Samowychowanie to czynne ustosunkowanie się podmiotu do procesu swojego rozwoju.
Element wychowania. Samorzutna praca człowieka nad ukształtowaniem własnego poglądu na świat, własnych postaw, cech charakteru i własnej osobowości stosownie do założonych kryteriów, celów i ideałów. Aktywność własna jednostki, praca człowieka nad samym sobą, doskonalenie, kształtowanie siebie i samorealizacja. Na pewnym etapie rozwoju człowiek przestaje być "zewnątrzsterowny" i przejmuje samodzielną odpowiedzialność za kształt własnego człowieczeństwa. Sam zaczyna określać cele do których dąży we własnym rozwoju, samodzielnie dobiera metody, ustala "wartości kierunkowe", stawia sobie zadania, wymagania, stara się sprostać wyzwaniom. Doprowadzenie wychowanka do rozpoczęcia przezeń procesu samowychowania jest celem i zwieńczeniem dążeń każdego wychowawcy.
Samowychowanie - termin wieloznaczny, utożsamiony z aktywnością własną jednostki, pracą człowieka nad sobą, doskonaleniem samego siebie, autoformacją, kształtowaniem samego siebie, samourzeczywistnieniem, czy samorealizacją; wyróżnia się dwa przeciwstawne stanowiska teoretycznie nadające odmienny sens pojęciu samowychowanie; sokratejskie i prometejskie
Samowychowanie - samokontrolowanie i sankcjonowanie zgodności własnych zachowań z przyjętymi wzorcami
Samowychowanie, samorzutne kształtowanie i doskonalenie własnych postaw, charakteru, poglądu na świat, zdolności, zazwyczaj zgodne z przyjętymi wzorcami osobowości (np. postaciami historycznymi, bohaterami literackimi, ludźmi wyróżniającymi się w środowisku społecznym).
Definicja wychowania
Proces wychowania obejmuje całe społeczeństwo i towarzyszy człowiekowi przez całe życie. Najpierw jesteśmy wychowankami, później sami stajemy się wychowawcami, choć nadal ulegamy wszelkim wpływom wychowawczym. Wychowanie jest tak zróżnicowanym fenomenem ludzkiego życia, że trudno o jednolitą, klasyczną definicję tego pojęcia.
W najszerszym rozumieniu wychowanie możemy utożsamiać ze wszelkim oddziaływaniem na człowieka: rodziny, środowiska, szkoły, zarówno zamierzone jak i przypadkowe. To ostatnie jest również istotne, ponieważ wpływa na człowieka i współtworzy jego osobowość. Wychowanie w węższym pojęciu to zamierzony i świadomy wpływ na wychowanka podejmowany w ustalonym celu i określonej sytuacji. Tym celem jest wszechstronny rozwój człowieka i przygotowanie go do życia według przyjętego wzoru. Wzór ten ukazuje znaczące wartości dla danego społeczeństwa, w którym dorastał. Dla pedagoga pozostaje jednak pytanie, czy praca pedagogiczna przebiega tylko według społecznego wzoru?
Wielu pedagogów twierdzi, że wychowanie jest dziełem społeczeństwa, gdyż polega na planowym oddziaływaniu otoczenia na młode pokolenie, a także na pobudzaniu i wyzwalaniu energii twórczej, które tkwią w strukturze psychofizycznej wychowanka. Wychowanie uwzględnia potrzeby człowieka, a jego dobro fizyczne i duchowe, przekazuje dobra kulturalne oraz uzdolnienie go do wzbogacania kultury społecznej, Wychowanie jest z jednej strony procesem przystosowania się jednostki do społeczeństwa, z drugiej ma pobudzać duchowy wymiar stawania się człowiekiem. Wychowanie jest także funkcją ducha, która ujawnia się w różnorodnych i nieskończonych formach twórczości i aktywności.
Człowiek zawdzięcza wychowaniu to, co posiada wewnętrznie. Rozwój świadomości, mowy, wiedzy, umiejętności praktyczne, uspołecznienie i patriotyzm, a także światopogląd, religijność, zasady etyczne i ludzkie postępowanie muszą być wymodelowane przez wychowanie.
Celem wszelkiego oddziaływania przez innych jest pobudzanie do samowychowania i samourzeczywistniania. Cel ten jest najlepszym sprawdzianem skuteczności wychowania, naturalną konsekwencją wychowania, które było prawidłowo realizowane.
Wychowanie do samowychowania
Wychowanie człowieka powinno się rozumieć jako przygotowanie i wprowadzenie go do samowychowania. Gdy dziecko jest małe, inicjatywa wychowawcza należy do rodziców, nauczycieli, wychowawców. W miarę upływu czasu, gdy dziecko dojrzewa, w coraz mniejszym stopniu ukierunkowanie wychowawcze powinno wychodzić od dorosłych, a w coraz większym stopniu od niego samego. W miejsce wychowania w sposób naturalny wchodzi samowychowanie. Samowychowanie jest samokształceniem, formowaniem własnego osobowego "ja�. Poprzez samowychowanie wychowanek nie jest bierny, sugerowane treści, wartości, motywy nie przyjmuje mechanicznie, ale wewnętrznie rozumie, akceptuje i postępuje zgodnie z nimi. W wychowaniu można mówić o rozwoju wychowanka, gdy stale rozszerza się jego sfera samodzielności.
W miarę rozwijającej się zdolności do refleksji dziecko potrafi kierować się sobą, poprzez poznawanie siebie, opanowywanie się, stawianie sobie celów i dobieranie środków. Samowychowanie to także kontrolowanie siebie w przestrzeganiu zachowań dyktowanych przyswojonymi wzorami, panowanie nad złymi skłonnościami, praca nad sobą. Ta praca to doskonalenie swojej osobowości. Buduje ona własny program swego rozwoju na podłożu odpowiedzi na pytanie: jaki jestem?
Młody człowiek powinien realnie zobaczyć swoje możliwości, umiejętności, talenty, a także braki, słabości, sposób przeżywania świata. Musi się zastanowić: kto, co i w jaki sposób ma na niego wpływ, co oddziałuje pozytywnie, a co negatywnie? Dokonuje samooceny i tworzy obraz samego siebie. Rola zgodnego obrazu samego siebie z rzeczywistością jest doniosła w doskonaleniu się przez pracę nad sobą. Wynikają z niego pytania: co muszę sobie nakazać, aby być takim, jakim chcę być?
Po pytaniu: jaki ja jestem? - często nasuwają się postulaty, budzą postanowienia, chęć poprawy, powstaje plan życia, elementy twórczości.
Proces wychowania dąży do tego, by dziecko poznało samego siebie, swoje słabe i silne strony, własny charakter. Wszystko to wspomaga osiąganie dojrzałości. Dzięki uzyskiwanej wiedzy wychowanek może głębiej wniknąć we własny charakter i motywy swego postępowania, zobaczyć co jest dobre w jego osobowości, a co należy zmienić.
Wychowanek poznaje siebie przez kontakt z innymi. Ważne powinno być dla niego to, co inni o nim sądzą, czy jest akceptowany i mile widziany w środowisku, w którym przebywa. Wychowanek musi podjąć trud tworzenia siebie. Może tego dokonać poznając świat i szukając w nim takiego miejsca, w którym mógłby się zatrzymać, poczuć bezpiecznie i szczęśliwie. Każda chwila samodzielnego trudu decyduje o jego egzystencji. Małe dziecko często mówi: "ja sam�, "ja sama� i należy spełnić w miarę możliwości jego wolę, gdyż w dojrzałym życiu będzie potrafiło samodzielnie rozwiązywać swoje problemy. W dążeniu do samowychowania człowiek potrzebuje kogoś. To nauczyciel-wychowawca może być dla niego wsparciem, może sugerować odpowiedzi na poszukiwania i rozwiązania tych poszukiwań.
O kształcie swojego człowieczeństwa każdy decyduje sam, samowychowanie ma wpływ na to, kim i jakim się jest w życiu.
Rola wychowawcy w obszarze działań bezpośrednich z czasem powinna maleć, a musi z kolei wzrastać w nadawaniu kierunku tak, że "w dalszych etapach rozwoju wychowawca staje się kierownikiem, doradcą, przyjacielem, pełniąc rolę palika, do którego przywiązuje się młode drzewko, aby nie zostało powalone przez burzę�.
Wychowanie do samowychowania polega na współpracy, która jest bardzo ważna, zarówno dla wychowanka jak i dla wychowawcy. Wychowankowie otrzymują pomoc, wsparcie, zaś wychowawcy satysfakcję skuteczności i owocności działania. Bez współpracy wychowanie zamienia się w tresurę, w wyrabianie przy pomocy lęku, kar, odruchowych nawyków i nie zawsze dobrych przyzwyczajeń.
Rola wychowawcy
Ogromną rolę w procesie wychowania odgrywa człowiek specjalnie powołany do realizowania celów wychowawczych, to nauczyciel - wychowawca.
Specyfika tego zawodu polega na tym, że nie da się określić konkretnych kompetencji wychowawczych czy zamkniętego systemu zasad, technik i metod działania. One istnieją i są potrzebne, ale aby wychowawca-nauczyciel mógł z nich korzystać musi dokonać ich samodzielnego uprawomocnienia, to znaczy, musi wiedzieć, w związku z jakimi okolicznościami znajdą one zastosowanie w konkretnej sytuacji.
Nauczyciel kontaktuje się z wychowankami w różnych sytuacjach. Najczęściej aranżuje je sam, podczas lekcji, wspólnej wycieczki czy zabawy, ale czasem sytuacje dostarcza samo życie. Zawsze jednak wychowawca zajmuje jakieś stanowisko, rozmawia, próbuje w sposób jawny lub ukryty wpłynąć na zachowanie uczniów.
Wychowawcy docierają w sposób bezpośredni lub pośredni do tych warstw osobowości dziecka, które decydują o jego postawach, wyznaczają stosunek do drugiego człowieka, czy do celów grupy, do której należy.
Nauczyciel jest medium, przez które dochodzi się do wiedzy. Dziecko nie dąży do samej wiedzy, ale do poznania związanych z nią ludzkich postaw, doświadczeń, przeżyć. Sam nauczyciel jest dla wychowanka tak ważny, jak sprawa, o której mówi. Nauczyciel-wychowawca przede wszystkim poświęca czas i zajmuje się dzieckiem, odpowiada, pyta, zgaduje, wyjaśni to, co dla dziecka ważne. Z jego pracy, trudu, poświęcenia, ale także radości, zadowolenia, satysfakcji wyrasta autorytet nauczyciela. Z punktu widzenia dziecka, autorytet oznacza poczucie dobrodziejstwa - jest ktoś, kto coś umie, potrafi, kto się stara, jest serdeczny, sprawiedliwy, kto pomaga w nauce. Obcowanie z nauczycielem-autorytetem jest stale okazją do samowychowania.
Wychowanie to proces kształtowania się człowieka w znaczeniu doskonalenia go we wszystkich dziedzinach jego życia i działalności. Rola wychowawcy w tym procesie jest niezbędna, ale jest ona wyłącznie pomocnicza. Wychowawcy nie "kształtują� osób ludzkich, ani ich nie rozwijają, tylko przekazują, udostępniają wychowankom zachowującym swoją osobową autonomię, szereg wartości wytworzonych w społeczeństwie. Są oni jedynie przekazicielami w różny sposób, niektórych wartości społecznych, dlatego ich rola wychowawcza bywa niekiedy bardzo ograniczona. Wychowawca w miarę swoich możliwości stwarza korzystne warunki do rozwoju wychowanka, rozwój ten umożliwia, starając się przekazać odpowiednie wartości, zarazem czuwa nad przyjmowaniem pseudowartości.
Sam rozwój, doskonalenie, kształtowanie osoby musi być jej własnym dziełem. Proces wychowawczy tylko wtedy może przynieść pozytywne efekty, gdy sam wychowanek akceptuje przekazywane przez nauczyciela treści i dokona zmiany czy modyfikacji swoich poglądów, nastawień czy postępowań - zrobi to z własnej woli, opierając się na własnej decyzji.
Nauczyciel, równolegle z poszerzeniem zakresu samodzielności ucznia, powinien uświadamiać mu jego odpowiedzialność za własny rozwój i skłaniać do samowychowania. Powinien służyć mu radą, pomocą i przyjaźnią a przekazywane treści musza być tak dokonywane, aby stały się bliskie i łatwe do przyjęcia i przyswojenia. Zadaniem nauczyciela-wychowawcy jest wszelka pomoc, by wychowanek posiadał niezależne zdanie, własne plany i cele, zdolny był do budowania wyższej kultury przyszłości, stale otwarty na przyjmowanie wartości.
Warto wspomnieć jeszcze o ważności kształcenia nauczycieli. Nie można kształcić go poza świadomością i wyobraźnią jego roli społecznej. W procesie kształcenia musi wiedzieć, iż jego funkcją społeczną jest rola przewodnika w procesie poznania i wartościowania. Jest tym, który potrafi wytłumaczyć to, co niezrozumiałe i trudne, przetłumaczyć, argumentować to, co w przekonaniach uczniów błędne i niewłaściwe.
Kształcenia nauczyciela nie można tylko ograniczać do jego sfery intelektualnej. Dopiero zespolenie sfery intelektualnej i emocjonalnej uzyskuje we wzajemnym dopełnieniu udzielającą się siłę oddziaływania wychowawczego. Zesztywnienie zespołów uczuciowo-dążeniowych na niższym poziomie nie przeszkadza w osiąganiu wysokiego rozwoju intelektualnego, lecz ta niewspółmierność jest źródłem zła społecznego i nieszczęściem osobistym.
Maria PŁonka
Bibliografia:
1. Ablewicz K., Sytuacja wychowawcza jako szczególne spotkanie dwóch osób - szkic problematyki, w: Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1988.
2. Cichoń W., Wartości, Człowiek, Wychowanie, Kraków 1996.
3. Dąbrowski K., Trud istnienia, Warszawa 1986.
4. Kunowski S., Podstawy współczesnej pedagogiki, Kraków 1993.
5. Kwaśnica R., Ku pytaniom o psychopedagogicznym kształceniu nauczycieli, w: red. Kwieciński Z., Witkowski L., Ku pedagogiki pogranicza, Toruń 1990.
6. Lindenberg Ch., Szkoła bez lęku, Warszawa 1993.
7. Majka J., Wychowanie chrześcijańskie, w: red. Adamski F., Wychowanie w rodzinie chrześcijańskiej, Kraków 1984.
8. Rowid H., Podstawy i zasady wychowania, Warszawa 1946.
9. Sławiński S., Wychowywać do posłuszeństwa, Warszawa 1994.
Samowychowanie
to czynne ustosunkowanie się podmiotu do procesu swojego rozwoju.
Element wychowania. Samorzutna praca człowieka nad ukształtowaniem własnego poglądu na świat, własnych postaw, cech charakteru i własnej osobowości stosownie do założonych kryteriów, celów i ideałów. Aktywność własna jednostki, praca człowieka nad samym sobą, doskonalenie, kształtowanie siebie i samorealizacja. Na pewnym etapie rozwoju człowiek przestaje być “zewnątrzsterowny” i przejmuje samodzielną odpowiedzialność za kształt własnego człowieczeństwa. Sam zaczyna określać cele, do których dąży we własnym rozwoju, samodzielnie dobiera metody, ustala “wartości kierunkowe”, stawia sobie zadania, wymagania, stara się sprostać wyzwaniom. Doprowadzenie wychowanka do rozpoczęcia przezeń procesu samowychowania jest celem i zwieńczeniem dążeń każdego wychowawcy.
Samowychowanie - termin wieloznaczny, utożsamiony z aktywnością własną jednostki, pracą człowieka nad sobą, doskonaleniem samego siebie, autoformacją, kształtowaniem samego siebie, samourzeczywistnieniem, czy samorealizacją; wyróżnia się dwa przeciwstawne stanowiska teoretycznie nadające odmienny sens pojęciu samowychowanie; sokratejskie i prometejskie
Samowychowanie - samokontrolowanie i sankcjonowanie zgodności własnych zachowań z przyjętymi wzorcami
Z samowychowaniem mamy do czynienia wówczas, gdy człowiek wobec samego siebie podejmuje czynności wychowawcze, czyli określa cele wychowania, ustala zadania, dobiera metody postępowania oraz kontroluje je i ocenia.
Szersza podstawa do samowychowania w sensie świadomego urabiania w sobie pewnego wzoru osobowości, tworzy się w tym momencie dojrzewania, w którym u młodego człowieka zjawia się potrzeba głębszego zastanawiania się nad sobą i oceniania własnej wartości. Rozbieżność istniejąca pomiędzy obrazem własnej osobowości, otrzymanej drogą samokrytyki, a tymi idealnymi wzorami staje się punktem wyjścia do pracy nad własną osobowością. Dążenia samowychowawcze ujawniają dwie zasadnicze formy, które są prawdopodobnie dwoma stopniami rozwoju. Na stopniu niższym przeważa negatywna intencja usunięcia dostrzeżonych wad (lenistwa, niecierpliwości). Na stopniu wyższym spotykamy intencję pozytywną, już nie samej naprawy, lecz wyrobienia w sobie pewnych nowych właściwości, a więc wzbogacenia osobowości.
Tendencja do świadomego kształtowania swojego życia pojawia się najwyraźniej w okresie dojrzewania, a wzmaga się często jeszcze bardziej w okresie młodzieńczym, kiedy samopoznanie, będące punktem wyjścia do tej pracy, osiąga pewien poziom. Biografie ludzi „wielkich” ukazują nam, jak wiele zawdzięczają oni usilnej i ciągłej pracy nad sobą. Niektórzy ogromną wartość pracy samowychowawczej widzą w tym, że wyzwala ona w człowieku jego siły duchowe, i że tego rodzaju wychowanie ma charakter swobodny.
Przygotowanie dziecka do samowychowania polega na wykonywaniu co najmniej czterech zadań.
Są to:
pomoc w nabywaniu świadomości siebie,
w uaktywnianiu samowychowania,
w umacnianiu tej aktywności
w ukierunkowywaniu pracy nad sobą.
Wielu pedagogów stwierdza, że wychowanie polega na wzbudzaniu woli samowychowania, czyli wszechstronnej pracy nad sobą.
Polega to na kształtowaniu takich cech jak:
świadomość postanowień i działań,
zdolność podejmowania w porę uzasadnionych i trwałych postanowień
panowanie nad sobą.
Aby wyrobić takie cechy woli rozpoczyna się pracę z wychowankiem od samopoznania przez niego pragnień, dążeń do wyrobienia wewnętrznego poczucia obowiązku. Podkreślenie i chwalenie każdego powściągliwego zachowania dziecka, które wynika z przemyślenia i zastanowienia, nagradzanie dobrych czynów spełnionych wbrew złym nawykom to początek uciążliwego i długiego procesu samowychowania