Starożytna Grecja

Dzieje starożytnej Grecji (Hellady) to historia kilku następujących po sobie wysokich kultur oddzielonych „ciemnymi wiekami” i wielkimi migracjami.

najstarszej z tych kultur (jeszcze przedhelleńskiej) zwanej od mitycznego króla Minosa kulturą minojską, która rozwinęła się w III tysiącleciu p.n.e. na Krecie, wiemy stosunkowo najmniej. Jej świadectwem są ruiny wielkich pałaców odkryte w Knossos i Fajstos.

Nie wiemy, kim byli ich budowniczowie. Nie umiemy odczytać dwóch starszych z trzech pozostawionych przez nich systemów pisma. Archeologia mówi nam, że w 2. połowie III tysiąclecia na wyspie znajdowało się wiele niezależnych państewek. Pod koniec tysiąclecia władcy z Knossos podporządkowali sobie sąsiadów. Korzystne położenie geograficzne pozwoliło Kreteńczykom uczestniczyć w wymianie handlowej między ośrodkami cywilizacji greckich a Bliskim Wschodem i Egiptem. Zyski z handlu zainwestowano w rozwój floty, co uczyniło z Krety w XIX-XVIII w. p.n.e. największe mocarstwo morskie. Około 1800 p.n.e. Kreteńczycy założyli pierwszą kolonię na Kyterze, a wkrótce potem następne na innych wyspach Morza Egejskiego. W XV w. p.n.e. kultura minojska załamała się, co wiążemy z wybuchem wulkanu na wyspie Thira (Santoryn) i — prawdopodobnie — wielką falą morską powstałą w czasie wybuchu.

Twórcy drugiej z kolei kultury, mykeńskiej (greccy Achajowie), ukształtowanej w XV w. p.n.e. na Peloponezie, zniszczyli pałace na Krecie i narzucili wyspie swe zwierzchnictwo. Posługiwali się przejętym od Kreteńczyków alfabetem, tzw. pismem linearnym B (odczytanym). Śladami ich działalności budowlanej są ruiny twierdz w Mykenach i Tirynsie, a aktywności politycznej — późniejszy, literacki opis wojny z Troją w Azji Mniejszej (Iliada Homera). W XII w. p.n.e. kultura mykeńska upadła — miasta zostały zniszczone, pismo wyszło z użycia. Stało się tak za przyczyną napływu obcych ludów i, być może, trzęsień ziemi.

Czas od XII do VIII w. p.n.e. nosi w historii Grecji nazwę „wieków ciemnych”. W tym czasie Grecy skolonizowali wybrzeża Azji Mniejszej, powstały m.in. miasta Efez i Milet.

„Właściwa” starożytna Grecja ukształtowała się między VIII a VI w. p.n.e. Uformowały się wówczas państwa-miasta, terytorialne wspólnoty obywateli zwane polis 
. Powstał alfabet, pierwsze zbiory praw, umocniła się wspólnota kulturowa Greków, bazująca na wspólnocie języka, religii i tradycji zawartej w poematach epickich takich jak Iliada i Odyseja, a także na uznaniu ogólnogreckich ośrodków kultu: Zeusa w Olimpii oraz Apollina w Delos i w Delfach, igrzysk w Olimpii i wyroczni delfickiej.

Emigracja ludności poszukującej lepszych warunków życia zaowocowała powstaniem kolonii greckich w całym basenie Morza Śródziemnego: nad Morzem Czarnym, w Italii, na Sycylii, na terenach dzisiejszej Francji i Hiszpanii, Libii i Egiptu, Cypru i pd. Turcji.

Pod koniec tego okresu ustaliła się ostatecznie odmienność ustrojowa największej polis — stale zagrożonej buntami podbitej ludności, zmilitaryzowanej i zamkniętej w swych granicach Sparty. Drugie co do wielkości, ale najludniejsze państwo-miasto Hellady, otwarte i ożywione handlem Ateny, przechodziło w VI w. przemiany ustrojowe, które do udziału w sprawowaniu władzy włączały kolejne grupy obywateli. Demokracja ateńska rozwinęła się w pełni w V w. Losowanie urzędów i wynagradzanie obywateli za sprawowanie funkcji publicznych umożliwiło wówczas bezpośredni udział w rządach nawet najuboższym.

Konflikt między Persją i greckimi koloniami w Azji Mniejszej, a następnie atak perski na poleis na Półwyspie Bałkańskim sprawił, że u progu V w. p.n.e. zagrożeni w swych siedzibach Grecy wspólnie wystąpili przeciw najeźdźcom. Współdziałanie Aten i Sparty pozwoliło zwyciężyć Persów (490-470 p.n.e.), ale korzyści polityczne z sukcesu wyniosły głównie Ateny. Nadal obawiające się Persów mniejsze poleis uznały ich hegemonię 
i przyłączały się do kierowanego przez nie Związku Morskiego. Rywalizacja obu państw doprowadziła do kilkudziesięcioletniej wojny, w której zaangażowali się także sojusznicy Sparty ze Związku Peloponeskiego i Aten ze Związku Morskiego. Mimo udziału w kolejnych wojnach, Ateny były w V w. p.n.e. niekwestionowaną stolicą kulturalną Grecji 
.

W wojnie ze Spartą Ateny poniosły ostatecznie klęskę (404 p.n.e.). Cała Grecja pogrążyła się w zniszczeniach i chaosie, w końcu doszło do wojny Sparty z koalicją poleis. Po klęsce Sparty, przewagę w świecie greckim na krótko zdobyły Teby.

Kres niepodległości greckich państw-miast położyła bitwa pod Cheroneą (338 p.n.e.), w której Teby i Ateny zostały pokonane przez Macedonię, uważaną dotąd przez Greków za państwo barbarzyńskie. Macedonia stała się hegemonem i to jej polityka i jej losy decydowały odtąd o przyszłości Hellady. Gdy król Macedonii Aleksander III Wielki podbił Persję i zbudował imperium, Grecja utraciła swą dotychczasową przodującą pozycję w świecie śródziemnomorskim. Centrum kulturowe przesunęło się na wschód, jedynie Ateny zachowały pewne znaczenie jako ośrodek naukowy i artystyczny.

W połowie II w. p.n.e., po przegranej przez Macedonię wojnie, Grecja znalazła się pod panowaniem Rzymian.

---