1. Pojęcie i geneza powstania

Międzynarodowe stosunki gospodarcze są częścią ekonomii, czyli nauki o sposobach i narzędziach, za pomocą, których społeczeństwa decydują o alokacji środków produkcji w celu zaspokojenia potrzeb. Podstawą do wyodrębnienia międzynarodowych stosunków gospodarczych z ekonomii stały się dwie okoliczności: po pierwsze, ogromne i stale wzrastające znaczenie handlu międzynarodowego i innych form współpracy międzynarodowej, po drugie - różnice występujące między stosunkami ekonomicznymi nawiązywanymi w granicach jednego kraju i w skali międzynarodowej.

Międzynarodowe stosunki gospodarcze to część ekonomii zajmująca się transakcjami między krajami w dziedzinie towarów i usług, przepływami finansowymi i ruchem czynników produkcji oraz procesami integracyjnymi i globalizacyjnymi we współczesnej gospodarce światowej.

Międzynarodowe stosunki gospodarcze (international economics) wyodrębniły się z ekonomii w okresie międzywojennym. Początki tej dyscypliny w Polsce sięgają lat sześćdziesiątych, gdy powstały pierwsze katedry i pojawiły się pierwsze polskie podręczniki. Od tamtego czasu nazwa międzynarodowe stosunki gospodarcze (lub międzynarodowe stosunki ekonomiczne) została przez środowisko ekonomistów w Polsce powszechnie zaakceptowana.

Teoria międzynarodowych stosunków gospodarczych zajmuje się badaniami praw ekonomicznych rządzących procesami zachodzącymi w gospodarce światowej, natomiast zagraniczna czy międzynarodowa polityka ekonomiczna określa metody i środki osiągania przez państwo postawionych sobie celów gospodarczych oraz osiągania celów różnych krajów w drodze współpracy gospodarczej z zagranicą, głównie przez zawieranie międzynarodowych porozumień gospodarczych jak też tworzenie wspólnych, międzynarodowych instytucji i organizacji gospodarczych.

Międzynarodowe stosunki obejmują transgraniczne (tzn. wykraczające poza granice jednego państwa) interakcje podmiotów w środowisku poliarchicznym (tzn. w środowisku o „rządach wielu podmiotów). Międzynarodowe stosunki gospodarcze oznaczają zatem transgraniczne interakcje w sferze gospodarczej podmiotów w środowisku poliarchicznym.

Stosunki gospodarcze między podmiotami różnych państw stanowią ważny składnik całości stosunków międzynarodowych. Obejmują one wymianę towarów i usług, wymianę siły roboczej (migracje zarobkowe), inwestycje oraz kredyty, współprace w zakresie energetyki, transportu itp., które są regulowane różnorodnego typu porozumieniami gospodarczymi.

Charakter oraz zakres tych stosunków- tej współpracy- zależne są od poziomu rozwoju gospodarczego partnerów, w szczególności sąsiadujących ze sobą krajów, a także całego regionu. Im wyższy jest poziom rozwoju gospodarczego, tym- w zasadzie- większe rozmiary wymiany oraz współpracy. W każdym stosunku prawnomiędzynarodowym oprócz podmiotów wyróżnia się przedmiot. Przedmiotem stosunku prawnego w sensie międzynarodowym jest określone zachowanie się jego uczestników, tzn. podmiotów. Zachowaniem tym może być działanie lub zaniechanie, które jeden lub wielu uczestników tegoż stosunku prawnomiędzynarodowego, tzn. jest uprawniony do żądania takiego zachowania się, a druga strona jest do tego zachowania się zobowiązana.

Metody badań. Podobnie jak w ekonomii, w międzynarodowych stosunkach gospodarczych prowadzi się analizę pozytywną i normatywną.

Analiza pozytywna to analiza, w której badamy określone zachowanie ekonomiczne bez formułowania rekomendacji. Można powiedzieć, że z analizą pozytywną w msg mamy do czynienia wówczas, gdy próbujemy odpowiedzieć na pytanie rozpoczynające się od słów: co jest, czy jest lub jaki jest?

Analiza normatywna to analiza, która zawiera opinię wartościującą. Z pewnym uproszczeniem możemy powiedzieć, że z analizą normatywną w msg mamy do czynienia wówczas, gdy staramy się odpowiedzieć na pytania zaczynające się od słów: co powinno być?

2. Uczestnicy

Podmiotem (uczestnikiem) stosunków międzynarodowych jest formalnie zorganizowana całość, niepodlegająca żadnemu innemu podmiotowi, działająca samodzielnie i dobrowolnie, z przynoszącym spodziewane efekty zamiarem wpływania na stosunki międzynarodowe oraz zachowania innych uczestników. To sformułowanie ogranicza, w zasadzie, zbiór desygnatów pojęcia „podmiot stosunków międzynarodowych” do państw. Rzeczywistość międzynarodowych stosunków (w tym gospodarczych) jest bogatsza. Zatem bardziej uprawniona jest definicja w szerokim sensie, którą można sformułować następująco: podmiotem (uczestnikiem) międzynarodowych stosunków gospodarczych jest zorganizowana grupa społeczna, której działanie podejmowane w stosunku do zagranicy wpływa na bieg spraw o charakterze ekonomicznym, istotnych, co najmniej w dwustronnym układzie.

Ujęcie to pozwala nam zaliczyć do podmiotów międzynarodowych stosunków gospodarczych: państwa, ugrupowania integracyjne, organizacje międzynarodowe, przedsiębiorstwa narodowe oraz przedsiębiorstwa międzynarodowe.

Państwa

Podstawowym uczestnikiem (podmiotem) stosunków międzynarodowych jest państwo, tzn. Suwerenna jednostka geopolityczna (terytorium, ludność oraz określone rozwiązania instytucjonalno-prawne, zwane władzą), zgodna z prawem międzynarodowym.

Zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych państwami są suwerenne jednostki geopolityczne. W Międzynarodowej Konwencji o Prawach i Obowiązkach Państw z 26 grudnia 1933 roku państwo, jako podmiot prawa międzynarodowego powinno posiadać następujące atrybuty: stałą ludność, określone terytorium, rząd, zdolność utrzymywania stosunków z innymi państwami.

Podmiotowość prawnomiędzynarodowa państwa obejmuje zdolność do następujących przedsięwzięć: zawierania umów międzynarodowych, utrzymywania stosunków dyplomatycznych, odwoływania się do pokojowych sposobów załatwiania sporów międzynarodowych, podejmowania samoobrony.

Ugrupowania integracyjne

Stosunkowo nowymi podmiotami międzynarodowych stosunków gospodarczych są ugrupowania integracyjne - najczęściej o charakterze regionalnym. Pod pojęciem międzynarodowego ugrupowania integracyjnego należy rozumieć powstanie wyraźnie wyróżniającego się na tle otoczenia względnie jednolitego, nowego organizmu gospodarczego, obejmującego dwa lub więcej krajów. Tym, co zacieśnia więzi łączące, spajające ten organizm, jest proces integracji gospodarczej, polegający - generalnie rzecz traktując, bo istotą szerzej zajmiemy się dalej- na dostosowaniu się struktur gospodarczych elementów składowych (zatem gospodarek narodowych integrujących się krajów, poszczególnych sektorów oraz sekcji tych gospodarek, a także działających w ich ramach przedsiębiorstw). W rezultacie, w wyniku takich procesów dostosowawczych, powstaje stopniowo wewnętrznie przekształcona, nowa, jednolita struktura gospodarcza, obejmująca obszar całego ugrupowania.

Dokonujące się w obrębie ugrupowań procesy integracyjne, przekształcając strukturę integrujących się elementów, zmieniają się zarówno zasady jak i kształt powiązań poszczególnych podmiotów gospodarczych funkcjonujących w ramach ugrupowania z gospodarką światową. W miejsce lub obok dotychczasowych indywidualnych powiązań tworzą się nowe, nie będące sumą dotychczasowych powiązań indywidualnych, tylko stające się zupełnie nowymi jakościowo (także m. In pod względem form, struktury) powiązaniami z gospodarką światową zarówno gospodarek integrujących się krajów, jak i gospodarki całego ugrupowania- powiązania nowe, stanowiące rezultat powstania nowej rzeczywistości gospodarczej (jako efekt synergiczny scalania).

Pod wpływem procesów integracyjnych zmieni się także, obok struktury gospodarek narodowych, organizacja oraz regulacyjna funkcja państwa w poszczególnych integrujących się krajach mogą ulegać istotnym ograniczeniom na rzecz odpowiednich instytucji oraz organów ugrupowania integracyjnego. Władze państwowe poszczególnych krajów- członków ugrupowania mogą zatem zrzec się określonej części swej suwerenności, tzn. uprawnień władczych (np. w sferze polityki, ustawodawstwa, gospodarki), przekazując je stosownym organom (władzom ugrupowania. Organa te uzyskane w ten sposób uprawnienia (ponadpaństwowe) mogą spożytkować dla usprawnienia czy też zintensyfikowania procesu integracyjnego.

Organizacje Międzynarodowe

Do istotnych niepaństwowych uczestników międzynarodowych stosunków gospodarczych należą organizacje międzynarodowe, Których samodzielna rola wzrosła wyraźnie po II wojnie światowej. Te pierwsze z samego założenia mogą obejmować wszelkie państwa świata.

Ze względu na swój skład członkowski charakter powszechny ma przede wszystkim Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ). Jest to najważniejsza organizacja międzynarodowa współczesnej doby. Charakter powszechny mają także międzynarodowe organizacje wyspecjalizowane, związane specjalnym układem z ONZ, wraz z którą tworzą tzw. system lub rodzinę Narodów Zjednoczonych. Są to:

1. Międzynarodowa Organizacja Pracy ( ILO),

2. Organizacja do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO),

3. Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO),

4. Międzynarodowa organizacja Lotnictwa Cywilnego (ICAO),

5. Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (IBRD),

6. Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF),

7. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO),

8. Powszechny Związek Pocztowy (UPU),

9. Międzynarodowa Unia Telekomunikacyjna (ITU),

10. Światowa Organizacja Meteorologiczna (WMO),

11. Międzynarodowa Organizacja Morska (IMO),

12. Międzynarodowe Towarzystwo Finansowe (IFC),

13. Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju (IDA),

14. Międzynarodowy Fundusz Rozwoju Rolnictwa (IFAD),

15. Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Rozwoju Przemysłowego (UNIDO),

16. Światowa Organizacja Własności Intelektualnej (WIPO).

Ponadto z ONZ związane są dwie inne organizacje międzynarodowe o powszechnym charakterze a mianowicie:

• Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej (IAEA),

• Światowa Organizacja Handlu (WTO)

Pozostałe organizacje mają charakter partykularny. Szczególną grupę wśród nich stanowią organizacje regionalne, np. kontynentalne. Taki charakter noszą:

• Organizacja Państw Amerykańskich, skupiająca wszelkie państwa amerykańskie,

• Organizacja Jedności Afrykańskiej, do której należą wszystkie państwa afrykańskie (z wyjątkiem Maroka, które wystąpiło z niej w 1985 roku.

Do organizacji regionalnych, choć nie kontynentalnych należą organizacje skupiające mniejszą liczbę członków, np.:

1. Rada Nordycka,

2. Stowarzyszenie Państw Azji Południowo - Wschodniej (ASEAN),

3. Organizacja Państw Karaibów Wschodnich (OECS),

4. Forum Pacyfiku Południowego (SPF).

Wśród organizacji o charakterze partykularnym są także takie, wśród których kryterium geograficzne nie odgrywa istotnej roli. Na przykład:

1. Brytyjska Wspólnota Narodowa- zrzeszenie obejmujące Wielką Brytanię oraz 49 państw, terytoria należały poprzednio do brytyjskiego imperium kolonialnego, położonego we wszystkich częściach świata.

2. Organizacja Konferencji Islamskiej, obejmująca 49 państw (w tym Organizację Wyzwolenia Palestyny), położonych na kilku kontynentach, które łączy,

3. Liga Państw Arabskich, oparta na kryterium etnicznym, w której skład wchodzą 22 państwa Azji Afryki,

4. Organizacja Krajów Eksportujących Ropę Naftową (OPEC), skupiająca 12 państw Azji, Afryki oraz Ameryki Łacińskiej, dla których ropa naftowa jest głównym źródłem dochodów z eksportu.

Do podziału organizacji międzynarodowych możemy zastosować kryterium charakteru prawnego członków organizacji, wyróżniając:

• Międzynarodowe organizacje międzypaństwowe (międzyrządowe),

• Międzynarodowe organizacje niepaństwowe (pozarządowe).

Członkami międzynarodowych organizacji międzypaństwowych są państwa reprezentowane przez przedstawicieli mianowanych przez rządy. Przedstawiciele ci działają zgodnie z instrukcjami swych rządów i są przez nie odwoływani. Organizacje te tworzone są na podstawie umowy międzynarodowej.

W skład międzynarodowych organizacji niepaństwowych (pozarządowych) wchodzą osoby fizyczne lub osoby prawne- tak o charakterze prywatnym, jak i publicznym- lub związki powyższych osób.

Organizacje niepaństwowe tworzone są z reguły na mocy aktu mającego charakter porozumienia prawnego, choć występującą formą może być także umowa międzynarodowa.

Korporacje

W 1974 roku na sesji Ekonomicznej i Społecznej Narodów Zjednoczonych zmieniono dotychczas stosowaną nazwę korporacji wielonarodowych na korporacje transnarodowe. Termin transnarodowe podkreśla działania korporacji przenikające granice państw. Przedrostek trans- tłumaczony jest jako: ponad, przez, poza. To określenie jest bardzo ważne i różnicuje pojęcie korporacji wielonarodowej od transnarodowej, nie tylko strukturę jej organizacji wewnętrznej, ale także zasady jej działania oraz skutki, dlatego odpowiednia do analizy udziału korporacji w procesach globalizacji może byś następująca definicja: „korporacje transnarodowe to przedsiębiorstwa składające się z jednostek działających w dwóch, lub więcej państwach i podejmujące działania przenikające ich granice przy użyciu bezpośrednich inwestycji zagranicznych, które wywierają wpływ na politykę wewnętrzną i zagraniczną państw, także bezpośrednio kształtują stosunki międzynarodowe”. Korporacja transnarodowa może zostać nazwana globalną, jeżeli kumulacja kapitału na świecie przewyższa tę w kraju macierzystym, rozwój i inwestycje są finansowane na rynkach kapitałowych w kilku państwach, system grupowego zarządzania i decydowania kontroluje jednocześnie transakcje finansowe w kilku państwach, globalna sieć zatrudnienia obejmuje duży udział pracowników zagranicznych, akcje przedsiębiorstwa notowane są na kilku giełdach światowych zaś społeczeństwo postrzega daną korporację, jako bardziej międzynarodową niż związaną z określonym państwem.

3. Międzynarodowy Podział Pracy

Międzynarodowy podział pracy jest zjawiskiem historycznym i stanowi szczególną formę ewolucji społecznego podziału pracy, dokonującego się między podmiotami prowadzącymi działalność gospodarczą w obrębie różnych organizmów państwowych.

Mpp ma miejsce wtedy, gdy jego uczestnicy znajdują się w więcej niż jednym kraju (lub mają charakter transnarodowy) i wykazują trwałe zainteresowanie rozwojem produkcji pod kątem potrzeb obrotu międzynarodowego. Wykształcił się on w następstwie społecznego podziału pracy, mającego początkowo charakter lokalny.

Mpp zaistniał dopiero wtedy, gdy proces społecznego podziału pracy w poszczególnych krajach osiągnął poziom, przy którym asortymentowy i ilościowy wzrost produkcji przekroczył chłonność rynków narodowych.

Gdy rynki lokalne okazały się zbyt ciasne w stosunku do potrzeb rozwijającej się produkcji, wystąpiły tendencje do szukania nowych partnerów najpierw w obrębie poszczególnych krajów, następnie w skali międzynarodowej. Musiał jednak upłynąć długi okres czasu, zanim powiązania doraźne między podmiotami gospodarczymi znajdującymi się w różnych krajach przekształciły się w trwałe związki gospodarcze, a nadwyżki towarowe w obrocie międzynarodowym ustąpiły miejsca produktom będącym przedmiotem specjalizacji partnerów.

Z tego powodu chociaż przejawów mpp można byłoby szukać już w starożytności, jego gwałtowny rozwój nastąpił dopiero na przełomie XVIII i XIX w. wraz z umocnieniem się rewolucji przemysłowej w Anglii i innych krajach Europy Zachodniej. Tania produkcja maszynowa, przy ogromnym postępie technicznym w transporcie i komunikacji, ograniczyła wówczas w walce konkurencyjnej działalność przetwórczą w krajach mniej rozwiniętych, zmuszając je do produkcji surowców oraz artykułów rolno-spożywczych. Ukształtowany w ten sposób mpp doprowadził do głębokiego zróżnicowania możliwości rozwojowych krajów uprzemysłowionych i surowcowo-rolniczych spychając te drugie na margines gospodarki światowej.

Głównym podmiotem mpp jest państwo. Może ono bezpośrednio lub pośrednio uczestniczyć w tym podziale, oddziałując za pomocą zagranicznej i międzynarodowej polityki ekonomicznej na pozostałe podmioty gospodarcze, zachęcając je lub zniechęcając do rozwoju produkcji na potrzeby obrotu międzynarodowego.

Mpp może zapewniać korzyści wszystkim uczestniczącym w nim podmiotom gospodarczym. Korzyści osiągane z mpp nie muszą być przy tym równe dla wszystkich podmiotów.

12

---