jak Makbet; ostrzeżenie przed tyranią,
walka dobra ze złem,
problem miłości i nienawiści.
8. Cechy dramatu Szekspira
swoboda kompozycyjna; zerwanie z klasyczną zasadą jedności czasu, miejsca i akcji,
wprowadzenie scen zbiorowych,
podział utworu na akty i sceny,
bohater dynamiczny, zmieniający się (w tym dramacie z postawy pozytywnej na negatywną), ukazanie jego przeżyć wewnętrznych (czynów, myśli i stanów emocjonalnych),
wprowadzenie elementów fantastycznych (ukazywanie się czarownic),
motywy ludowe (duch Banka wiara w możliwość pojawiania się duchów),
przeplatanie wątków poważnych z humorystycznymi, występowanie groteski (czynności czarownic),
wprowadzenie do utworu epizodów,
rola przyrody (gałęzie, wrzosowiska),
brak kulminacyjnego punktu katastrofy i klasycznego rozwiązania; Szekspir stworzył więc typ dramatu zupełnie odmiennego od wzorców antycznych.
9. Porównanie Makbeta z Antygoną
Makbet
kieruje się egoizmem (żądza władzy),
wie, że postępuje źle,
postać dynamiczna (zmienia się),
przeżywa konflikt z otoczeniem i wewnętrzny między dobrem i złem,
ponosi zasłużoną karę,
jest twórcą własnego losu,
budzi grozę i odrazę.
Antygona
kieruje się pobudkami altruistycznymi,
uważa swój czyn za słuszny,
postać statyczna (nie zmienia się),
przeżywa konflikt z otoczeniem,
ponosi karę niewinnie (nie łamie praw moralnych),
jest ofiarą fatum,
budzi współczucie.